საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
სხვა /
თარგმანი
მშობელი-სახელმწიფოდან ოჯახის პატრიარქებამდე: გენდერი და ერი თანამედროვე აღმოსავლეთ ევროპაში (1996 წ) - კატერინ ვერდერი
ბოლო ნახევარი საუკუნის განმავლობაში აღმოსავლეთ ევროპა დიდი საცდელი ლაბორატორია იყო როგორც გენდერის სოციალური ორგანიზების, ისე ეროვნული იდენტობის ხელახლა განსაზღვრის ექსპერიმენტებისთვის. სოციალისტური რეჟიმების მიერ თავიდანვე გაკეთებული განცხადებები გენდერული თანასწორობის სასარგებლოდ, სამუშაო ძალაში ქალთა მონაწილეობის გაზრდაზე მიმართულ პოლიტიკასთან ერთად, ოპტიმისტებს ქალების მნიშვნელოვანი დაწინაურების მოლოდინს უჩენდა; საბჭოთა სოციალიზმის ინტერნაციონალისტური ტენდენცია[1] „ეროვნული საკითხის“ გადაჭრისა და ეროვნული კონფლიქტების უკან მოტოვების დაპირებას იძლეოდა; ხოლო ფართო ჰომოგენიზებაზე მიმართული პარტიული მიზნები სოციალური ლანდშაფტიდან თითქმის ყველა სახის განსხვავების წაშლას წინასწარმეტყველებდა. ამ დაპირებებს რომ ნაყოფი გამოეღო, სოციალიზმი „გენდერს“ და „ნაციონალიზმს“ სრულებით ახალ არტიკულაციას მისცემდა.
მართალია, აშკარაა, რომ სოციალიზმს არ გაუთავისუფლებია ქალები და არც ეროვნული გრძნობებისთვის მოუღია ბოლო, მაგრამ მან გარდაქმნა ისინი და (ამდენად) მათ შორის ურთიერთკავშირები. ჩემი მიზანია, ამ თავში შემოგთავაზოთ რამდენიმე მოსაზრება იმის თაობაზე, თუ როგორ ურთიერთიკვეთებოდა „განსხვავების“ ეს ორი ასპექტი სოციალიზმის პირობებში და რა სახის ცვლილებებს შეიძლება ველოდეთ პოსტსოციალისტურ პერიოდში. უფრო სადისკუსიო საკითხების წამოჭრას ვაპირებ, ვიდრე დასრულებული არგუმენტის წარმოდგენას. დავიწყებ იმის განსაზღვრით, თუ რას ვგულისხმობ ტერმინებში „გენდერი“ და „ერი“, შემდეგ სოციალიზმის გენდერული რეჟიმის კონტურებს მოვხაზავ, სოციალისტურ რუმინეთში გენდერიზებული ეროვნული დისკურსის რამდენიმე მაგალითს მოგცემთ და მოკლედ მიმოვიხილავ, რა ემართება ნაციონალიზმსა და გენდერს აღმოსავლეთ ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში 1989 წლიდან.
