შესავალი
1992 წლის ქართულ–აფხაზური ომის დაწყებიდან 30 წელი გავიდა. ომი, რომელიც 13 თვე და 13 დღე გაგრძელდა ქართული მხარის დამარცხებით დასრულდა. მას შემდეგ ჩემს ცხოვრებაში ორი პატერნი უწყვეტად არსებობს: ომის წარსული და დევნილები. ჩემი ნათესავებისგან მუდმივად ვისმენდი ისტორიებს, თუ როგორ ჩაანაცვლა ქვიშიანი სოხუმის სანაპიროს ზღაპარი საერთო საცხოვრებლის აბაზანის სუნმა, პალმები და მაგნოლიები ბეტონის ჯუნგლებმა, საკუთარი სახლი − სხვისმა სახლმა. სხვის (ნათესავების) სახლში ვცხოვრობდი მეც. როცა ვახსენებ ნათესავების სახლს, ვგულისხმობ სხვის სახლს, რადგან ისინიც დევნილები იყვნენ და სხვის სახლში ცხოვრობდნენ. პარადოქსულია, რომ ვიყავი სტუმრად ადამიანებთან, რომლებიც თავად სტუმრად იყვნენ. სახლი, სადაც ვცხოვრობდით, ძალიან დიდი და ძველი იყო. ცოტა, რომ წამოვიზარდე, ამ სახლს ხუმრობით “Grand Hotel Abkhazia”-ს ვეძახდი, მაგრამ უეს ანდერსონისთვის დამახასიათებელი ლამაზი და ნათელი ფერები არ დომინირებდა ჩვენს „სასტუმროში“. ყველა ჩვენი ნათესავი, მეზობელი ან უბრალოდ ნაცნობი, ვინც ენგურს გადმოდიოდა სოციალური დახმარების ასაღებად, პროდუქტების შესაძენად თუ ექიმთან ვიზიტისთვის, ამ სახლში მოდიოდა, ღამეს აქ ათევდნენ. ასწლოვანი სახლი, რომელიც სხვა ადამიანების ისტორიას ინახავდა, დევნილების თავშესაფარი გახდა.
რთულია რამდენიმე აბზაცში მოვუყარო თავი ისტორიას, რომელიც ყოველთვის ორი ტემპორალობისგან შედგება: ცხოვრება ომამდე და ომის შემდეგ. შეიძლება აფხაზეთიდან დევნილი ხალხის ისტორიები გულისმაჩუყებელი, სევდიანი და ვიღაცისთის უკვე მომაბეზრებელიც იყოს, თუმცა რაც აქამდე დაწერილა და თქმულა, ბოლომდე ვერასდროს გადმოსცემს იმ ყოველდღიურ ტკივილს და სირთულეს, რომელსაც დევნილები სინამდვილეში გადიან. ტკივილი გამოწვეულია სახლის დაკარგვით, მშობლიური გარემოსგან, ნათესავებისგან, მეგობრებისგან შორს ყოფნით. ჩემი ოჯახის, ნათესავების და რესპონდენტების ისტორიებიც ასეთია, ტკივილით, სევდით და ნოსტალგიით სავსე.
30 წლის შემდეგაც კვლავ პრობლემად რჩება აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა განსახლების საკითხები, რაც გაჭიანურებულ დევნილობაში საინტერესოს ხდის მათი დევნილობის გამოცდილების სხვადასხვა ასპექტის შესწავლას. ამ მხრივ ერთ-ერთი საინტერესო ფენომენი შესასწავლად არის სახლი, კონკრეტულად კი, იძულებით გადაადგილებულ პირთა „სხვის სახლში“ ცხოვრებისას მიღებული გამოცდილებები, მას შემდეგ, რაც მათ მოუწიათ საკუთარის დატოვება აფხაზეთში.
ადგილობრივ და საერთაშორისო აკადემიურ სივრცეში ბევრი კვლევა არსებობს დევნილთა შესახებ. თუმცა, ისინი ძირითადად აღწერს დევნილობის პერიოდში მათი ცხოვრების პირობებს, სოციო-ეკონომიკურ საკითხებს და იძულებით გადადგილებული პირების წინაშე არსებულ გამოწვევებს. ბევრი მათგანი შეისწავლის სახლის ფენომენს, თუმცა მათი ფოკუსი მიმართულია საცხოვრისის მატერიალურ და ფიზიკურ განზომილებებზე, მოცემული კვლევა კი ამასთან ერთად გრძნობით ასპექტებზეც აკეთებს აქცენტს.
