საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
To create is to resist, to resist is to create
Stephane Hessel
ყველგან თეატრი! არსად კომედია!
− „ყველგან თეატრი! არსად კომედია!“ − ეს სიტყვები სპონტანური სიტყვა-პასუხია ინტერვიუს ჩაწერის დროს რესპონდენტსა და გამვლელს შორის. თეატრის რეჟისორს, მიშა ჩარკვიანს რუსთაველზე შევხვდი ინტერვიუსთვის. ამ დროს ნაცნობმა შეამჩნია და ღიმილით დაუძახა: ყველგან თეატრი! მიშამ უპასუხა: და არსად კომედია! ეს გადაძახილი იმ რესპონსორული შესრულების სტილის გამოვლინებაა, მთლიანი პროტესტის[1] ხმოვან ჟღერადობას რომ ქმნის − ყველასთვის ნაცნობი თაკოს და ელენეს შეძახილი და შემდეგ საზმაუს მარშის მონაწილეების მიერ პასუხის დაბრუნება.[2] რა თქმა უნდა, ეს არ არის ტრადიციული ადგილი, სადაც სოციოლოგები სიღრმისეულ ინტერვიუს წერენ, მაგრამ ნამდვილადაა ის ავთენტური გარემო, სადაც შეიძლება ყველაზე კარგი ინტერვიუ ჩაწერონ. პროტესტის დროს თეატრის რეჟისორთან შეხვედრა რუსთაველზე მის სამუშაო ადგილზე მისვლას ნიშნავდა. მიშა თვლის, რომ თეატრი ახლა არის იქ, სადაც მაყურებელია. ყველაფერი ბუნებრივი იყო ამ ინტერვიუსთვის: ახლად მოსული საზმაუს მარში, მაღლა საახალწლო დეკორაციებად დაკიდებული ვარსკვლავები, რომელიც დეკემბერში საპროტესტო ესთეტიკის ნაწილი გახდა, ერთმანეთში შერწყმული სასტვენების, ჯგუფ-ჯგუფად შეკრებილი ადამიანების საუბრის ხმა, რკინის ჯებირზე მუშტების ხმაური, უამრავი ადამიანი არწივის მიმდებარე ტერიტორიაზე, რუსთაველის ღერძულა ხაზზე, ქაშვეთის ეზოში, [ცისფერ] გალერეასთან, პირველი სკოლის კიბეებთან, 9 აპრილის ძეგლთან, თითქმის ჭიჭინაძის ქუჩაზე − ყველგან, რაც რუსთაველის ემოციურ გეოგრაფიას ქმნის.
როგორც წესი, რესპონდენტებს ვეკითხებოდი, თუ როდის დაიწყო მათთვის პროტესტი. რა თქმა უნდა, ამ პროტესტის საფუძველი ღრმა და მრავალასპექტიანია. მასში გაერთიანდა ყველა აქამდე არსებული პროტესტის მიზეზი: ეროვნული, სოციალური, პოლიტიკური; გაშიშვლდა და გამძაფრდა კოლონიალური და კულტურული ტრავმები. რესპონდენტები სხვადასხვა თარიღს ასახელებენ, მაგალითად, თუ პირველად როდესაც გაუჩნდათ ეჭვი, რომ „რაღაც ისე არ არის“. დავითმა გაოცებულმა თქვა, შარშანაც კი ბოლომდე არ ვუტყდებოდი თავს, რომ რაღაც მზაკვრული ჩანაფიქრი ჰქონდათ ამ „რუსულ კანონში“, ახლა ყველაფერი ნათელია, რომ ქვეყანას ვკარგავთო. ეჭვის და უკმაყოფილების მიზეზის გააზრება სხვადასხვა დროს მოხდა. თუმცა, აღმოჩნდა, რომ უმრავლესობისთვის „ამ ყველაფრის საწყისი“, მაინც 2019 წლის 20 ივნისი იყო − „გავრილოვის ღამე“. ზოგიერთ მათგანს ამაზე ნაფიქრი ჰქონდა, ზოგიერთი მაშინაც იღებდა აქციებში მონაწილეობას. უფრო მეტმა ეს კავშირი მხოლოდ მიმდინარე პროტესტის დროს გააცნობიერა. დაინახა რუსეთის არა აჩრდილი, არამედ მისი მკაფიო პოლიტიკური ხელწერა ქართული პოლიტიკის განვითარებაში − „გამოგვეპარა რუსული კოლონიალიზმი“. კიდევ ერთი განსაკუთრებული თარიღი, რომელიც დაასახელეს იყო 2023 წლის „რუსული კანონის” ინიიცირება და პროტესტის მონაწილეების სასტიკი დარბევა. ეს სრულიად განსხვავებული სიგნალი იყო მათთვის, რომ „საქმე გვქონდა კოლაბორაციონისტ მთავრობასთან და ველურ პოლიტიკურ ძალასთან“. მიშა ჩარკვიანმაც მიმდინარე პროტესტის საწყისად 2023 წელი დაასახელა. ოღონდ მან ის სხვაგვარად მონიშნა პროტესტის დრამატურგიაში: „ეს წინააღმდეგობა იწყება გამარჯვებიდან. წართმეული გამარჯვებიდან − როდესაც შარშანწინ გაზაფხულზე ჩვენ პირველად დავამარცხეთ „რუსული კანონი“ და ჩვენ ვნახეთ რომ ერთად დგომით ჩვენ ნამდვილად შეგვიძლია მივაღწიოთ გამარჯვებას.. [...] შეცდომა დაუშვეს. როდესაც გამარჯვებას ხელიდან წაართმევ ხალხს, ის ამას ასე მარტივად არ დათმობს.“
რწმენის ემოციური ერთობა - „მხოლოდ ამ ერთობის მჯერა“
პროტესტის კვლევა იანვარში დავიწყეთ და იანვარში უნდა დაგვესრულებინა.[3] როგორც პროტესტში მონაწილეებმა, ისე მკვლევრებმა, არ ვიცოდით, ეს დრო მთლიანი პროცესის რა ფაზას წარმოადგენდა. იყო ეს ამ პროტესტის დასაწყისი, შუა პერიოდი, თუ როგორც ერთმა რესპონდენტმა თქვა, შეიძლება “საერთოდ დასაწყისის დასაწყისი” იყო. პერიოდულად მახსენდება ანას[4] სიტყვები, რომელიც პროტესტის ბევრი მონაწილის განცდას გამოხატავს, როდესაც ერთმანეთს ერწყმის დროითი განზომილების ბუნდოვანება და გამძლეობის აუცილებლობის გაცნობიერება: „ყოველდღე ამაზე ვლაპარაკობთ დემონსტრაციაზე, ნეტა სად ვართ, ნეტა, რამდენი დაგვრჩა. ქუჩაში უნდა ვიყოთ ბოლომდე, მაგრამ ეს ბოლო სადაა, არ ვიცით“.
