საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
ელენე ჯაფარიძე - ფსიქოლოგი, მწერალი, საქართველოს უნივერსისტეტის ასისტენტ პროფესორი
შესავალი
2024 წლის აპრილში საქართველოში დაიწყო პოლიტიკური კრიზისის მკვეთრად გამწვავებული ეტაპი, რომელიც რამდენიმე თვეში გადაიზარდა დე ფაქტო ავტორიტარიზმის ფორმალიზებაში (Freedom House, 2024). ამ კრიზისის კატალიზატორი გახდა ე.წ. „უცხოელი აგენტების“კანონპროექტის დაჩქარებული განხილვა და შემდგომი მიღება, რომელიც პირდაპირ უპირისპირდება გამოხატვის თავისუფლებას, სამოქალაქო საზოგადოების ფუნქციონირებას და დამოუკიდებელი მედიის არსებობის საფუძვლებს (Amnesty International, 2024).
„უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის“ კანონის მიღება, საერთაშორისო აუდიტორიის მხრიდან სამოქალაქო საზოგადოების ჩახშობის მექანიზმად შეფასდა, ხოლო საპროტესტო ტალღის ძალადობრივმა დარბევებმა და სამოქალაქო და პოლიტიკური აქტივისტების დევნამ კიდევ უფრო ნათლად წარმოაჩინა მმართველი პარტიის ავტორიტარული სტილი. Freedom House და ევროკავშირის რეზოლუციებმა საქართველოს ხელისუფლების ქმედებები დემოკრატიული უკუსვლის მაგალითად შეაფასეს, ხოლო აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტმა და HRW-მ დაადასტურეს რეპრესიების სისტემურობა (Freedom House, 2024; Human Rights Watch, 2025).
2024 წლის გაზაფხულიდან „ქართული ოცნება“ მკაფიოდ ავტორიტარულ მართვის სტილზე გადავიდა და საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სადამსჯელო ინსტიტუტები არა სამართლისა და სამართლიანობის დასაცავად, არამედ პოლიტიკური კონტროლის გასამყარებლად გამოიყენა. საქართველოს პარლამენტი ხელისუფლების ნების ავტომატურ დამამტკიცებელ ორგანოდ იქცა, პოლიცია და სპეცრაზმი კი რეპრესიის დაკანონების მთავარ ინსტრუმენტად (Human Rights Watch, 2025).
2024 წლის მაისიდან დაიწყო და დღემდე გრძელდება:
- სასამართლოს მკვეთრი პოლიტიზაცია - მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის გაუქმება და სასამართლოს მმართველი ჯგუფის პოლიტიკური დღის წესრიგის მორჩილ ინსტრუმენტად ქცევა.
- ოპონენტების კრიმინალიზება - ოპოზიციური ლიდერებისა და აქტივისტების წინააღმდეგ საქმეების ფაბრიკაცია და დაუსაბუთებელი სისხლის სამართლის დევნა.
- შიშის სისტემური ჩანერგვა - აქტივისტების, სტუდენტების, ჟურნალისტების, პროფესორ-მასწავლებლებისა და კულტურის წარმომადგენლების მიზანმიმართული შევიწროება.
- მედიის სრული კონტროლი და პროპაგანდის გაძლიერება - საინფორმაციო ველიდან განსხვავებული აზრის ფაქტობრივი გაქრობა.
ყოველივე ზემოთქმული მყისიერ საფუძველს ქმნის იმის სათქმელად, რომ 2024 წლის შემოდგომიდან მმართველობა კონსოლიდირებული ავტორიტარიზმის ფაზაში გადავიდა - კონტროლის დაკანონებისა და რეპრესიის ნორმალიზების ეტაპზე (Levitsky & Way, 2022).
რეპრესიებმა, ოპონენტების დევნამ და უსამართლობათა კასკადმა ასიათასობით მოქალაქის აღშფოთება და ბრაზი გამოიწვია, რაც გამოიხატა 2024 წლის აპრილიდან თბილისსა და სხვა ქალაქებში მრავალათასიან გამოსვლებსა და სახალხო წინააღმდეგობაში. სამოქალაქო წინააღმდეგობის ბირთვი მრავალფეროვანი იყო - სტუდენტები, ახალგაზრდები, პროფესორები, მსახიობები, მწერლები, დამოუკიდებელი ჟურნალისტები, სამოქალაქო აქტივისტები და სხვა ერთხმად დაუპირისპირდნენ სახელმწიფოს რეპრესიულ პოლიტიკასა და დემოკრატიული გზიდან გადახვევას.
პარტიული ნიშნების არქონამ პროტესტს მიანიჭა მაღალი საზოგადოებრივი ნდობა და გააძლიერა მისი სამოქალაქო ხასიათი. 2024 წლის გაყალბებული არჩევნებისა და 28 ნოემბერს ირაკლი კობახიძის მიერ საგარეო პოლიტიკური კურსის ცვლილების შესახებ გაკეთებული განცხადების შემდეგ საპროტესტო მუხტმა კიდევ უფრო იმატა და შესაბამისად სპეცრაზმის ძალადობრივი დარბევებიც, განსაკუთრებით თბილისის შემთხვევაში, ყოველდღიურობა გახდა.