კვლევის მიზანს წარმოადგენდა აღეწერა თბილისში მცხოვრები აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა (დევნილთა) საკუთარი სახლის დაკარგვისა და ახალ საცხოვრისში მშობლიურობის შექმნის პრაქტიკა და გამოცდილება, შეესწავლა ის გრძნობითი და მატერიალური განზომილებები, რომლითაც ეს გამოცდილება ხასიათდება. კვლევის მიზნიდან გამომდინარე საკვლევი კითხვები ფოკუსირდა ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა: სახლის კონცეფციის გაგება ორ სივრცულ კონტექსტში – ძველი „საკუთარი სახლის“ და ახალი – „სხვისი სახლისა“, როგორ ქმნიან დევნილები უცხო გარემოში ახალ „საკუთარ სახლს“, როგორ აღიქვამენ დევნილები მშობლიურობის ფენომენს და როგორ არის მატერიალიზებული ამჟამინდელ საცხოვრისში მშობლიურობის პრაქტიკა და გამოცდილებები.
მეთოდოლოგია
მოცემული სტატია ეფუძნება, ჩემს მიერ 2022 წლის მარტი-ივლისის პერიოდში სამაგისტრო ნაშრომის ფარგლებში მომზადებულ კვლევას. საკვლევი საკითხის სპეციფიკისა და კვლევის მიერ დასახული მიზნის მისაღწევად, შერჩეულ იქნა თვისებრივი მიდგომა, კერძოდ კი, მიდგომის ფარგლებში, საკითხის კომპლექსურად შესწავლის მიზნით, კომბინირებულად იქნა გამოყენებული ორი დიზაინი – ფენომენოლოგიური და ეთნოგრაფიული.
მონაცემთა მოპოვების მეთოდებად გამოყენებული იქნა ორი მეთოდი: ბიოგრაფიულ–ნარატიული ინტერვიუ და ჩართული დაკვირვება.
საველე სამუშაოები მოიცავდა დევნილთა დასახლებების, მათი სახლების, ეზოების, სახლის შიდა სივრცეებისა და დევნილების ყოველდღიურ რუტინებზე დაკვირვებას და ვიზუალური მასალების შეგროვებას. კვლევის მონაწილეები შეირჩნენ ე.წ. თოვლის გუნდის პრინციპით. შერჩეული რესპონდენტები თბილისში მცხოვრები აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებული პირები არიან, რომლებიც ამჟამად ცხოვრობენ სხვადასხვა საბინაო პირობებში, მათ შორის კოლექტიურ ცენტრებში („სასტუმრო საქართველო“ და წყნეთის დევნილების დასახლება), კერძო სახლებში და ნაქირავებ სახლებში, რომელთაც კარგად ახსოვთ აფხაზეთი და იქ დატოვებული სახლები.