ყველა საპროტესტო მოძრაობას თავისი „ბიოგრაფიული ხაზი“ აქვს და მისი განვითარების დინამიკის წინასწარ განსაზღვრა ძნელია. ის დამოკიდებულია მთელ რიგ სტრუქტურულ და კულტურულ თავისებურებებზე. რადგან პროტესტი მიმდინარეა, ყველა დასკვნა და მტკიცებით ფორმაში მსჯელობა სათუო და სარისკოა. და მაინც, მისი რეალურ დროში დაკვირვება, თანამონაწილეობა, გააზრება, სხვა უპირატესობას გაძლევს. განსაკუთრებით, თუ ამ პროტესტს, ამ სოციალურ მოძრაობას, მხოლოდ რაციონალური ინტერესთა კალკულაციის პრიზმიდან არ შევხედავთ. გასული საუკუნის დომინანტური თეორიები წარმატების საფუძვლად რესურსების ეფექტურად მობილიზაციას, რაციონალურ აქტორებს, პოლიტიკური პროცესის თავისებურებებს მიიჩნევენ.[5] საქართველოში მიმდინარე პროტესტში, ყურადღებას იპყრობს მოძრაობის სწორედ ის განზომილება, რომელსაც იასპერი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს სოციალური მოძრაობების შესწავლისას. კერძოდ, პროტესტში ინდივიდები შემოდიან არამარტო მათი სოციალური როლით, არამედ ბიოგრაფიით, ფასეულობებით, ემოციებით. იასპერის მიხედვით, საპროტესტო მოძრაობები წარმოადგენენ ღირებულების, ემოციების, მორალური ვალდებულებების და კულტურულ მნიშვნელობათა გამომხატველ აქტს.[6]
მაშინაც კი, თუ მომდევნო პერიოდში პროტესტი შეიცვლის ფორმას და დინამიკას, მან უკვე შექმნა გარკვეული სოციალური და პოლიტიკური ქცევის წესები. პროტესტის ნომოსი დარჩება სოციო-კულტურულ პრაქტიკად და იარსებებს საპროტესტო მოძრაობებში.[7] ამ ვარაუდის გამოთქმის საშუალებას გვაძლევს პირველად და მეორედ „რუსული კანონის’ ინიციირების გამო დაწყებული პროტესტის ფორმა, პრაქტიკა და ეთიკური წესები, რომელიც შენარჩუნდა და გაძლიერდა მიმდინარე პროტესტში. „იანვრის პროტესტს“ წინ უძღოდა დეკემბრის თვეში სპონტანური, კრეატიული, მრავალფეროვანი პროტესტის ფორმები და სტაბილურად რუსთაველის გამზირზე უწყვეტი ხალხმრავალი აქცია. იანვარში პროტესტის მონაწილეებისთვის წინააღმდეგობის და ბრაზის დამატებითი საფუძველი გახდა პოლიციის და განსაკუთრებულ დავალებათა დეპარტამენტის (გდდ) მიერ დემონსტრანტების სასტიკად დარბევა და დაპატიმრება. ახალი წლის შემდეგ პროტესტი ინარჩუნებს ხალხმრავალ გამოსვლებს, მაგრამ ის თვისებრივად სხვა ფაზაში გადადის. მასში ჩანს დეკემბრისთვის დამახასიათებელი მიზნისკენ სწრაფვა, სიმტკიცე, ბრძოლისუნარიანობა, ყალიბდება საპროტესტო ენა, ჩნდება პროტესტის ტემბრის განმსაზღვრელი საზმაუს მარშის რიტუალური მსვლელობა საზოგადოებრივი მაუწყებლიდან რუსთაველამდე. აქ მათ ხალხი ყოველდღიურად ელოდება. ზამთრის ეს პერიოდი განსაკუთრებული დროა. ამ დროს აფექტური, პერფომატიული და რეაქციული პროტესტი გადადის სტაბილურ, დისციპლინირებულ და პროტესტზე დაფიქრების ფაზაში. ამ დროს მონაწილეები ინტენსიურად ფიქრობენ, როგორ სახელმწიფოში სურთ ცხოვრება, როგორი ქვეყანა უნდა იყოს საქართველო, რა შეცდომები დავუშვით და რა აღარ უნდა გავიმეოროთ: „საბოლოოდ, ეს უკავშირდება კითხვას, როგორ უნდა ვიცხოვროთ ასეთ სახელმწიფოში, სადაც არცერთი სახელმწიფო ინსტიტუტი აღარ მუშაობს, კანონი არ კანონობს.“
იანვარი პროტესტის ეთოსის შესწავლისთვისაც საუკეთესო პერიოდი აღმოჩნდა. ამ დროს მონაწილეებში თანადროულად არსებობს მომავლის ჯიუტი რწმენა და სკეპტიციზმის ნიშნები, მედეგობაც და ემოციური თუ ფიზიკური გადაღალა. ისინი აღნიშნავენ, როგორ რთულია, ყოველდღიურობის რთულ განრიგში, საღამოს გახვიდე რუსთაველზე. და მაინც არ ტოვებენ საპროტესტო სივრცეს. ამ დროს ყალიბდება საპროტესტო თემი. „თემს“ პირობითად და დათქმებით ვუწოდებთ ამ ერთობას, რადგან ის არ არის ჩაკეტილი და სტრუქტურირებული, როგორც კლასიკოსი სოციოლოგები მას შეაფასებდნენ. თუმცა, ისევ კლასიკოსებს თუ მოვუხმობთ, საპროტესტო თემი იანვარში უკვე ატარებდა დურქჰაიმისეულ „მორალური თემის“ ნიშნებს, გაზიარებული რწმენით, ღირებულებებით და ნორმებით.[8] ვამჯობინებ „ერთობას“, მისი ფართო, ინკლუზიური მნიშვნელობის გამო და ასევე, რადგან ამ სიტყვას ყველაზე ხშირად ახსენებენ პროტესტის მონაწილეები: “ამ ხალხის და ამ ერთობის მჯერა“. რა თქმა უნდა, ეს არ არის იდეალტიპური მორალური ერთობა, მაგრამ მაინც ქმნის მორალურ ჩარჩოს და კოლექტიურ ცნობიერებას, რომელსაც ამ ერთობის წევრები იზიარებენ. საერთო შეხედულებებით და ფასეულობების რწმენით, ის ვებერის საერთო შეხედულებებზე დაფუძნებულ ერთობასაც (Gesinnungsverein) მოგვაგონებს.[9] ეს მორალური ერთობა ახლა ჩამოყალიბების პროცესშია. ვინც ერთხელ მაინც ყოფილა რუსთაველზე ხანგრძლივი ზამთრის დღეებში, ყველა აღნიშნავს, თუ როგორ თანაზიარებას გრძნობენ პროტესტის ამ წარმოსახვით ერთობასთან. პროტესტის მონაწილე უცნობ ადამიანებთან ერთად ყოფნა არის მათი იმედის და გამძლების მთავარი წყარო. როგორც ამბობენ, ასეთი განცდა სხვა პროტესტის დროს არ ჰქონიათ. გიორგი იხსენებს, რომ „რუსული კანონის“ დროსაც დადიოდა აქციაზე და უფრო ადრეც, მაგრამ მაინც თითქოს განცალკევებული იყო შეკრებილი ხალხისგან. გაცნობიერებული ჰქონდა მონაწილეობის მიზანი და საკუთარი როლიც, მაგრამ შეკრებილ ხალხთან ისეთი ერთობის განცდა არ ჰქონია, როგორიც დღეს აქვს. მისთვის მაინც „ხილული რჩებოდა“ განმასხვავებელი ნიშნები. იყო ეს თაობათა შორის სხვაობა, იდეოლოგია თუ უბრალოდ ცხოვრების წესი. ამ პროტესტში თანასწორობას და ერთიანობას შეიგრძნობს. ხალხის სიმრავლე მხოლოდ რაოდენობრივად უპირატესობის განცდას არ იწვევს. ეს არის სოლიდარობის, უცხო ადამიანების ერთობის განსაკუთრებული მდგომარეობა. ტრადიციული თეორიები უგულებელყოფს, თუ რას გრძნობენ სოციალური მოძრაობის მონაწილეები, რა მორალურ პასუხისმგებლობაზე დგას მათი ჩართულობა. საქართველოს შემთხვევაში, სხვა ფაქტორებთან ერთად, ეს ქმნის პროტესტის თავისებურ ბუნებას და შეიძლება სწორედ ის იყოს წარმატების საფუძველიც. იასპერი ფიქრობს, მოძრაობები არ უნდა მივიჩნიოთ ისეთ ფენომენად, რომლებიც ერთ, განსაზღვრულ განვითარების სქემას მიყვებიან. და რომ, შეცდომა იქნება მხედველობაში არ მივიღოთ, კულტურული თავისებურების, კრეატიულობის, სპონტანურობის და შემთხვევითობის დიდი ძალა.[10]
დღევანდელი საპროტესტო ერთობა არ არის ერთი თაობის, ერთი პოლიტიკური იდეოლოგიის ირგვლივ გაერთიანებული ხალხი. აქ ეთიკური და ემოციური ერთიანობა მეტია, ვიდრე ერთი ნიშნით გაერთიანებული თემი. „რას წარმოვიდგენდი რომ [...] ერთად ვიდგებოდით აქციაზე. რომ მახსოვს, რას წერდა რამდენიმე წლის წინ ფეისბუკზე და რომელ აქციებში იღებდა მონაწილეობას. ფაქტობრივად ჩვენს დარბევაში მონაწილეობდა“, − ამბობს თიკა და იხსენებს პროტესტის სხვა მონაწილეებს, განსხვავებული იდეოლოგიის მქონე მის ნაცნობებს, რომელთაც ყოველ დღე ხედავს აქციაზე. ერთიანობის და პლურალიზმის მნიშვნელობას, რომელიც ამ პროტესტის ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელია, მონაწილეები ხან განცდით და ხან განსჯით აცნობიერებენ.