პოლიციის მიერ გამოყენებული იყო არაადექვატური ძალა მშვიდობიანი მოქალაქეების წინააღმდეგ, ტარდებოდა ღამის რეიდები, აქტივისტების ალყაში მოქცევა, და აქციებზე უკანონო დაკავებები, მომიტინგეებზე ფიზიკური ძალადობა, წამება და არაადამიანური მოპყრობა (Human Rights Watch, 2025).
გარდა ამისა, გზის გადაკეტვებისთვის დაწესებული ჯარიმები იქცა ფინანსურ სადამსჯელო მექანიზმად - მოქალაქეებს უწევდათ და დღემდე უწევთ ათასობით ლარის გადახდა მხოლოდ იმიტომ, რომ მშვიდობიან პროტესტში მონაწილეობენ (Transparency International Georgia, 2025).
ძალადობრივი და უსამართლო პროცესების გათვალისწინებით 2024 წლის ნოემბრის ბოლოდან რუსთაველის გამზირზე დაიწყო უწყვეტი პროტესტი, რომელიც დღემდე (2025 წლის სექტემბერი) გრძელდება.
ეს არის ფიზიკურად და სიმბოლურად დაკავებული სივრცე, რომელიც რეჟიმს მუდმივად ახსენებს, რომ საზოგადოებრივი წინააღმდეგობა არ დასრულებულა და რომ ქუჩა რჩება თავისუფლებისთვის ბრძოლის სიმბოლოდ (McAdam, Tarrow, & Tilly, 2001).
რუსთაველის გამზირის უწყვეტი „ოკუპაცია“ დღეს არა მხოლოდ პოლიტიკურ, არამედ მორალურ მნიშვნელობას ატარებს - ის არის მუდმივი მეხსიერების და სოლიდარობის სივრცე, სადაც ყოველდღიური ყოფნა ნიშნავს უარს შიშზე, მორჩილებასა და დავიწყებაზე (Arendt, 1973).
მოცემული სტატია მიზნად ისახავს უწყვეტი პროტესტის სიმბოლური და რეალური მნიშვნელობის ახსნას უსამართლობასა და ავტორიტარულ რეჟიმთან ბრძოლის კონტექსტში. ანალიზი მოიცავს ავტორიტარულ სისტემაში შიშის როლისა და რაობის დეტალურ განხილვას და ხაზსს უსვამს პროტესტის ტრანსფორმაციულ ფუნქციას, საზოგადოებაში მორალური დისტანცირებისა და ემოციური გაბუჟების წინააღმდეგ.
უწყვეტი პროტესტი როგორც პიროვნული და კოლექტიური წინააღმდეგობის ფორმა
პოლიტიკურ და ფსიქოლოგიურ ლიტერატურაში პროტესტი განიხილება როგორც პიროვნული აგენტობისა და მორალური სუბიექტობის გამოხატულება (Arendt, 1973). ადამიანი, რომელიც გამოდის ქუჩაში, უპირისპირდება არა მხოლოდ უკანონობასა და უსამართლობას, არამედ პირველ რიგში საკუთარ შიშს, რომელიც ხშირად სიჩუმესა და უმოქმედებას განაპირობებს.
პროტესტი - "სიჩუმის გარღვევის ფსიქოლოგიური აქტია", რომელიც წარმოადგენს პასუხს რეჟიმის ძალადობრივ პოლიტიკაზე. ის არა მხოლოდ რეჟიმის ლეგიტიმაციას უარყოფს, არამედ ქმნის ალტერნატიულ ღირებულებით რეალობას, რომელშიც ადამიანი წარმოდგენილია როგორც მოქალაქე და საზოგადოების სრულუფლებიანი წევრი და არა როგორც დამორჩილებული/დამონებული სუბიექტი.
როდესაც რეჟიმი არღვევს კანონიერებას, ადამიანის უფლებებს და ახდენს ძალადობის ნორმალიზებას, შეუპოვარი, უწყვეტი პროტესტი ხდება ადამიანად დარჩენის გზავნილი არა მხოლოდ ხელისუფლებისთვის, არამედ პირველ რიგში საზოგადოებისა და ინდივიდისთვის.
ფსიქოლოგიური მექანიზმები: შიშის გარდაქმნა მოქმედებად
დიქტატორულ რეჟიმში შიში გარდაიქმნება პოლიტიკურ ინსტრუმენტად. იგი არ არის მხოლოდ ინდივიდუალური ემოციური რეაქცია საფრთხეზე, არამედ ხდება მართვის მექანიზმი, რომელიც ფუნდამენტურად ცვლის პიროვნულ და კოლექტიურ ქცევას.
როდესაც შიში ხდება პოლიტიკური სისტემის საფუძველი, იგი ცდილობს ადამიანის ღირსების ჩამოშლას - ემოციური კაპიტულაციის გზით.
ამ პირობებში უწყვეტი და მრავალფორმიანი პროტესტი წარმოადგენს შიშის ტრანსფორმაციას, რომელიც გამოიხატება ქმედებაში.
ქმედებაში ტრანსფორმირებულ შიშს აღდგენითი ფუნქცია აქვს, არა მხოლოდ პოლიტიკურად, არამედ ფსიქოლოგიურად და ეთიკურადაც - იგი ეხმარება ინდივიდს და საზოგადოებას ძალადობრივი ჩაგვრის პირობებში ღირსების შენარჩუნებასა და მორალური სუბიექტობის აღდგენაში. რადგან ქმედებაში ტრანსფორმირებული შიში აღარ აშეშებს ადამიანს - ის იქცევა მამოძრავებელ ძალად, რომ ინდივიდმა იბრძოლოს და დაუპირისპირდეს საფრთხეს.