ცნებები
„ერს“ და „გენდერს“ მივიჩნევ კულტურულ კონსტრუქციებად, რომლებიც აკადემიურ ნაშრომებშიც გამოიყენება და ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც (ზოგიერთ შემთხვევაში ამ ორ რეგისტრში მათი გამოყენებები გარკვეულწილად ურთიერთგადამფარავიც კი არის). როგორც კონსტრუქციები, ისინი გამოგონილია - თვითნებურია - მაგრამ სოციალურ ცხოვრებაში გამოყენება მათ სოციალურად რეალურს და თითქოსდა ბუნებრივს ხდის. ორივე კონსტრუქცია სოციალური კლასიფიკაციის საბაზისო საშუალებაა. თითოეული ასახელებს სოციალური განსხვავების ორგანიზების კონკრეტულ ხერხს, განზომილებას, რომლის გასწვრივაცაა დალაგებული განსხვავების მანიშნებელი კატეგორიები (მამრობითი, მდედრობითი; კატალონიელი, ფრანგი, პოლონელი). ამასთან, თითოეული ერთდროულად ჰომოგენურობასაც გულისხმობს და განსხვავებასაც, რადგან ქმნის ნაგულისხმევ შინაგან ჰომოგენურობებს, რომელთა, როგორც განსხვავებების, ერთმანეთთან შეპირისპირებაც შეიძლება. მაგალითად, მოცემულ „ერს“ რაიმე მნიშვნელობა მხოლოდ და მხოლოდ სხვა, განსხვავებული ერების სამყაროში აქვს, მაგრამ ისტორიულად დიდი სოციალური ძალისხმევა იხარჯებოდა იმაზე, რომ ნებისმიერი მოცემული ერი განესაზღვრათ, როგორც გამორჩეული ისეთი თვისებებით, მისი ყველა წევრისთვის საერთოდ რომ მიიჩნევა. იგივე შეიძლება ითქვას გენდერზე ან გენდერულ როლებზე. ნაწილობრივ, გენდერი და ერი არსებობენ, როგორც სუბიექტური გამოცდილების ასპექტები (მაგალითად, ეროვნული ან გენდერული „იდენტობები“) - როგორც სუბიექტურობა, რომელიც პიროვნებას სპეციფიკურ, დამახასიათებელ ორიენტაციას აძლევს იმ ეროვნების თუ გენდერის მიხედვით, მას რომ მიეწერება ან მას რომ მიუღია. ეს სუბიექტურობა, თავის მხრივ, გაბატონებული სოციალური წარმოდგენებისა და ადამიანთა სოციალური სიტუაციების ერთობლივი პროდუქტია. ერის და გენდერის ურთიერთკვეთის გამოკვლევა ნიშნავს შეკითხვის დასმას იმაზე, თუ როგორაა თითოეული მათგანი გადახლართული მეორესთან მათი სოციალურად გადამუშავებისა და განცდის პროცესებში.
გენდერი, როგორც კონსტრუქცია, სხეულებს, როგორც ანატომიურ ან ბიოლოგიურ მოცემულობებსა და მათთან დაკავშირებულ სოციალურ მნიშვნელობებს შორის მიმართების გამაშუალებელია. ის არის სიმბოლოების სისტემა, რომლითაც სხეულები სოციალურ სამყაროში შედიან.[2] ამ აზრით, გენდერს შეიძლება შევხედოთ, როგორც ბუნებასა და კულტურას შორის კავშირის მაორგანიზებელ ფუნდამენტურ პრინციპს. გენდერული სისტემების უმრავლესობა ძალიან ცოტა კატეგორიას მოიაზრებს - როგორც წესი, ორს - „ქალურს“ და „კაცურს“ (ხოლო ალტერნატიული ფორმები, საზოგადოდ, ამ ორის მისაღებ ან დევიანტურ სახეცვლილებებად მიიჩნევა). სხეულების გასოციალურებით გენდერი მონაწილეობს ძალაუფლებისა და უთანასწორობის ორგანიზებაში და წარმოქმნის იმას, რასაც რ. კონელი უწოდებს გენდერის რეჟიმებს, რომელთა შემადგენელია შრომის გენდერული დანაწილება, ძალაუფლების გენდერიზებული სტრუქტურა და კათექსისის სტრუქტურა.[3] ტერმინი „პატრიარქატი“ აღნიშნავს გენდერულ რეჟიმებს, რომლებში ჩაშენებული უთანასწორობებიც მასკულინური გენდერული როლების შემსრულებლებს ანიჭებს უპირატესობას.