პროტესტში მონაწილე ადამიანების საპროტესტო თემთან მიკუთვნებულობას ამყარებს როგორც საზიარო იდეები, ასევე სიმართლის და მომავლის ჯიუტი და პასიონარული რწმენა. „არც ერთი წამით არ შემპარვია ეჭვი, რომ ჩვენი გამარჯვებით დასრულდება ეს ბრძოლა. რადგან სიმართლე ჩვენს მხარესაა“, − ჯიუტად იმეორებს სანდრო ინტერვიუს დროს. ასეთი ერთობები იდეურ კავშირთან ერთად ემოციურ ერთობასაც ქმნიან. დეკემბრის თვეში აფექტი და ემოცია ხელს უწყობდა წინააღმდეგობის კრეატიული, მრავალფეროვანი ფორმების შექმნას. ეს იყო საპროტესტო თემის ჩამოყალიბების ბუნებრივი ეტაპი, როდესაც მოქალაქეები უხვად ქმნიდნენ ნარატივებს, სიმბოლოებს, ახდენდნენ იდენტობის რეპრეზენტაციას კრეატიული გზით. ეს ის გზაა, რასაც იასპერი მნიშვნელოვნად მიიჩნევს და რომ, მისი აზრით, პროტესტი არ დაიყვანება მხოლოდ სტრატეგიულ რაციონალურობამდე.[11] კულტურული კრეატიულობა პროტესტს ეხმარება მოტივაციის და საპროტესტო ენის შექმნაში. ემოციის და შემოქმედებითობის კულმინაცია იყო მოცეკვავეთა მარში, იგივე „ხორუმი“ რუსთაველზე. რესპონდენტები ასახელებენ მას, არამხოლოდ როგორც შთამბეჭდავ და ემოციურ გამოცდილებას, არამედ განსაკუთრებული „მუხტის მომცემს უსამართლობასთან ბრძოლაში“. ხშირად ოპტიმიზმის წყარო, ერთი შეხედვით, არც ისე რაციონალური ხასიათისაა: „არსაიდან მოვიდა ისევ ოპტიმიზმი“. მოგვიანებით აღმოაჩნდება, ეს „არარაციონალური“ მნიშვნელობს. ხორუმის მასშტაბურმა და ამაღელვებელმა კრეატიულმა აქტმა, რომელმაც შექმნა პროტესტის ერთ-ერთი შთამბეჭდავი სურათი, მოწინააღმდეგეებში და ნეიტრალურად განწყობილ ადამიანებში სიმპათია გააჩინა. „სულ მცირე აღნიშნეს, რომ იქ თურმე მარტო ნაცები და უსამშობლოები არ დგანან. აქამდე რომ პროტესტს არ იმჩნევდნენ, იმათაც გააზიარეს ფეისბუკზე“, − იხსენებს ქეთი. კეთილგანწყობის მოპოვება მნიშვნელოვანია პროტესტის ლეგიტიმაციისთვის. სპონტანურ და ინდივიდუალურ კრეატიულ აქციას, რომელიც ზოგჯერ შეზღუდულ ბრძოლად ჩანს, პირდაპირ მიზანთან ერთად, სხვა ეფექტი აქვს − შეიძლება ცოტა ხნით, მაგრამ მაინც, პროტესტის მონაწილეებისთვის გამარჯვების გემო მოაქვს.
რაციონალურ ერთობას სჭირდება ემოციური განზომილება, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ის ფუძნდება და ლეგიტიმაციას ესწრაფვის.[12] მისი საშუალებით ხდება ფასეულობების რიტუალურად რეპრეზენტაცია. გარდა ამისა, გრძნობითი განზომილება იდეურ ინოვაციებს უწყობს ხელს. გეორგ ზიმელი მიიჩნევს, რომ გრძნობები სოციალურ ერთობებს უფრო ამყარებს.[13] მოდერნულ საზოგადოებაში ჯგუფებისთვის მას ნამდვილად აქვს ინტეგრაციის ფუნქცია. ეს განსაკუთრებით კარგად ჩანს პროტესტის მონაწილეთა განწყობებში. მათ ხანდახან ერიდებათ ამ ემოციურ კავშირზე საუბარი, თითქოს ამით პროტესტის მიზანი კნინდება. თუმცა, დროთა განმავლობაში, განსაკუთრებით, როდესაც რუსთაველზე ნაკლები ხალხი გამოდის, ყველა რწმუნდება, რომ ემოციური ერთობის შენარჩუნება პროტესტის მდგრადობის და გამძლეობის ერთ-ერთი საყრდენია. ბევრი აღნიშნავს, რომ რუსთაველზე მისვლით მათი განწყობა იცვლება, რომ უიმედობა და სკეპტიციზმი იკლებს, იქ მყოფი ადამიანების შემართება ძალას აძლევს. პროტესტის გარკვეულ ფაზაში, როდესაც საგარეო ან საშინაო წნეხის იმედი სუსტდება ხოლმე, მათი ყოველდღიური წინააღმდეგობისთვის სხვა პასუხისმგებლობა იზრდება, „სხვა პროტესტში მონაწილეებისთვის გვერდში დგომის“ პასუხისმგებლობა: „ამ ხალხს უნდა შევეხიდო. ახლა მათ გამო და პატიმრების გამო მივდივარ რუსთაველზე.“ დათო ყოველ დღე დადის რუსთაველზე. როგორც თვითონ ამბობს, ხანდახან, მასაც უჭირს ემოციურად, მაგრამ მივა თუ არა რუსთაველზე, ისევ იძენს ძალას და იმედს: „რაღაც დღეებია, ოღონდ ვერ ავხსენი, მაგრამ იშვიათად, რაღაცა შეგიჩნდება, რა აზრი აქვს ამ ყველაფერს. მაგრამ აი, გუშინ და გუშინწინ ოპტიმისტური რაღაცეები ისე თავისით მოვიდა, ანთებული ვიყავი. სხვებსაც რომ შევხედე, ასე იყვნენ. ადამიანები ვართ. ბუნებიდან გამომდინარე ასე ვართ. იშვიათად, ოღონდ მიყოლებით არა, იღვიძებ და ნეტა-ნეტა, ახლა შევძლო წასვლა, მაგრამ მიხვალ თუ არა, ყველაფერი კარგადაა“. არაერთმა რესპონდენტმა გაიმეორა ინტერვიუს დროს, რომ მხოლოდ „ამ ხალხის“ იმედი აქვს, ვინც პროტესტში მონაწილეობს. „ამ ხალხს“ ცნობენ და მათ ნაწილად მიიჩნევენ თავს. თაკო იხსენებს, რომ როდესაც აქციის მერე სახლში მიდის, ხვდება ხალხის ნაწილი, რომელიც რუსთაველისკენ მიუყვება გზას, მათი სახის გამომეტყველებით ხვდება სადაც მიდიან: „აი, რომ ძალიან საჭირო საქმეზე მიდიან. ისეთი შემართულები, თითქოს ეს პატივია, იქ ყოფნა“.