რეჟიმის მთავარი მოთხოვნილება არის კონტროლი - აკონტროლოს ყველა, ყველგან და ყოველთვის. კონტროლის დამყარებისთვის კი საჭიროა შიშის დანერგვა, რადგან მხოლოდ დაშინებული ინდივიდი შეიძლება აკონტროლო, ინდივიდი კი რომელსაც შეუძლია გაიმარჯვოს თავის შიშზე - კონტროლსა და დამონებას არ დაექვემდებარება .
არენდტის (1973) მიხედვით, ტოტალიტარიზმის მთავარი მიზანია არა მხოლოდ სხეულის კონტროლი, არამედ ადამიანის შინაგანი ცხოვრების - აზროვნების, ემოციისა და ნებელობის დათრგუნვა. რეჟიმის მიერ კონტროლირებადი სუბიექტი იხსნის ყველანაირ სოციალურ პასუხისმგებლობას და შესაბამისად უსამართლობაზეც ჩუმდება. ეგუება, ემორჩილება და საბოლოოდ რეჟიმის სასარგებლოდაც მოქმედებს.
ფრიც რიმანის განმარტებით, შიში არა მხოლოდ ბუნებრივი რეაქციაა, არამედ გარემოებებით ფორმირებული ფსიქიკური სტრუქტურა, რომელიც თუ გარეგანი ძალადობის შთაგონებით განმტკიცდება - ხელს შეუშლის ინდივიდს თავისუფლად მოქმედებაში, აზროვნებასა და გადაწყვეტილების მიღებაში (Riemann, 1961).
ფრიც რიმანი თავის წიგნში Grundformen der Angst (1961) შიშს აღწერს, როგორც უნივერსალურ, ადამიანის ფსიქიკის ბუნებრივ კომპონენტს, რომელიც ცხოვრების ყველა ეტაპზე თან ახლავს ინდივიდს. მისი აზრით, შიში არ არის მხოლოდ ემოციური რეაქცია კონკრეტულ საფრთხეზე, არამედ უფრო ღრმა,სტრუქტურული მდგომარეობაა, რომელიც განსაზღვრავს ადამიანის პიროვნულ განვითარებას, ურთიერთობას სამყაროსთან და საკუთარი თავისუფლების განცდასთან.
რიმანი გამოყოფს შიშის ფუნდამენტურ ფორმებს, რომლებიც ადამიანის არსებობის საზღვრებსა და შესაძლებლობებთან არის დაკავშირებული:
შიში თავისუფლების მიმართ (Furcht vor der Freiheit) - როდესაც ადამიანი განიცდის ძლიერ შფოთვას დამოუკიდებლობისა და გადაწყვეტილებების მიღების პასუხისმგებლობის წინაშე. შიში ცვლილებისა და სიახლის მიმართ - რწმენა, რომ სიახლე და ცვლილება საფრთხეს უქმნის უკვე არსებულ სტაბილურობას. შიში მიტოვებისა და იზოლაციის - განცდა, რომ ადამიანი მარტოა და ამ მარტოობაში დაკარგავს საკუთარ მნიშვნელობას. შიში საზღვრებისა და შეზღუდვების მიმართ - შფოთვა იმაზე, რომ სოციალური წესრიგი და გარემო ზედმეტად ზღუდავს ინდივიდის თვითგამოხატვას.
რიმანისთვის შიში ერთის მხრივ, იცავს ადამიანს საფრთხისგან, მაგრამ მეორეს მხრივ, თუ იგი გადაჭარბებულია, იქცევა დამაბრკოლებელ ძალად, რომელიც თრგუნავს პიროვნულ თავისუფლებასა და განვითარების შესაძლებლობას. სწორედ ამიტომ, შიშის ბალანსირებული გადამუშავება არის პიროვნული განვითარების აუცილებელი პირობა (Riemann, 1961).
რიმანის ხედვა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ავტორიტარული მმართველობის კონტექსტში. ავტორიტარული რეჟიმი მიზანმიმართულად იყენებს შიშს როგორც მართვის სტრატეგიას:
- შიშის გაძლიერება: რეჟიმი თავად ქმნის საფრთხეს - ხან „გარე მტრისგან“, ხან „შიდა მტრებისგან“, რათა ადამიანები მუდმივად გრძნობდნენ დაუცველობას.
- შიშის ინსტრუმენტალიზაცია: როდესაც ინდივიდი პარალიზებულია პასუხისმგებლობის შიშით, იგი უფრო მარტივად ემორჩილება ზემოდან დაწესებულ წესებს.
- კონტროლის გამყარება: შიშის სისტემატიური გაზრდით ხელისუფლება საზოგადოებისდამორჩილებას ახერხებს, რადგან დაშინებული ადამიანი ნაკლებად აპროტესტებს და ხდება პასიური.
- თავისუფლების დათმობა უსაფრთხოების სანაცვლოდ: რიმანის მიერ აღწერილი „შიში თავისუფლების მიმართ“ განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ავტორიტარულ პირობებში - ადამიანები ხშირად თვითონვე ამართლებენ კონტროლს და თავისუფლების შეზღუდვას, თუ მათ დააჯერებ რომ ეს მათი „უსაფრთხოების“ გარანტიაა.