ერი, როგორც კონსტრუქცია, სუბიექტებსა და სახელმწიფოებს (რომლებიც თვითონაც სოციალური კონსტრუქციები არიან) შორის მიმართების გამაშუალებელია. ეს არის კულტურული მიმართება, რომელმაც სახელმწიფო თავის სუბიექტებთან უნდა დააკავშიროს და ისინი სხვა სახელმწიფოთა სუბიექტებისგან განასხვაოს. ტერმინს „ნაციონალიზმი“ ვიყენებ იმ აქტივობების (დისკურსულის ჩათვლით) ან სენტიმენტების აღსანიშნავად, რომლებიც ასეთი მიმართების მნიშვნელოვნებას პოსტულატად იღებენ - იმის მიუხედავად, ისინი არსებულ სახელმწიფოსა და მის რეჟიმზეა ორიენტირებული თუ სხვა სახელმწიფოზე/რეჟიმზე, რომელიც ერის ინტერესებისთვის უფრო შესაფერის ალტერნატივადაა წარმოსახული. „ერისთვის“ განუყოფელი სუბიექტურობები ახალი დროის ძირითადი პოლიტიკური ფორმის, ერი-სახელმწიფოს ფუნდამენტური ელემენტებია. იმდენად, რამდენადაც თანამედროვე ერი-სახელმწიფო გეოგრაფიულ ტერიტორიასთან მიმართებაში განისაზღვრება, „ერი“ „გენდერის“ პარალელურია იმით, რომ სახელმწიფოს ფიზიკურ „სხეულს“ საზრისებისა და აფექტების გარკვეულ ნაკრებთან აკავშირებს, რითაც ფიზიკურ სივრცეს სოციოპოლიტიკურ სივრცედ აქცევს.[4] და ვინაიდან ომისა და სამხედრო სამსახურის მსგავსი მოვლენები სახელმწიფოს უშუალო საზრუნავად აქცევს მისი (მამრი) სუბიექტების სხეულებს, ერი-სახელმწიფოს სტანდარტული რიტორიკა ფაქტობრივად ერთმანეთს გადააბამს სუბიექტების სხეულების კონტროლსა და ტერიტორიის კონტროლს.
რეალური ერების რაოდენობა პოტენციურად უსასრულოა; მაგრამ მათი განსაზღვრის საფუძვლები უფრო შეზღუდულია. ერიკ ჰობსბაუმი შენიშნავს რამდენიმე მნიშვნელობას, რომელიც „ერს“ უძველესი დროიდან ჰქონდა, მაგრამ ახალი მსოფლიოსთვის მის ორ მნიშვნელობას გამოყოფს. ესენია: 1) მოქალაქეობის სახელით ცნობილი მიმართება, რომელშიც ერი აერთიანებს ყველას, ვისი ერთობლივი პოლიტიკური მონაწილეობაც კოლექტიური სუვერენულობის თვალსაჩინო ნიადაგს ქმნის, და 2) ეთნიკურობის სახელით ცნობილ მიმართებას, რომელშიც ერი აერთიანებს ყველას, ვინც საერთო ენის, ისტორიის, ან უფრო ფართო „კულტურული“ იდენტობის მქონედ მიიჩნევა.[5] სიტყვით „ნაციონალიზმი“ ყველაზე ხშირად სწორედ ეს მეორე მნიშვნელობა იგულისხმება (მე ზოგჯერ ვაზუსტებ და, ამ ეთნიკური მნიშვნელობის მისანიშნებლად, ვიყენებ სიტყვას „ეთნონაციონალიზმი“). ამ ორს მე დავამატებდი სახელმწიფოსა და სუბიექტს შორის კულტურული მიმართების მესამე ფორმას, ფორმას, რომელიც მოისინჯა სოციალიზმში - რუმინეთში, სადაც ხშირად გამოიყენებოდა ფრაზა „სოციალისტური ერი“. მასში ყურადღება მახვილდება კვაზიოჯახური დამოკიდებულების მიმართებაზე, რომელსაც „სოციალისტურ პატერნალიზმს“ ვუწოდებ. პოლიტიკური უფლებების ან ეთნოკულტურული