გიორგი კიდევ სხვა გამოცდილებაზე მიყვება. ის თითქოს, შორიდან აკვირდება საკუთარ თავს და სხვებსაც. ალბათ, როცა ამ დაკვირვებებს მიზიარებდა, თვლიდა, რომ ეს სულაც არ არის ის, რაც კვლევაში უნდა შევიდეს და მხოლოდ გაკვრით თუ აღნიშნავს ადამიანი. იდეურ და ემოციურ ერთობასთან თანაზიარება და უცნაური გრძნობა, ყველაზე ზუსტად მაინც მან გამოთქვა: „თვითდინებით, თვითორგანიზებით მოდის უკვე ხალხი. არავის დაძახება არ სჭირდება. მაგრამ გუშინწინ რომ მივედი პროტესტზე, რაღაც სხვა განცდა მქონდა. თითქოს არამიწიერი მოვლენასავითაა. ამდენი ხანი, მოდის ხალხი რეგულარულად … და იქ ერთმანეთს ხვდება. შეხვედრის მომენტი გიჩენს არამიწიერის განცდას. რაღაც მომენტში ეს ფიქრები მქონდა, რა არის, ნეტა, რა მოვლენაა. აი, ისევ მოვედით. რაღაც კავშირია ამ ხალხს შორის, რაც შეიძლება მთლად რაციონალურად არ აიხსნებოდეს“.
პროტესტი როგორც მოქალაქეობის და პოლიტიკის გაკვეთილები
ვუსმენდი მასწავლებელს, მუსიკოსს, სტუდენტს, ექიმს, საჯარო მოხელეს, ხელოსანს, სხვადასხვა თაობის და პროფესიის ადამიანს − ყველა საკუთარ პასუხისმგებლობაზე საუბრობდა. პასუხისმგებლობა ის სიტყვაა, რომელსაც ერთობასთან ერთად ყველაზე ხშირად ახსენებენ პროტესტის მონაწილეები. რადგან იანვარი ფიქრის და მოლოდინის თვე იყო, ისინი ინტენსიურად მსჯელობდნენ პოლიტიკაზე − არა იმდენად კონკრეტულ პოლიტიკოსებზე, არამედ ფართოდ პოლიტიკაზე. „ადრე ამაზე არასოდეს მიფიქრია. მაინც მეგონა, რომ ეს აქტივისტების საქმეა. ახლა სხვანაირად ვუყურებ ამ ყველაფერს. პირველად ვდგავარ წელს აქციაზე. ყოველ დღე დავდივარ. სხვაგვარ პასუხისმგებლობას ვგრძნობ,“ − ამბობს დიტო. მან ასევე გაიხსენა ნაცნობები, რომლებიც ასევე პირველად გამოვიდნენ აქციაზე, ზოგიერთები სხვა ქალაქებიდან ჩამოვიდნენ. პოლიტიკური კლასის მიმართ უნდობლობამ და განსაკუთრებულმა საზოგადოებრივმა კრიზისმა, მოქალაქეებს გაუმძაფრა პასუხისმგებლობის გაცდა და საკუთარი ძალის რწმენა გაუჩინა. „რუსთაველზე ძველი პოლიტიკოსებისთვის სცენა რომ აღარ არის, თითქოს ჩვენ გამოვჩნდით, ხალხი. უფრო ვგრძნობ პასუხისმგებლობას“, − ამბობს ელენე. რუსთაველზე სიმბოლურად და სივრცულად გამოჩნდა დემოკრატიის ქვემოდან ზემოთ შენება. აქ თითქოს სოციალური მშვიდობა უკვე მიღწეულია. იანვარში პროტესტის გაფართოებისთვის არავინ ელოდა ქარიზმატულ ლიდერს, მაგრამ აცნობიერებდნენ პოლიტიკური პარტიების მნიშვნელობას ამ პროცესში. უფრო მეტიც, მაგალითად, მარიამი ამბობს, რომ თვითონ მემარჯვენეა, მაგრამ ისურვებდა რომ ამ პროტესტში, ისევე როგორც პოლიტიკურ ცხოვრებაში, მემარცხენე პარტიები ჩამოყალიბდეს. როგორც კვლევის დროს გამოჩნდა, თავისი ბუნებით, პროტესტი კონსენსუალური და პლურალისტურია. მიმდინარე პროტესტზე, ალბათ, მოგვიანებით ბევრს დაწერენ. მაგრამ ჯერ არ ვიცით, უფრო გლობალურ კონტექსტში, ავტორიტარული მმართველობის და პოპულისტური იდეოლოგიების გაძლიერების ფონზე, გახდება ეს საპროტესტო მოძრაობა წარმატებული მოდელი თუ ხელიდან გაშვებული შანსად იქცევა.
მსოფლიოში 2010 წლის შემდეგ მასობრივი საპროტესტო მოძრაობების ტალღამ ხელი შეუწყო ამ ქვეყნებში ახალი პოლიტიკური კულტურის და პოლიტიკური მოძრაობების ჩამოყალიბებას. მაგალითად, 2011 წლის ესპანეთში საპროტესტო მოძრაობამ M15 და 2014 წლის ჰონგ-კონგის საპროტესტო მოძრაობამ ბიძგი მისცა ახალგაზრდებში პოლიტიკით დაინტერესებას, სამოქალაქო ცნობიერების გაზრდას. საქართველოში მიმდინარე პროტესტს არ ჰყავს ერთი ლიდერი, არ ჰყავს ერთი მთავარი სპიკერი, საპროტესტო სივრცეს იკავებს ფორმალიზებული თუ არაფორმალური დისკუსიები, სპონტანური საუბრები ნაცნობებსა და უცნობებს შორის, ახლადშექმნილი პროფესიული თუ სამოქალაქო ჯგუფები. იანვრის საპროტესტო ერთობის წევრების ფიქრი და საუბარი მიემართება ყველაფერს, რაც დაკავშირებულია ქართულ საზოგადოებასთან, მის ისტორიასთან, ქვეყნის მომავალთან. ბუნებრივია, რომ ის ხან აგორას შეადარეს, ხან ფორუმს. „წარმოსახვით რუსთაველზე“ ანუ საპროტესტო ერთობაში, ნამდვილად იქმნება განსაკუთრებული სოციალური სივრცე, ხდება რაღაც ისეთი, რასაც საჯარო სივრცის შექმნას ვუწოდებთ. აქ ერთმანეთს ემთხვევა ურბანული საჯარო სივრცე და პოლიტიკური საჯარო სივრცე. ჰაბერმასის კონცეფციის ნორმატიულ განსაზღვრებას თუ მივყვებით, ამ საჯარო სივრცეს ქმნიან ადამიანები, რომლებიც საჯაროდ ერთიანდებიან, არა კერძო ინტერესების, არამედ საზოგადო ინტერესების გამო, თავისუფლად გამოხატავენ საკუთარ აზრს, იბრძვიან ამ აზრის თავისუფლების დასაცავად.[14] პროტესტის მონაწილე რიგითი მოქალაქეები, რომელთაც აქამდე არ ჰქონიათ აქტივიზმის ან სხვა საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ საქმიანობაში მონაწილეობის გამოცდილება, საპროტესტო დროში და საპროტესტო სივრცეში ერთად მსჯელობენ პოლიტიკაზე, ეძებენ პოლიტიკური კრიზისიდან გამოსავალს. მათი მსჯელობა არაა საუბარი საუბრისთვის, დიდაქტიკური ან „სამზარეულოს საუბრები“ პოლიტიკაზე. ეს არის არსებული მდგომარეობის ღრმა ანალიზი და ამ პროცესში საკუთარი როლის განსაზღვრა. პროტესტის ერთობა ნაყოფიერი ნიადაგია იმ „მორალური წესრიგის“ შესაქმნელად, რომელიც ჩარლზ ტეილორის მიხედვით, ურთიერთპატივისცემით და ურთიერთშეთანხმებით არის შეკავშირებული.[15] ასეთი მორალური და პოლიტიკური სივრცე, სადაც ინდივიდები გაცნობიერებულად და კოლექტიურად იკრიბებიან, და სადაც კოლექტიურ ქმედებებს ახორციელებენ, დემოკრატიზაციის პროცესის მთავარი არსია.[16] საპროტესტო მოძრაობებს აქვთ პოტენციალი, რომ შექმნან ალტერნატიული მორალური წესები, „ახალი სოციალური წარმოსახვები“, დააბრუნონ ან შექმნან შინაარსის მქონე პოლიტიკა და ზოგადად შეცვალონ დომინანტური პარადიგმები. რესპონდენტები სხვადასხვა სიტყვებით გამოხატავენ ახალ პოლიტიკურ ენაზე, იდეებსა და ფასეულობებზე დაფუძნებული პოლიტიკის მოთხოვნილებას. „პოლიტიკა გვინდა!“ − ამბობს თეა. „ღირებულებებზე, ცოდნაზე დაფუძნებული პოლიტიკა გვინდა! − მეუბნება გიორგი. რესპონდენტებს არ უხსენებიათ კანტი, მაგრამ მათ საუბარში, როგორც ობერტონები, ისე ისმის პოლიტიკაში მორალური პრინციპების მოთხოვნილება. გერმანიის ყოფილი კანცლერი ჰელმუტ შმიტი, კანტის 250 წლის იუბილეზე სიტყვით გამოსვლის დროს, ასე აკავშირებს ამ პრინციპებს პოლიტიკასთან: „პოლიტიკა არის პრაგმატული ქმედება ქველი მიზნების მისაღწევად“. რესპონდენტების სურვილი და წუხილი მარტო ქართულ გაღარიბებულ პოლიტიკურ ველს არ მიემართება. მასში აირეკლება დღეს მსოფლიოში არსებული დემოკრატიის კრიზისი. როდესაც პოლიტიკის შექმნა და „პოლიტიკისთვის ცხოვრება“ პოლიტ-ტექნოლოგიების შეჯიბრებაა, როდესაც პოპულიზმი ჭამს იდეას და იდეოლოგიურ იდენტობებს.