ამრიგად, რიმანის თეორია შიშის შესახებ გვაჩვენებს, რომ ავტორიტარული მმართველობა სწორედ იმ ფსიქიკურ სტრუქტურას ეყრდნობა, რომელიც ადამიანს აძლევს საშუალებას უარი თქვას თავისუფლებაზე „სტაბილურობისა“ და „წესრიგის“ სანაცვლოდ.
ნებისმიერი რეჟიმისთვის ხომ მთავარი ამოცანაა, რაც შეიძლება სწრაფად და ეფექტურად მოახდინოს ძალადობრივი წესრიგის მორალური ლეგიტიმაცია (Bandura, 1999). ყველა რეჟიმი თავის ყველა ტაქტიკას შიშს აფუძნებს, რომელიც ტოტალური კონტროლის საძირკველს წარმოადგენს: ის აქცევს მოქალაქეს მორჩილ სუბიექტად, რომელიც საკუთარი თავისუფლების ფასადაც კი მზად არის თავი აარიდოს საფრთხეს. რაც ნიშნავს, რომ ინდივიდმა გათიშოს თავის თავში ნება, ინდივიდუალიზმი, ღირსება, ყველაფერი ის რაც მას მოაზროვნე სუბიექტად აქცევს. რეჟიმის მიერ გადადგმული თითეული ნაბიჯი - საბოლოო ჯამში საზოგადოების გათიშვასა და სრულ მორჩილებას ისახავს მიზნად.
ბანდურას (1999) მიხედვით საზოგადოების გათიშვის მდგომარეობას მორალური დისტანცირება ეწოდება, როდესაც საზოგადოებას რეჟიმის მიერ ამორალურ ქმედებაზე შესუსტებული ან საერთოდაც დაკარგული აქვს რეაქციის უნარი.
მორალური დისტანცირება არის ფსიქოლოგიური მექანიზმი, რომლის დროსაც ინდივიდს „ეთიშება“პასუხისმგებლობის განცდა და იგი იწყებს რეჟიმის მიერ ჩადენილი ამორალური ქმედებების გამართლებას ან მათზე თვალის დახუჭვას.
ეს მექანიზმი გამოიხატება რამდენიმე სტრატეგიაში:
- მორალური გამართლების ჩარჩო: ძალადობა თავსდება „საზოგადოებრივი სიკეთისთვის აუცილებელი ქმედების“ ჩარჩოში.
- პასუხისმგებლობის გადანაწილება ან დიფუზია: ინდივიდი საკუთარ უმოქმედობას ამართლებს „მე არაფერს ვწყვეტ“ ან „ყველა ასე იქცევა“ არგუმენტით.
- მსხვერპლის დეჰუმანიზაცია: რეჟიმის მიერ რეპრესირებული ჯგუფი აღიქმება როგორც „მტერი“, “ ან „უცხო“.
- შედარება: ძალადობა ნაკლებად მძიმე ჩანს, როდესაც მას ადარებენ „უფრო დიდ საფრთხეს“.
ბანდურა მიიჩნევს, რომ მორალური გათიშვა ფსიქოლოგიური თავდაცვის მექანიზმია: როდესაც შიში ქრონიკულია და გამუდმებით ძლიერდება, ადამიანი ცდილობს შიშსა და პასუხისმგებლობის მძიმე ტვირთს თავი დააღწიოს, რათა შეძლოს ცხოვრების გაგრძელება, ამიტომ გარკვეული პერიოდის მერე ის აღარ რეაგირებს უსამართლობაზე, ძალადობასა და სხვადასხვა კანონდარღვევაზე, რასაც რეჟიმი სხვადასხვა ჯგუფების მიმართ ახორციელებს. ამ მექანიზმის საშუალებით ადამიანი ძალადობით სავსე პირობებში „იმარტივებს ცხოვრებას“.
აღნიშნულ პროცესს, ხშირად თან ახლავს ემოციური დაბუჟებაც (emotional numbing), რომელიც ფიგლის (1995) მიხედვით კიდევ ერთი დამატებით დამცავი ფსიქოლოგიური რეაქციაა: ადამიანი ნაკლებად განიცდის ტკივილს, რაც ამსუბუქებს მტკივნეულ გარემოში მის ყოფას, თუმცა ამავე დროს კარგავს თანაგანცდისა და უასამართლობის წინააღმდეგ გალაშქრების უნარსაც.
ყოველივე ამას კი მივყავართ ინდივიდუალურ და კოლექტიურ ინერტულობამდე, - რაც უფრო სისტემურია შიში, მით უფრო სწრაფად ხდება საზოგადოების მორალური დისტანცირება, რაც უფრო დისტანცირდება საზოგადოება, მით უფრო დიდია ემოციური გაბუჟება, ემოციურად გაბუჟებული საზოგადოება კი ინერტულია და აღარ რეაგირებს რეპრესიასა თუ ძალადობაზე - შედეგად მყარდება ტოტალური კონტროლი.
ასეთ სიტუაციაში კი ერთადერთი ძლიერი მექანიზმი, რომელიც საზოგადოებაში მორალური დისტანციისა და ემოციური გათიშვის ჩამოყალიბებას უშლის ხელს - არის პროტესტი - პროცესი, სადაც ღვივდება მორალური ჩართულობა, დისტანცირების საპირისპირო მექანიზმი.