მსგავსების ნაცვლად, მასში პოსტულირებულია სახელმწიფოსთან ქვეშევრდომთა მორალური კავშირი, რომელიც გადანაწილებული სოციალური პროდუქტის წილზე მათ უფლებებს ემყარება. წინასწარდაშვება არ გულისხმობდა არც ქვეშევრდომთა პოლიტიკურად აქტიურობას, როგორც ეს მოქალაქეობის შემთხვევაშია, და არც მათ ეთნიკურ ერთგვაროვნებას: ისინი მოიაზრებოდნენ - ოჯახში პატარა ბავშვების მსგავსად - იმ ბენეფიტების მადლიერ მიმღებებად, რომელთაც მათთვის მათი მმართველები გამოყოფდნენ.[6] ეს ქმნიდა სუბიექტის დისპოზიციას, რომელიც იყო დაქვემდებარება და არა - მოქალაქეობით ან ეთნონაციონალური სოლიდარობით კულტივირებული აგენტობა. სოციალისტური პატერნალიზმისა და ეთნონაციონალიზმისთვის საერთოა ნათესაობა-ოჯახის მეტაფორა და, ამდენად, მათ, როგორც სახელმწიფო-სუბიექტის მიმართებებს, გარკვეული მსგავსება აქვთ. მართლაც, 1970-იან და 1980-იან წლებში ჩაუშესკუს რუმინეთის ოფიციალურ დისკურსებში ამ ორი მნიშვნელობის ერთმანეთისგან გაცალკევება ფაქტობრივად შეუძლებელია.
ამ სამი (ან კიდევ სხვა) მნიშვნელობით, ერი შეიძლება რამდენიმე სხვადასხვა გზით გულისხმობდეს გენდერს. მაგალითად, შეიძლება მოქალაქეობა და პოლიტიკური უფლებები ქალებსა და კაცებს სხვადასხვანაირად მიეყენებოდეს - ან, შებრუნებულად რომ ჩამოვაყალიბოთ, შეიძლება „კაცის“ და „ქალის“ ცნებები ისეთნაირად იყოს არტიკულირებული, რომ ისინი არათანასწორად იკვეთებოდეს მოქალაქეობასთან.[7] ბევრ საზოგადოებაში ქალები მოქალაქეები არიან მხოლოდ თავიანთ ქმრებთან და მამებთან თავიანთი კავშირების წყალობით; კაცი, რომელიც უცხოელ ქალზე ქორწინდება, მას თავისი ერის მოქალაქედ აქცევს, მაგრამ ქალი, რომელიც უცხოელ კაცზე ქორწინდება, თავის უფლებებს კარგავს; კაცის შვილი ავტომატურად იქცევა მოქალაქედ, ხოლო ქალისა - არა; და ასე შემდეგ. ანალოგიურად, შეიძლება ეთნონაციონალური სიმბოლოები გენდერიზებულ ტერმინებში მოიაზრებოდეს.[8] შეიძლება ხდებოდეს სხვა (უფრო სუსტი) ერების „ფემინიზება“ (და გაუპატიურება); ასევე შეიძლება ეროვნული იდენტობის განსაზღვრა და დაცვა ხდებოდეს „ჩვენი“ ქალების სხვა ერების კაცების ვითომდა გაუმაძღარი სექსუალობისგან იზოლირებით ან დაცვით.[9] და, ბოლოს, სოციალისტური პატერნალიზმი გენდერს გულისხმობდა თავისი მცდელობით, უპრეცედენტო ხარისხით ამოეძირკვა მამრი/მდედრი განსხვავებები, რასაც საოჯახო გენდერულ როლებთან ასოცირებული გარკვეული ამოცანების სახელმწიფოსთვის გადაბარებით აკეთებდა. ამ მაგალითებიდან ნათელია, რომ გენდერიც და ერიც არსებითია მოდერნული სახელმწიფოს შენების ჰეგემონიური პროექტებისთვის და რომ მათი საკონტაქტო ზედაპირის სიმბოლიზებისა და ორგანიზების მთავარი საშუალებაა ოჯახი.