ამ ფონზე, რუსთაველზე დგანან პოლიტიკური ცნობიერების მქონე, თავდადების, იდეების და იდეალების ერთგული, „შინაარსის მქონე პოლიტიკის“ მსურველი მოქალაქეები. რადგან პროცესი მიმდინარეა, არ ვიცით, ჩამოყალიბდება თუ არა ისეთი საჯარო აზრი და საჯარო ძალაუფლება, რომელიც გააკონტროლებს სახელმწიფოს. იქნება ეს „პოლიტიკის შემობრუნებას ადამიანისკენ“?![17] რასაც ვაცლავ ჰაველი მიიჩნევს „რაღაც ღრმა ამბად, ვიდრე დასავლური (თუ გნებავთ ბურჟუაზიული) დემოკრატიის ჩვეულ მექანიზმებთან დაბრუნებად“. [18] რაც უდავოდ ჩანს, ეს არის ტენდენცია, რომ ყალიბდება და ფართოვდება მონაწილეობითი პოლიტიკური კულტურა. რამდენად შესძენს ის შინაარსს პოლიტიკას, რამდენად გამოიწვევს ცვლილებებს და შექმნის ახალ პოლიტიკურ წესრიგს, პროტესტის შემდეგ ფაზებში გამოჩნდება.
„სხვები“ - ვინ დავკარგეთ და ვინ შევიძინეთ
მარიამმა მომიყვა, როგორ წავიდნენ ცალ-ცალკე თანამშრომლები კოლეგის მამის დაკრძალვაზე ერთ-ერთ სოფელში. დაკრძალვაზე ცალკე წავიდნენ ისინი, ვინც ყოველ დღე დადიოდა აქციაზე. აქციაზე სიარული მათი პოზიციის საჯარო გამოხატულებაა სამსახურში. როგორც თვითონ ფიქრობენ, თანამშრომლების თვალში ისინი ან მოღალატეებად აღიქმებიან ან გიჟებად. ეზოშიც ცალ-ცალკე იდგნენ: ისინი ვინც ღიად მხარს უჭერს პროტესტს, სამსახურისადმი და მთავრობისადმი ლოიალობის გამომხატველები, უფრო მაღალი რგოლის თანამშრომლები და მათგან განცალკევებით კიდევ რამდენიმე თანამშრომელი − მთავრობას ღიად არასოდეს რომ არ აკრიტიკებენ სამსახურში, მაგრამ არც შექმნილი მდგომარეობით არიან კმაყოფილი. მაგალითად, მათ აღარ სჯერათ, რომ „ამ მთავრობას ევროპაში უნდა“. ისინი ყველაზე განსხვავებული სხვები არიან. ისინი არც პროტესტის მომხრეებისთვის არიან ბოლომდე ახლობელი და არც „ქართული ოცნების“ მომხრეებისთვის. მიზეზს, რის გამოც დაიყო ადამიანები ყველაზე საყოველთაო და გამაერთიანებელი რიტუალის დროს, უთქმელად მიხვდა მარიამი. ის რაც თბილისში სამსახურის კედლებში და ფეისბუკზე არ გამოჩნდა, სივრცულად გამოჩნდა სოფლის პატარა ეზოში დაკრძალვაზე. ეს ისტორია, გარდა იმისა რომ გვიჩვენებს როგორი გავლენა მოახდინა პოლიტიკურმა მდგომარეობამ სოციალური პრაქტიკებზე, ასევე გვიჩვენებს, რომ „ჩვენ“ და „სხვების“ დაყოფა მრავალსახოვანია და ორივე ჯგუფი ჰეტეროგენულია. არ არის გამორიცხული, რომ „მდუმარე პოტენციურმა ჩვენიანებმა“, არ ჩამოართვან ხელი მოძალადეს ან ისეთ დროს გამოიჩინონ პრინციპულობა, როცა არ ველით. ეს სხვა კვლევის საგანია. ამ კვლევამ აჩვენა, თუ როგორ განიცდიან რესპონდენტები სოციალური კავშირების ცვლილებას. მათ შორის არის ურთიერთობა მეგობრებთან, რომლებსაც თანამოაზრეებად მიიჩნევენ, მაგრამ დროთა განმავლობაში მათთან ურთიერთობა ნელ-ნელა შესუსტდა. ესენი, „ნამდვილი ჩვენიანები“, არც კონფორმისტები არიან და არც მოწინააღმდეგეები. მათთან დაწყებულ გაუცხოებას სხვა მიზეზი აქვს. ეს ცვლილება ემოციურად ასუსტებს და ადარდებს პროტესტის მონაწილეებს. თამარმა ეს იანვრის ბოლოს გააცნობიერა: „მეგობრები უნდა შევკრებილიყავით. ადრე ისინიც დადიოდნენ აქციაზე. რაღაც პერიოდის შემდეგ სულ უფრო ნაკლებად დადიოდნენ. ყველას თავისი მიზეზი ჰქონდა. ძალიან გასაგები. [...] შევთანხმდით შეკრების დროზე და ადგილზე. და შემდეგ ერთმა მოიწერა ჩათში, მე მომმართა, ოღონდ პროტესტზე არ დაიწყო საუბარიო. არც ვაპირებდი. არ მინდოდა, დამუნათება ან შეგონება არ გამომსვლოდა. ისედაც განტვირთვას ვაპირებდი. მაგრამ ამ სიტყვების შემდეგ ვიგრძენი, რომ გამიჭირდებოდა შეხვედრა.“ განსხვავებულად, მაგრამ მაინც შეცვლილ სოციალურ ცხოვრებაზე საუბრობს დავითიც. ის ყოველ დღე დადის აქციაზე. მხნედ არის, ფიზიკურად არ იღლება და მაინც, „აი, ხედავ რომ შენს ირგვლივ შენი ახლობლები აგრძელებენ ცხოვრებას, ერთობიან, მეგობრებს ხვდებიან. მეც ვცდილობ, არ გამოვაკლდე რამეს, ჩემი ვალი მოვიხადო როგორც მშობელმა, მეგობარმა, მაგრამ ისე ვეღარ ახერხებ. ადამიანს მაინც გაგკრავს რაღაც გულში. მანდ გჭირდება გამძლეობა.“