ავტორიტარული რეჟიმის შესუსტების კრიტიკული წერტილი ხშირად იმაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად შეძლებს მედეგი მოსახლეობა საზოგადოებრივი ჩართულობის გაფართოებას და შიშის გადალახვას (Chenoweth & Stephan, 2011).
მორალური ჩართულობა მორალური დისტანცირების საპირისპირო მექანიზმია, რომელსაც შეუძლია რეჟიმის მთავარ მიზანს - საბოლოოდ გათიშოს და გააშეშოს საზოგადოება - აღუდგეს წინ. ფრედრიკსონის პოზიტიური ემოციების თეორიის (2001) მიხედვით, აქტიური ჩართულობა პროტესტში ხელს უწყობს ფსიქოლოგიურ გაძლიერებას, სოციალური კავშირების გაღრმავებას და პოსტტრავმული ზრდის (Post Traumatic Growth) ესაძლებლობას, რაც პროტესტს არა მხოლოდ პოლიტიკურ, არამედ ფსიქოთერაპიულ ფუნქციას ანიჭებს, ქუჩას "თანაგანცდის სივრცედ" აქცევს, სადაც იზოლაცია იცვლება კავშირით.
შესაბამისად, საქართველოს მოქალაქეებიის უწყვეტი, მრავალფორმიანი პროტესტი მორალური ჩართულობის საუკეთესო მაგალითია. ამ დროს რეჟიმის სისასტიკითა და უსამართლობით გამოწვეული შიშის გარდაქმნა ხდება ქმედებაში - როდესაც ადამიანი კოლექტიური მიზნისთვის სხვებთან ერთიანდება, მას უჩნდება შესაძლებლობა შიშის სტრუქტურის გარდაქმნის - შიში, რომელიც ინდივიდუალურ სივრცეში მის პარალიზებას მოახდენდა, საზოგადოებრივ და მხარდამჭერ კოლექტივში წინააღმდეგობის მამოძრავებელ ძალად იქცევა (Fredrickson, 2001). პროტესტის აღდგენით ფუნქციაზე მიუთითებს, როგორც პოლიტიკური, ისე ფსიქოლოგიური და ეთიკური თვალსაზრისით. პროტესტი წარმოადგენს პროცესს, რომელიც ეხმარება ინდივიდს და საზოგადოებას ძალადობრივი ჩაგვრის პირობებში ღირსების, ნების, მორალისა და მოძრაობის შენარჩუნებაში.
აღნიშნულიდან გამომდინარე საქართველოში მიმდინარე უწყვეტი პროტესტი მრავალფუნქციური, ღრმა და ძალიან მნიშვნელოვანი პროცესია, რომელიც არა მხოლოდ პროტესტში ჩართულ ინდივიდებს, არამედ პასიურ მდგომარეობაში მყოფ საზოგადოებასაც კი ეხმარება გაარღვიოს რეჟიმის მიერ შექმნილი მანკიერი წრე, აღუდგეს იზოლაციის ფენომენს და ინდივიდები, როგორც საკუთარ თავთან ისე საზოგადოებასთან კვლავ დააკავშიროს (Fromm,1941).
პროტესტის მრავალსახეობა: ფორმები, ფენომენოლოგია და მიზანი
სამოქალაქო წინააღმდეგობის ფორმები მერყეობს სიმბოლურ-კულტურულიდან, მაგალითად, თეატრების, კინოს და სასწავლებლების გაფიცვა - ფიზიკურ ქმედებამდე, როგორიცაა გზების გადაკეტვა, კარვების გაშლა და შიმშილობა.
არაძალადობრივი სიმბოლური ქმედებები, როგორიცაა პოსტერები, წარწერები, გამოფენილი ცარიელი ფურცლები, თეატრების დროებითი დახურვა, თემატური მარშები, სხვადასხვა თემატური აქცია - ქმნიან სივრცეს, სადაც მოქალაქეები არ არღვევენ კანონებს, მაგრამ არღვევენ სიჩუმეს. ეს ფორმები ჰანა არენდტის მიხედვით გამოხატავენ პოლიტიკურობის საფუძველს - სივრცეს, სადაც ადამიანები ერთად აყალიბებენ საზოგადოებრივ აზრს (Arendt, 1973).
რუსთაველის გამზირის უწყვეტი გადაკეტვა საქართველოს პროტესტის სიმბოლოდ იქცა. ეს ქმედება არამხოლოდ დისკომფორტს ქმნის მმართველი ძალისთვის, არამედ სივრცულ და დროით ნარატივს აწესებს:
“ჩვენ აქ ვართ, ჩვენ არ ვეგუებით, ჩვენ ბოლომდე ვიბრძოლებთ.” ამგვარი ქმედებები შეესაბამება ტაროუს და ტილის მიერ აღწერილ "დაპირისპირებული პოლიტიკის“ (Contentious Politics) თეორიას, რომლის თანახმად, პროტესტი ხდება სოციალური მოძრაობის თვითგამორკვევისა და იდენტობის გადამწყვეტი ადგილი (McAdam, Tarrow, & Tilly, 2001).