თარგმანი სრულად იხ. მიმაგრებულ ფაილში
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
გენდერი არ ყოფილა ჩემი კვლევის საგანი მანამ, სანამ მოხსენების მომზადება არ მთხოვეს კონფერენციისთვის გენდერზე და ნაციონალიზმზე, რომელიც 1992 წლის ივლისში ბელაჯიოში ჩატარდა ქეთრინ ჰოლის და ჯუდით ვალკოვიცის ორგანიზებით. ორგანიზატორებს და მონაწილეებს, ასევე ჯონს ჰოპკინსის ქალთა კვლევების სემინარს ვუმადლი იმ მასტიმულირებელ კომენტარებს, რომლებიც ტექსტის გადასინჯვაში დამეხმარა. ამ თავს ვერ დავწერდი გეილ კლიგმანის დახმარების გარეშე, რომელმაც მის საფუძვლად მდებარე მასალის უდიდესი ნაწილი მომაწოდა. ასევე სასარგებლო რჩევები მომცეს მერი პუვიმ, ემილი მარტინმა, კირსტი მაკლურმა და ლორენ სობელიმ.
ამ ანალიზში გამოყენებული მონაცემები აღებულია მხოლოდ პირველადი და მეორადი ტექსტებიდან, და არა - ეთნოგრაფიული კვლევიდან. ეს თავი პირველად გამოქვეყნდა ჟურნალში East European Politics and Societies 8 (1994) და აქ იბეჭდება სწავლულთა საზოგადოებების ამერიკული საბჭოების (American Council of Learned Societies) ნებართვით.
[1] ტერმინ „სოციალიზმის“ ჩემეულ განმარტებას ნახავთ წიგნის პირველ და მეორე თავებში.
[2] ამ ტერმინისთვის ვალში ვარ მერი პუვისთან.
[3] R. W. Connell, “The State, Gender, and Sexual Politics,” Theory and Society 19 (1990): 523–26.
[4] ამ მიხვედრას ვუმადლი მერი პუვის. ასევე იხ. Eve Kosowsky Sedgwick, “Nationalisms and Sexualities in the Age of Wilde,” in Nationalisms and Sexualities, ed. Andrew Parker, Mary Russo, Doris Sommer, and Patricia Yaeger (New York: Routledge, 1992), p. 239.
[5] Eric R. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780 (Cambridge: Cambridge University Press, 1990), pp. 18–20.
[6] მაგალთად, დაუკვირდით ამას: „რუმინელი, უნგრელი, გერმანელი და სხვა ეროვნებათა მშრომელები ერთად შეადგენენ სოციალისტური რუმინეთის დიდ ოჯახს“ (სტატიიდან ნიშანდობლივი სათაურით, „სოციალისტური ერი“ [Naţiunea socialistă], Documente ale Partidului Comunist Român: Culegere sintetică (Bucharest: Ed. Politică, 1972), p. 106. ამ წყაროზე მითითებას გეილ კლიგმანს ვუმადლი.
[7] იხილეთ, მაგალითად, წინასიტყვაობა წიგნისა Nira Yuval-Davis and Floya Anthias, Woman— Nation—State (New York: St. Martin’s, 1989).
[8] George Mosse, Nationalism and Sexuality: Middle-Class Morality and Sexual Norms in Modern Europe (Madison: University of Wisconsin Press, 1985). ასევე იხ. John Higham, “Indian Princess and Roman Goddess: The First Female Symbols of America,” Proceedings of the American Antiquarian Society 100 (1990): 45–79.
[9] Ann L. Stoler, “Making Empire Respectable: The Politics of Race and Sexual Morality in 20th-Century Colonial Cultures,” American Ethnologist 16 (1989): 634–60; Partha Chatterjee, “Colonialism, Nationalism, and Colonialized Women: The Contest in India,” American Ethnologist 16 (1989): 622–33. ამის შესანიშნავი მაგალითია ე. მ. ფორსტერის ცნობილი რომანი, „მოგზაურობა ინდოეთში“.