„სხვების“ განსხვავებულ პოზიციას სხვადასხვა მიზეზი აქვს: სტრუქტურული, კულტურული, ბიოგრაფიული. ზოგიერთი მიზეზი რთული და მრავალშრიანია, ზოგიერთი სევდიანად ბანალური. პროტესტის მონაწილეებში ბრაზს დიდსულოვნება ცვლის, გაგებას და მოთმინებას ისევ ბრაზი. „ხანდახან მგონია, რომ ისინი სხვა სამყაროში არიან. ძალიანაც არ ვბრაზდები. იქნებ, ისინი სხვა რამეს ხედავენ. მე სულ სხვა ინფორმაცია მაქვს“, − დაფიქრებული ამბობს ბექა და ასეთ ადამიანებს იხსენებს. შემდეგ ახსენდება, როგორ სცემდა გამეტებით სპეცრაზმელი წაქცეულ ახალგაზრდას. „მაგრამ, როგორ, ეს ხომ იცის, ეს რომ ცუდია, ეს ხომ იცის?“ ამ გაორებული დამოკიდებულებით, ხან ბრაზობენ და ხან უკვირთ, რა უბიძგებთ მათ ნაცნობებს იმისკენ, რომ არ შეიმჩნიონ, რაც ხდება მათ ირგვლივ, გამართლება მოუძებნონ იმას, რასაც სხვა დროს არასოდეს გაამართლებდნენ, სხვა დროს ძალადობაზე აღშფოთდებოდნენ და გმირობაზე აღფრთოვანდებოდნენ. ყველაზე მიუღებელი მიზეზი კი, რასაც გვერდს ვერავინ უვლის და რაზეც ყველა აღშფოთებით საუბრობს, არის კონფორმიზმი. კვლევის მიზანი არ ყოფილა ასეთი ადამიანების ანუ შექმნილი ვითარებით „კმაყოფილების“ შესწავლა, მაგრამ ისინი არსებობენ პროტესტის მონაწილეთა ცხოვრებაში. ისინი ძალაუნებურად შემოდიან პროტესტის მონაწილეთა ფიქრებში. ისინი ქმნიან პროტესტანტების მტკივნეულ ყოველდღიურობას. მონაწილეები იხსენებენ ოჯახის წევრებს, მეგობრებს, კოლეგებს, მათ დუმილს, ინდიფერენტულობას, გამიზნულად სხვა საკითხებზე კონცენტრირებას, ან უკიდურესად კრიტიკულ დამოკიდებულებას ან ზემოთ ნახსენებ კონფორმიზმს. ლანა ამბობს, რომ ვერ აპატიებს ახლო ნათესავებს და ვერც კოლეგებს, ამ ყველაფერზე თვალის დახუჭვას: „პოლიტიკურ ამბებში ვერ ერკვევა. არ ერევა, მაგრამ მე ხომ მიცნობს. მე რა დამემართა, ეს ხომ მაინც იცის.“ ლანა ცრემლებამდე მისული მიყვება ახლობლების გულგრილობაზე. გახსენდება 30-იანი წლების გერმანია და ჰანა არენდტის სიტყვები, რომ „პრობლემა იყო არა ის, რასაც მტრები სჩადიოდნენ, არამედ ის რასაც მეგობრები აკეთებდნენ.“
დღევანდელ პოლიტიკურ რეალობაში, ჰანა არენდტი ბევრჯერ გაგვახსენდება: ხან ავტორიტარიზმის გამო, ხან ჩვენს ირგვლივ აიხმანის აზროვნების ყაიდის მქონე ადამიანების აღმოჩენის გამო. ბექას ინტერვიუს დროსაც ასე მოხდა. ოღონდ, სხვა მხრივ. მასში მზა იდეოლოგიური მესიჯებით შექმნილი უმსჯელო ცხოვრების საპირისპირო მხარე დავინახე. ბექამ სიმართლის და ტყუილის გარჩევის ლაბირინთში, მუდმივი ფიქრით და სიფხიზლით გაიკვლია გზა: „მე არ ვარ ძალიან განათლებული. ისეთი წიგნები არ მაქვს წაკითხული, გაგიკვირდება. აი, მაგალითად „დონ კიხოტი“. მაგრამ ხომ ვაზროვნებ. გამუდმებით ვფიქრობ იმაზე, რაც ახლა ხდება.“ ყველამ ვერ შეძლო გამზადებული სააზროვნო ყალიბისთვის დაეღწია თავი. როგორ მოხდა ეს ყველაფერი? რა დაემართათ ადამიანებს? ასეთ დროს ჯერ 30-იანი წლების საბჭოთა კავშირს ვიხსენებდით, შემდეგ ნაცისტური გერმანიის მაგალითებს. ბოლოს ჩვენი ახლობლების ისტორიები წამოგვეწია. ნიკა თვლის, რომ „პროპაგანდას შევატოვეთ ადამიანები. საკმარისად ვერ იმუშავეს პარტიებმა, არასამთავრობოებმა“. ეს განსაკუთრებით, ეხება „მშვიდობის“ პროპაგანდისტულ ნარატივს. პროპაგანდის გავლენა დიდია. თუმცა, მასთან ერთად არსებობს დამატებითი ფაქტორები, რამაც პროპაგანდას გაუადვილა წარმატების მიღწევა და გამოგონილ რეალობაში ცხოვრება გაახანგრძლივა. წინასაარჩევნო პერიოდში ყველა კრიტიკული კითხვისთვის სამთავრობო პროპაგანდას შემუშავებული ჰქონდა ოსტატური პასუხი „მშვიდობაზე“. თუ მოქალაქეს ოდნავ მაინც მოუწევდა დაფიქრება, რა ხდება ქვეყანაში, რატომ ღარიბდება, რატომ წავიდა ყველა მისი მეგობარი ემიგრაციაში, რატომ ვერ უჭერს მხარს უკრაინას ისე, რომ თან უკრაინაც არ დაადანაშაულოს ომში, რატომ ვერ გამოხატა ბრაზი თამაზ გინტურის მკვლელობის გამო − ყველა ამ და სხვა უხერხულობისთვის, გამზადებული ჰქონდა პასუხი: „იმიტომ რომ მშვიდობა სურს“. გაბუნდოვანებულ რეალობაში „მშვიდობა“ უნივერსალური პასუხი და თავშესაფარი აღმოჩნდა სიმართლის გაგების თავიდან ასაცილებლად. მიშა ჩარკვიანი თვლის, რომ „მოჩვენებით, გამოგონილ რეალობებს, რომელსაც პროპაგანდა ქმნის, დავძლევთ [...] ჩვენი მსგავსებები გაცილებით მნიშვნელოვანია, ვიდრე ჩვენი განსხვავებები. ეს არის მთავარი იმედი. საზოგადოების კონსოლიდაცია.”
კიდევ ერთი დაკრძალვის შესახებ. რამდენიმე ხნის წინ, ქუთაისში, „ქუთაისის რუსთაველზე“, პროტესტის მონაწილეებმა გაიგეს, რომ გარდაიცვალა ხანშიშესული სანდომიანი მამაკაცი. მისი სახელი ყველამ არ იცოდა. მაგრამ ყველამ გაიხსენა, რომ ეს კაცი, თითქმის ყოველ დღე დადიოდა აქციაზე. ყველა დამწუხრდა. გარდაცვლილის სახელი გაიგეს, სოფლის სახელიც, სადაც დაკრძალავდნენ. ჯაჭვის ხიდთან შეიკრიბნენ და უცნობი ახლობლის სამძიმარზე წავიდნენ.
ძმობა, ერთობა, თავისუფლება
რადგან ადამიანებს ჯერ კიდევ ჯერათ სიტყვების, რომლებსაც
ეუბნებიან მათ,
ჯერ კიდევ ჯერათ სიტყვების, რომლებსაც ამბობენ თვითონ,
რჩება იმედი, მეგობარო, ერთხანს გავგრძელდეთ ხმად,
გავგრძელდეთ მერეც როცა დაგვტოვებს სითბო
და წავალთ არსად.