პროტესტის ფორმებს შორის 2025 წლის იანვრიდან განსაკუთრებული სიმბოლური მნიშვნელობა შეიძინა მზია ამაღლობელისა და მედროშე აქტივისტის შიმშილობამ. გადაწყვეტილება შიმშილობის დაწყების შესახებ იქცა პროტესტის უკიდურეს, თვითშეწირვით დატვირთულ აქტად - სხეულის გამოყენებად პოლიტიკური გზავნილისთვის, რომ რეჟიმის მიერ დაკანონებული უსამართლობა და რეპრესიები მიუღებელია. ამგვარი ქმედება არა მხოლოდ საზოგადოებრივ ყურადღებას იპყრობს, არამედ ქმნის მორალურ ვალდებულებას საზოგადოებამ გააცნობიეროს ჩაგვრის მასშტაბი და გამოხატოს სოლიდარობა. შიმშილობა ისტორიულად განიხილება, როგორც ყველაზე რადიკალური, მაგრამ არაძალადობრივი ფორმა, როდესაც პროტესტის სუბიექტი საკუთარ სხეულს პოლიტიკურ იარაღად აქცევს (Delmas, 2024). შიმშილობა არის პირდაპირი ეთიკური მიმართვა სახელმწიფოსა და საზოგადოებრივი სინდისისკენ. პროტესტის ამ ფორმაში გამოსახულია წრფელი მსხვერპლშეწირვის ჟესტი, რომელიც ეწინააღმდეგება რეჟიმის მიერ დაკანონებულ ძალადობას (Machin, 2016) და მორალური დისტანცირების პირდაპირ ანტითეზას წარმოადგენს. როდესაც აქტივისტი საკუთარ სხეულს აქცევს პოლიტიკურ იარაღად, იგი არღვევს ინდიფერენტობის მექანიზმს: მოქალაქეებს უკვე აღარ შეუძლიათ „დაივიწყონ“ ან „გაამართლონ“ ძალადობა, რადგან შიმშილობა მათ წინაშე აყენებს მკაფიო მორალურ კითხვას - „მისაღებია რეჟიმი, რომლის წინააღმდეგაც ადამიანი სიცოცხლეს სწირავს?“
ამგვარად, შიმშილობის აქტი არის მცდელობა „გამოაფხიზლოს“ საზოგადოების სინდისი და ამით მორალური დისტანცირებისა და დაბუჟების პროცესს აღუდგეს წინ.
ბანდურას (1999) მიხედვით, დისტანცირება ხომ პასუხისმგებლობისგან გაქცევის პროცესს („ეს მე არ მეხება“) ნიღბავს. შიმშილობა, როგორც პროტესტის უკიდურესი ფორმა პირდაპირ უპირისპირდება პასუხისმგებლობისგან გაქცევის მცდელობასა და საზოგადოებას ძალიან მკაფიო გზავნილს აძლევს - „ეს შენ გეხება“. აგრეთვე, როდესაც საზოგადოება შიმშილობის აქტის მოწმეა, მას უჩნდება თანაგანცდა მოშიმშილის მიმართ, რაც ახალი სოციალური კავშირების დამყარებას უწყობს ხელს და უსამართლობასთან დაპირისპირების სურვილს აძლიერებს - „ჩვენ მოშიმშილეს გადასარჩენად ვერთიანდებით!“
ფრედრიკსონის (2001) მიხედვით, კოლექტიური ემოციები, როგორიცაა თანაგრძნობა, სოლიდარობა, ზრუნვა, აფართოებს ინდივიდების მოქმედების ჰორიზონტს და ქმნის „გაგრძელებისა და აშენების“ შესაძლებლობებს (broaden-and-build theory). მზია ამაღლობელისა და მედროშე აქტივისტის შიმშილობამ ხელი შეუწყო კოლექტიური ემოციური ენერგიის გაძლიერებას, რაც საზოგადოების დიდ ნაწილში აქტიურობის, სოლიდარობისა და წინააღმდეგობის სურვილის გაძლიერებაში გამოიხატა.
ამრიგად, შიმშილობა, როგორც პროტესტის ფორმა ერთდროულად ორ უმნიშვნელოვანესს პროცესს უწყობს ხელს, ერთის მხრივ მოქმედებს როგორც ბანდურასეული მორალური დისტანცირების დამრღვევი, აპათიურ საზოგადოებას „აღვიძებს“, და მეორეს მხრივ კოლექტიური ემოციური ენერგიის აკუმულაციას უწყობს ხელს, ტანჯვის ინდივიდუალურ გამოცდილებას გარდაქმნის კოლექტიური ძალის წყაროდ. ეს ორმაგი ეფექტი განაპირობებს შიმშილობის როგორც პოლიტიკურ ისე ეთიკურ ღრმა დატვირთვას - რეჟიმის წინააღმდეგ მიმართული აქტი, რომელიც საზოგადოებისთვის მორალური პასუხისმგებლობის შეხსენების ყველაზე ხმამაღალი გამოხატულებაა.
უწყვეტი პროტესტის სიმბოლური მნიშვნელობა პოლიტპატიმრებისთვის
დიქტატორული რეჟიმები სისტემურად ცდილობენ პოლიტიკური პატიმრების იზოლირებას არა მხოლოდ ფიზიკურად, არამედ მორალურადაც (Goffman, 1961). იზოლაციის მიზანია საზოგადოებასთან კავშირის გაწყვეტა, რათა პატიმარმა დაკარგოს როგორც პოლიტიკური, ისე ადამიანური ხილვადობა. ეს პროცესი, ამცირებს მოქალაქეთა პასუხისმგებლობის განცდას და ამარტივებს რეჟიმის ძალადობრივ პოლიტიკას (Bandura 1999).