ზვიად რატიანი
რუსთაველზე პანელური დისკუსია გაიმართა, რომელშიც ახალგაზრდა პოლიტიკოსები მონაწილეობდნენ. დასაწყისში მოდერატორმა ყველა მონაწილეს სთხოვა, დაესახელებინათ მათთვის მნიშვნელოვანი სამი ღირებულება. მონაწილეებმა ისაუბრეს თავიანთ პარტიაზე, მათ პროგრამაზე, პროტესტზე, მაგრამ ნაკლებად იმ მთავარ სამ ღირებულებაზე, რისიც სჯერათ და რისთვისაც იბრძოლებდნენ. რესპონდენტებმაც გაიხსენეს ეს დღე. ინტერესით ელოდნენ რას იტყოდნენ ახალგაზრდები „ძველი პოლიტიკოსებისგან“ განსხვავებულს, განსაკუთრებით პირველ კითხვაზე პასუხი აინტერესებდათ. მაგრამ სასურველი პასუხი ვერ მოისმინეს. არადა, პროტესტი გაჯერებულია სიმბოლოებით, სლოგანებით, სიტყვებით. მოქალაქეებს გულზე, პლაკატებზე აწერიათ მთავარი ღირებულებები. ეს ისტორია იმ პოლიტიკური და კულტურული ნაპრალის ილუსტრაციაა, რომელიც არსებობს მოქალაქეებსა და პოლიტიკურ კლასს შორის. ამ წინააღმდეგობაში ყოფნით მოქალაქე ყოველ დღე იზრდება და ყალიბდება მისი პოლიტიკური კულტურა. მას ვერ ეწევა პოლიტიკური კლასი.
პროტესტის ემოციურ ერთობას, გარდა იდეური ერთიანობისა, აკავშირებს უსამართლობის მძაფრი განცდა და საკუთარი სიმართლის რწმენა. სიმართლე არის კიდევ ერთი ის საკრალური სიტყვა, რომელიც ამ პროტესტის ეთოსს ქმნის. სანამ საზმაუს მარშის ხმას უფრო მეტი ადამიანი გაიგონებდა, რომ „ცამდე ადის ეს სიმართლე“, რესპონდენტები გამუდმებით საუბრობდნენ სამართლიანობაზე. სამართლიანობა, როგორც მთავარი დანაკარგი და ბრაზის მიზეზი, წითელ ხაზად გასდევს მათ მსჯელობას და ფიქრს. უსამართლობის ტოტალურმა განცდამ პროტესტის საფუძვლებში გააერთიანა ევროინტეგრაციის პროცესისგან ჩამოშორების ბრაზი და რუსეთთან პირისპირ დარჩენა, ნაციონალური და სოციალური წუხილები, ისტორიული ტრავმა და თანამედროვე ჩაგვრა, ყველაფერთან ერთად, დემოკრატიის მინიმალური სტანდარტების ხელიდან გამოცლა. „ჩემთვის ბოლო ორი წელია ეს პროტესტი გახდა არა მხოლოდ წინააღმდეგობა ევროკავშირთან დასაახლოებლად, არამედ ესაა დემოკრატიის გადარჩენისთვის ბრძოლა. [...] იმისთვის ვიბრძვი, რომ როგორც მოქალაქეს მომავალში ბრძოლის შანსი მქონდეს“, − ამბობს ანა. პროტესტმა განსხვავებულად დააყენა დღის წესრიგში ევროპის ნამდვილი იდეის გააზრება, რუსული იმპერიალიზმის უფრო ცხადად დანახვა და თითქმის ყოველდღიურ რეჟიმში გადაიტანა დემოკრატიის საფუძვლებზე დაფიქრება. როდესაც რესპონდენტები ამბობდნენ, რომ „ქვეყანას ვკარგავთ“, ის ყველა ზემოთ ნახსენებ საკითხს აერთიანებს. ის ერთად და ერთდროულად შეეხო რიგით მოქალაქეს და მთლიან საზოგადოებას.
ამ ფონზე, რესპონდენტები შეკითხვის გარეშე, ბუნებრივად ასახელებდნენ მათთვის მნიშვნელოვან იდეალებს, ფასეულობებს. სამი მთავარი ღირებულება თითქოს ჰაერში ტრიალებს, რადგან ამით სუნთქავს პროტესტი. მემარჯვენე ახალგაზრდების სლოგანები შეერწყა ერთ დროს მემარცხენედ მიჩნეულ სლოგანებს და ყველასთვის საზიარო გახდა. საკრალურმა სიტყვებმა გააერთიანა განსხვავებული ადამიანები.
2024 წლის 19 აპრილს, „რუსული კანონის“ პროტესტის დროს, ახალგაზრდა დემონსტრანტებმა ფიცი დადეს გმირთა მემორიალთან. ფიცი წაიკითხა ზვიად ცეცხლაძემ, რომელიც დღეს პოლიტპატიმარია. „ენა, მამული, სარწმუნოების“ ნაცვლად, „ენა, მამული, ერთობის“ გაჟღერებამ, მთავრობის წარმომადგენლების და მათი მომხრეების აღშფოთება გამოიწვია. ილიას ტრიადის შეცვლა ილიას „შეურაცხყოფად“ მონათლეს. „ერთობა“ რომ ილია ჭავჭავაძისთვის ძვირფასი იყო, მის ლექსში კარგად ჩანს: „შთააგონებდე ხალხთა სიყვარულს, ძმობას, ერთობას, თავისუფლებას“. რა თქმა უნდა, ილიას დაცვა არ იყო მმართველი პარტიის მიზანი. მიზანი იყო მხოლოდ 2024 წლის პროტესტის დისკრედიტაცია. მოგვიანებით, ზვიად ცეცხლაძემ ახსნა, როგორ მოიფიქრა, იქვე, ფიცის წაკითხვის დროს, რომ სწორედ „ერთობა“ ეთქვა, რათა რელიგიას ხალხი არ დაეყო და ფიცი გამაერთიანებელი სულისკვეთების ყოფილიყო. ამ „ერთობის“ გარეშე წარმოუდგენელია დღევანდელი პროტესტი.
„ჩვენ, საქართველოს მოქალაქეები, ქართველი პატრიოტები, შევიკრიბეთ აქ, გმირთა მოედანზე, რათა პატივი მივაგოთ მათ ხსოვნას და დავდოთ ფიცი, მათი სულების წინაშე, ვფიცავ, რომ არასდროს დავთმობთ მათი სიცოცხლის ფასად მოპოვებულ თავისუფლებას. ვფიცავ, რომ არასდროს შევურიგდებით ძალას, რომელიც ჩვენი ქვეყნის მტრისთვის, რუსეთისთვის დათმობას ცდილობს. ვიდგებით ერთმანეთის მხარდამხარ და დავიცავთ საქართველოს სახელმწიფოებრიობას, ჩვენს ენას, ჩვენს მამულს და ერთობას. ვფიცავ! ვფიცავ! ვფიცავ! გაუმარჯოს დამოუკიდებელ და ერთიან საქართველოს!“ 19 აპრილი, 2024.
ერთი წლის შემდეგ, 2025 წლის 19 აპრილს, გმირთა მემორიალთან, ფიცი ზვიად ცეცხლაძის მამამ, ზურაბ ცეცხლაძემ წაიკითხა.