უწყვეტი პროტესტი, როგორიცაა რუსთაველის გამზირის მუდმივი ოკუპაცია 2024 წლის ნოემბრიდან, წარმოადგენს ამ იზოლაციის წინააღმდეგ მიმართულ სტრატეგიულ და სიმბოლურ ქმედებას. მისი მთავარი გზავნილია: „ჩვენ არ დაგივიწყეთ“. ეს არის სოლიდარობის საჯარო დადასტურება, რომელიც პოლიტპატიმრებს აძლევს სიგნალს, რომ ისინი კვლავ არსებობენ კოლექტიური ცნობიერების სივრცეში. ასეთ შემთხვევაში პროტესტი ხდება კოლექტიური მეხსიერების დაცვის მექანიზმი (Halbwachs, 1992) და ერთგვარი „ცოცხალი არქივი“, რომელიც ინახავს პოლიტიკური ჩაგვრის ისტორიას და მასზე საზოგადოების რეაქციას.
კოლექტიური ტრავმის თეორიის მიხედვით (Alexander, 2004), საზოგადოებები, რომლებიც დიქტატორულ ჩაგვრას განიცდიან, ქმნიან მეხსიერების სიმბოლურ ადგილებს, სადაც ტრავმის არა მხოლოდ გახსენება ხდება, არამედ გადამუშავებაც. ამ თეორიის თანახმად, შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ რუსთაველის გამზირი, როგორც მუდმივი პროტესტის ადგილი, ფუნქციონირებს ამგვარი „ტრავმის მონუმენტად“, სადაც მოქალაქეები თანაბრად არიან მოწმენი და მონაწილენი ისტორიული უსამართლობის.
პოლიტპატიმრებისთვის ეს კონტექსტი გადამწყვეტია. ციხეში მყოფი პირისთვის გარეთ არსებული უწყვეტი პროტესტი ასრულებს რამდენიმე ფუნქციას:
- ფსიქოლოგიური მხარდაჭერა:პატიმარს აქვს განცდა, რომ მისი საქმე და ბრძოლა არ არის დავიწყებული (Sykes, 1958). ეს ამცირებს იზოლაციის გამო გამოწვეულ უიმედობას.
- მორალური ლეგიტიმაცია:პროტესტის გაგრძელება აძლიერებს იმ აზრს, რომ პატიმარი არის უსამართლობის მსხვერპლი და არა კრიმინალი, რაც მნიშვნელოვანია როგორც მისი, ისე საზოგადოების თვითშეგნებისთვის.
- საერთაშორისო ხილვადობა:უწყვეტი პროტესტი ზრდის საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და მედიასაშუალებების ყურადღებას, რაც ამცირებს ხელისუფლების რეპრესიული ქმედებების საფრთხეს.
მეტიც, ეს პროცესი მოქმედებს როგორც ხელახლა სოციალური დაბადების რიტუალი - მოქალაქე, რომელიც უერთდება უწყვეტ პროტესტს, თავიდან ითვისებს აზრის, სიტყვისა და სხეულის უფლებას საჯარო სივრცეში. რაც ტერნერის (1969) „ლიმინალური სივრცის“ კონცეფციის მსგავსია, სადაც ინდივიდი გადის გარდამავალ მდგომარეობას და უბრუნდება საზოგადოებას ახალი სტატუსით, როგორც აქტიური, პასუხისმგებლობის მქონე სუბიექტი.
ამგვარად, რუსთაველის გამზირზე მიმდინარე უწყვეტი პროტესტი არის ერთდროულად კოლექტიური ტრავმის გადამუშავების სივრცე, პოლიტპატიმრებისთვის მორალური მხარდაჭერის პლატფორმა და ავტორიტარული იზოლაციის წინააღმდეგ მიმართული მუდმივი სამოქალაქო მოქმედება. იგი მტკიცე საძირკველს ქმნის იმ ღირებულებითი სისტემისთვის, რომელიც ავტორიტარული ჩაგვრის პირობებშიც კი ინარჩუნებს სიცოცხლეს.
დასკვნა
2024 წლის გაზაფხულიდან საქართველოში ჩამოყალიბებული პოლიტიკური რეალობა - „უცხოური გავლენის“ კანონის მიღება, რეპრესიების ნორმალიზება და ინსტიტუტების პოლიტიზაცია, ქვეყნის მმართველობის აშკარა ავტორიტარულ გეზს ასახავს. ძალადობის ინსტიტუციონალიზაციამ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში შიშის რეჟიმი დაამკვიდრა: შიში გადაიქცა კონტროლის მთავარ მექანიზმად, ხოლო მორალური დისტანცირება და ემოციური დაბუჟება - პასუხისმგებლობისგან გაქცევის ფსიქოლოგიურ საფარველად.
სწორედ ამ ფონზე რუსთაველის გამზირზე მიმდინარე უწყვეტი პროტესტი, იქცა ადამიანად დარჩენის პოლიტიკურ და ეთიკურ აქტად.
რუსთაველის გამზირზე ჩამოყალიბებული მუდმივი წინააღმდეგობა წარმოადგენს საზოგადოების ინდიფერენტულობისა და მორალური გათიშვის საწინააღმდეგო პროცესს, რომელიც, ზრდის სოლიდარობას, აძლიერებს უსამართლობის წინააღმდეგ ბრძოლისუნარიანობას და ხელს უწყობს პოლიტიკურ/სოციალური პასუხისმგებლობის აღება/აღდგენას - „ეს მე მეხება“.