სანამ პროტესტი დასრულდება
ყოველ ჯერზე, როდესაც საზმაუს მარშის ხმა ჩამესმის ‘’საქართველო ადექი! ა-ჯანყ-დი!“, მახსენდება სტეფან ჰესელის მოწოდება ახალგაზრდებისადმი: გაბრაზდით! “იმისათვის, რომ გააცნობიერო, როგორი გაუსაძლისი ხდება ეს სამყარო, საჭიროა კარგად დავაკვირდეთ, ვეძებოთ. ახალგაზრდებს ვეუბნები: თუ ეძებთ, იპოვით. „უჩემოდ“ — ეს არის ყველაზე ცუდი, რაც შეიძლება საკუთარ თავს და სამყაროს გაუკეთო. „უჩემოდ“ ტიპის ადამიანებს დაუკარგავთ ერთ-ერთი ყველაზე არსებითი თვისება, რაც ადამიანს განსაზღვრავს: გაბრაზების უნარი — და ამასთან, მონაწილეობის უნარიც."[19] ამ სიტყვებს, ავტორის ბიოგრაფიის გარეშეც აქვს ფასი. თუმცა, როდესაც 2010 წელს 93 წლის სტეფან ჰესელმა პატარა ბროშურა გამოაქვეყნა სათაურით „გაბრაზდით!“ სიტყვებს დამატებით დამაჯერებლობას სძენდა მისი ხანგრძლივი და სავსე ცხოვრება. სტეფან ჰესელი იყო ფრანგული წინააღმდეგობის მოძრაობის წევრი, გადაურჩა ბუხენვალდის საკონცენტრაციო ბანაკს, ომის შემდეგ იყო დიპლომატი და მონაწილეობას იღებდა გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის შექმნაში. ბროშურა უცნაურად ბევრი ადამიანის გულს მისწვდა. ადამიანი, რომელიც თავისი ცხოვრების ბოლო ეტაპს გადიოდა, ვისაც ახსოვდა დიქტატურაც და წინააღმდეგობაც, თვლიდა, რომ ფასეულობები და დემოკრატია, რისთვისაც იბრძოდა, დღეს გაუფასურდა. ამიტომ მიმართა ახალგაზრდებს, წინააღმდეგობა გაეწიათ ყველა სახის უსამართლობისთვის: „თითოეულმა თქვენგანმა იპოვოს ბრაზის საფუძველი. ეს ძალიან ძვირფასი რამეა. როდესაც ადამიანი ბრაზდება, როგორც მე ნაცისტების სიგიჟემ განმარისხა, უფრო აქტიური ხდება, უფრო ძლიერი და უფრო ჩართული. ადამიანი უერთდება ისტორიის დინებას, ისტორიის დიდი მდინარე კი, მრავალთა ჩართულობის მეოხებით, მეტ სამართლიანობას და თავისუფლებას აძლევს კალაპოტს.“[20]
„როგორც არ უნდა დასრულდეს პროტესტი, ჩვენ სხვა საზოგადოება ვიქნებით“, − მეუბნება ნინო. „თეატრი ვეღარ იქნება ისეთი, რაც ამ პროტესტამდე იყო“, − ამბობს მიშა ჩარკვიანი. თითქოს ყველა აცნობიერებს, რომ პროტესტის „გავლით“ ახალ რეალობაში, ახალი უნარებით შევალთ. მაგრამ რადგან ეს მხოლოდ „დასაწყისის დასაწყისია“, ძნელია მტკიცებით ფორმაში თქმა, როგორ გავივლით ამ გზას. აქვს ქართულ საზოგადოებას „ეგზისტენციალური რევოლუციის“ პერსპექტივა? რაც ჰაველისთვის არის „საზოგადოების ზნეობრივი რეკონსტრუქცია“, [...] ყოფიერების ახალი გამოცდილება, განახლებული მდგომარეობა სამყაროში, „უმაღლესი პასუხისმგებლობის“ ახლებური გაგება, ახლად ნაპოვნი სულიერი სიახლოვე სხვა ადამიანისა და ადამიანთა საზოგადოების მიმართ.“[21] კითხულობ რევოლუციის ამ განმარტებას და გახსენდება საპროტესტო ერთობა, მისი მორალური აგენტები, უმეტესი მათგანის სახელები არ ვიცით, ზოგიერთს სახეზე ვცნობთ, ზოგიერთის მხოლოდ „ადგილი“ ვიცით, მაგალითად, ჩაის ხესთან, საზმაუსთან, პოლიციის ორ გაჩერებულ მანქანასთან, საქართველოს სხვადასხვა ქალაქების ადმინისტრაციული შენობების წინ, ციხეში. „იმდენად კეთილი ხალხია იქ შეკრებილი, ისეთი მართალი ხალხი, აუცილებლად, ეს ყველაფერი სიკეთით დამთავრდება. [...] არ არსებობს, გამორიცხულია, რომ ეს ყველაფერი სხვაგვარად შეტრიალდეს“, − მარწმუნებს სანდრო ინტერვიუს ბოლოს. დაღლის, ემოციური გამოფიტვის, ახლობლების სკეპტიციზმის და გაუცხოების ფონზე, პროტესტის მონაწილეთა სიმართლის რწმენა არ იცვლება. პროტესტი ახლა დგას ერთგული უცხოების თავდადებასა და ერთობაზე.
რადგან ეს დაუსრულებელი პროტესტის დაუსრულებელი კვლევის ჩანაწერებია, მას არ აქვს დასკვნა. ჯერ არ ვიცით, შეიქმნება პოლიტიკური პროტესტის წარმატებული პრეცედენტი თუ მხოლოდ მეხსიერება მომავალი წინააღმდეგობისთვის, შევძლებთ საბოლოოდ სამოქალაქო საზოგადოების რადიკალურ ტრანსფორმაციას თუ პოლიტიკური სისტემის ცვლილებასაც? არ ვიცით, რადგან არ ვიცით, „რამდენი დაგვრჩა“.
ინტერვიუს ბოლოს, რესპონდენტები ამბობდნენ, მოდით, საუბარი კარგით დავასრულოთ. პროტესტის დაწყების დღიდან, სანდროს ყველაზე ხშირად ოთარ ჭილაძის ეს სიტყვები ახსენდება და ამ სიტყვებით დავემშვიდობეთ ერთმანეთს: „მე დაკარგულად ვერ ჩავთვლი იმას, რაც ჩემი ნებით არ დამითმია.“
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] 2024 წლის 28 ნოემბერს, მთავრობის განცხადების შემდეგ, რომ ქვეყანა 2028 წლამდე აჩერებს ევროკავშირში გაწევრიანების პროცესს, საქართველოში დაიწყო მასობრივი და უწყვეტი საზოგადოებრივი პროტესტი.
[2] რესპონსორული შესრულება ქართულ მრავალხმიანობის ტრადიციაში სოლისტის და გუნდის მონაცვლეობას გულისხმობს, სადაც გუნდი იმეორებს ან არ იმეორებს სოლისტის პარტიას.
[3] სოციალური სამართლიანობის ცენტრის აღნიშნულ კვლევაზე ასევე მუშაობდნენ თეა ქამუშაძე, ანთროპოლოგიის დოქტორი, საქართველოს საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტის ასისტენტ-პროფესორი და ლელა ჩახაია, პოლიტიკურ მეცნიერებების დოქტორი, განათლების უთანასწორობისა და სოციალური სტრატიფიკაციის მკვლევარი
[4] ტექსტში რესპონდენტების სახელები შეცვლილია.
[5] John D. McCarthy, Mayer N. Zald: Resource Mobilization and Social Movements: A Partial Theory, American Journal of Sociology, Volume 82, Issue 6, May, 1977, 1212-1241; Doug McAdam, Sidney Tarrow: The Political Context of Social Movements, in: David A. Snow et al.: Wiley Blackwell Companion to Social Movements, 2018, 17-42
[6] James M. Jasper: The Art of Moral Protest, Chicago: University of Chicago Press, 1997.
[7] პარლამენტის შენობის წინ საპროტესტო სივრცეზე იხ. ქეთი სართანია: რუსთაველის 8 ნომერი, ინდიგო, 31.10.2023, https://indigo.com.ge/articles/rustavelis-8-nomeri
[8] ემილ დურქჰაიმი: რელიგიური ცხოვრების ელემენტარული ფორმები, თბილისი, 2004.
[9] Max Weber: Wirtschaft und Gesellschaft. Grundriss der verstehenden Soziologie, Tübingen: Mohr, 1980, 22.
[10] Jasper 1997.
[11] Jasper 1997.
[12] Jürgen Gerhards: “Affektuelles Handeln – der Stellenwert von Emotionen in der Soziologie Max Webers”, in: Johannes Weiß (Hrsg.): Max Webers heute. Erträge und Probleme der Forschung, Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1989, 335‐357.
[13] Georg Simmel: "The Sociology of Sociability", in: Georg Simmel: On Individuality and Social Forms, 127–140. Chicago: University of Chicago Press, 1971.
[14] Jürgen Habermas: The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society, Cambridge Massachusetts: The MIT Press, 1989.
[15] Charles Taylor: Modern Social Imaginaries, Durham: Duke Univeristy Press, 2004.
[16] Taylor 2004.
[17] ვაცლავ ჰაველი: ძალა უძალოთა, თბილისი, 2025, 182.
[18] ჰაველი 2025, 182.
[19] Stephane Hessel: Empört Euch!, Berlin: Ullsten, 2014, 14.
[20] Hessel 2014, 10.
[21] ჰაველი 2025, 184.