პროტესტის უწყვეტობა აკარგვინებს ძალას საზოგადოების მიერ მოვლენებთან დისტანცირების დინამიკას: რაც უფრო გრძელდება აქტიური, არაძალადობრივი მონაწილეობა, მით უფრო მცირდება შიშზე აგებული კონტროლი, ხოლო პასუხისმგებლობა, თანაგანცდა და სამოქალაქო ნება პოლიტიკურ ენერგიად გარდაიქმნება.
პოლიტპატიმრების მიმართ უწყვეტი სოლიდარობა ამ წინააღმდეგობას კიდევ უფრო ღრმა და მნიშვნელოვან დატვირთვას სძენს: პროტესტი ხდება კოლექტიური მეხსიერების მართვის ინსტრუმენტი, „ცოცხალი არქივი“, რომელიც ინარჩუნებს ისტორიული უსამართლობის კვალს და მისი დაძლევის ნებას.
ავტორიტარული მმართველობის პირობებში ღირსებისა და თავისუფლების დაცვა მოითხოვს შეუპოვარ, არაძალადობრივ და მორალურად მოტივირებულ ჩართულობას. რაც უფრო ღრმავდება მორალური ჩართულობა და ფართოვდება საზოგადოებრივი მონაწილეობა, მით უფრო სუსტდება შიშზე აგებული კონტროლი. ამგვარად, შეუპოვარი, მდგრადი წინააღმდეგობა - სიტყვით, სოლიდარობითა და სამოქალაქო გამბედაობით არის ის ეთიკურ-ფსიქოლოგიური საყრდენი, რომელიც დიქტატურის პირობებშიც ინარჩუნებს სიცოცხლისუნარიან ღირებულებით სისტემას და აჩენს სამართლიანობის აღდგენის პერსპექტივას.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
ბიბლიოგრაფია
Alexander, J. C. (2004). Toward a theory of cultural trauma. In J. C. Alexander, R. Eyerman, B. Giesen, N. J. Smelser, & P. Sztompka (Eds.), *Cultural trauma and collective identity* (pp. 1–30). University of California Press.
Amnesty International. (2024). Georgia: Proposed “foreign agents” law threatens civil society and media freedom. https://www.amnesty.org/en/location/europe-and-central-asia/georgia/
Arendt, H. (1973). *The origins of totalitarianism* (New ed.). Harcourt Brace Jovanovich.
Bandura, A. (1999). Moral disengagement in the perpetration of inhumanities. *Personality and Social Psychology Review, 3*(3), 193–209. https://doi.org/10.1207/s15327957pspr0303_3
Chenoweth, E., & Stephan, M. J. (2011). *Why civil resistance works: The strategic logic of nonviolent conflict*. Columbia University Press.
Delmas, C. (2024). Civil disobedience. In E. N. Zalta & U. Nodelman (Eds.), *The Stanford Encyclopedia of Philosophy* (Fall 2024 Edition). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
Figley, C. R. (1995). *Compassion fatigue: Coping with secondary traumatic stress disorder in those who treat the traumatized*. Brunner/Mazel.
Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions. *American Psychologist, 56*(3), 218–226. https://doi.org/10.1037/0003-066X.56.3.218
Freedom House. (2024). Freedom in the world 2024: Georgia. https://freedomhouse.org/country/georgia/freedom-world/2024
Fromm, E. (1941). *Escape from freedom*. Farrar & Rinehart.
Goffman, E. (1961). *Asylums: Essays on the social situation of mental patients and other inmates*. Anchor Books.
Halbwachs, M. (1992). *On collective memory*. University of Chicago Press.
Human Rights Watch. (2025). Georgia: Crackdown on protests, attacks on media. https://www.hrw.org/news/2025/01/15/georgia-crackdown-protests-attacks-media
Jost, J. T., Banaji, M. R., & Nosek, B. A. (2004). A decade of system justification theory: Accumulated evidence of conscious and unconscious bolstering of the status quo. *Political Psychology, 25*(6), 881–919. https://doi.org/10.1111/j.1467-9221.2004.00402.x
Levitsky, S., & Way, L. A. (2022). *Revolution and dictatorship: The violent origins of durable authoritarianism*. Princeton University Press.
Machin, A. (2016). Protest, bodily politics, and climate change: Embodying environmentalism. *Environmental Politics, 25*(6), 961–980. https://doi.org/10.1080/09644016.2016.1194425
McAdam, D., Tarrow, S., & Tilly, C. (2001). *Dynamics of contention*. Cambridge University Press.
Pratto, F., Sidanius, J., Stallworth, L. M., & Malle, B. F. (1994). Social dominance orientation: A personality variable predicting social and political attitudes. *Journal of Personality and Social Psychology, 67*(4), 741–763. https://doi.org/10.1037/0022-3514.67.4.741
Riemann, F. (1961). *Grundformen der Angst*. Ernst Reinhardt.
Sykes, G. M. (1958). *The society of captives: A study of a maximum security prison*. Princeton University Press.
Transparency International Georgia. (2025). Protest fines as a tool of political pressure. https://transparency.ge/en/blog/protest-fines-tool-political-pressure
Turner, V. (1969). *The ritual process: Structure and anti-structure*. Aldine.