მოცემულ კვლევას გააჩნია გარკვეული შეზღუდვები, გამომდინარე იქიდან, რომ რესპონდენტებზე თოვლის გუნდის პრინციპით გავედი, გამოკითხული რესპონდენტები სოციალური და ეკონომიკური თვალსაზრისით მეტ-ნაკლებად მსგავს რეალობაში იმყოფებიან, შესაძლოა, კვლევის შედეგები განსხვავებული იყოს დევნილების იმ ჯგუფში, რომლებმაც მიმღებ საზოგადოებაში მეტ წარმატებას მიაღწიეს და მათი წარმოდგენები და გამოცდილებები განსხვავებული იყოს. რესპონდენტების უმრავლესობა ქალები არიან, გამომდინარე იქიდან, რომ კვლევა სახლს და მის ირგვლივ არსებულ გამოცდილებებს უკავშირდება, მამაკაცები ხშირ შემთხვევაში უარს ამბობდნენ კვლევაში მონაწილეობაზე, შესაბამისად, შეიძლება ითქვას, რომ კვლევის შედეგებში აფხაზეთიდან დევნილი ქალების ხმა ისმის.იძულებით გადაადგილებულ პირთა საცხოვრისით უზრუნველყოფის პოლიტიკა
90-იან წლებში აფხაზეთიდან დევნილთა მასიურ შემოდინებას სახელმწიფომ დროებით თავშესაფრად საზოგადოებრივი შენობების გამოყოფით უპასუხა. ეს იყო დროებითი გადაწყვეტილება გრძელვადიანი გეგმის გარეშე, დაფუძნებული იმ ვარაუდზე, რომ დევნილები შეძლებდნენ სახლში დაბრუნებას. იქიდან გამომდინარე, რომ მთავრობა 2007 წლამდე ორიენტირებული იყო დაბრუნების კონცეფციაზე, დევნილთა ადგილობრივი ინტეგრაციის მაჩვენებელი არსებითად დაბალი იყო, რადგან ადგილობრივი ინტეგრაციის როლის გაფართოება დაბრუნების კონცეფციასთან შეუთავსებელი იქნებოდა. მაშინაც კი, თუ დევნილები შეძლებდნენ ადგილობრივ საზოგადოებაში ასიმილაციას და ექნებოდათ ღირსეული საცხოვრებელი პირობები მაშინდელ დროებითი განსახლების ადგილებში, ნაკლებად მოუნდებოდათ დაბრუნება (Kabachnik et al. 2015, 6). დევნილთა კოლექტიური ცენტრები არ არის საცხოვრებელი კორპუსები. ისინი შექმნილია როგორც ადმინისტრაციული, საგანმანათლებლო და დასასვენებელი ობიექტები, შესაბამისად, არ აკმაყოფილებს ცხოვრების საბაზისო სტანდარტებს, რადგან ისეთი ფუნდამენტური კეთილმოწყობა, როგორიცაა კანალიზაცია, გაზის ქსელები და წყალმომარაგება, იქ არ არსებობს (Mathema et al. 2015, 79-80).
დონორი სააგენტოების, საერთაშორისო და ადგილობრივი არასამთავრობო ჯგუფების დახმარებით, საქართველოს მთავრობამ წლების განმავლობაში შექმნა და დახვეწა საკანონმდებლო და მარეგულირებელი ჩარჩო დევნილთა საკითხების გადასაჭრელად. დევნილთა კანონი (რომელიც თავდაპირველად ძალაში 1996 წელს შევიდა და წლების განმავლობაში არაერთხელ შეიცვალა) და დევნილთა სახელმწიფო სტრატეგია (რომელიც მიღებულ იქნა 2007 წელს, ამ დრომდე საქართველოს არ გააჩნდა გამოკვეთილი სტრატეგია იძულებით გადაადგილებული პირების ხანგრძლივი განსახლების შესახებ). სახელმწიფო სტრატეგია, თავის მხრივ, ავსებს კანონს დევნილთა შესახებ და ეხმიანება მთავრობის მტკიცე ვალდებულებას სახელმძღვანელო პრინციპების მიმართ (Funke and Bolkvadze 2018, 13). ეს დოკუმენტი ეხება დევნილებისთვის ყველა მნიშვნელოვან საკითხს, მათ შორის საცხოვრებელს, დასაქმებას, სოციალურ საკითხებს და იურიდიულ სტატუსს (საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა–დევნილთა მიმართ 2012-2014 წლებში სახელმწიფო სტრატეგიის განხორციელების სამოქმედო გეგმა). დევნილთა შესახებ კანონის დახვეწის, სახელმწიფო სტრატეგიების შემუშავებისა და 5 წლის შემდეგ, 2013 წელს დევნილთა საცხოვრებლით დაკმაყოფილების კრიტერიუმების შემუშავების შედეგად, 2013 წლიდან დღემდე, 27 000-ზე მეტმა დევნილმა ოჯახმა მიიღო საცხოვრებელი (დევნილთა, ეკომიგრანტთა და საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფის სააგენტო).
მიუხედავად ამ ყველაფრისა, დევნილთა თითქმის 50% კვლავ არ არის უზრუნველყოფილი გრძელვადიანი საცხოვრებლით, იმ შემთხვევაში, თუ ხელისუფლება არსებული ტემპით გააგრძელებს დევნილების საცხოვრებელი ფართით დაკმაყოფილებას, მინიმუმ 20 წელი იქნება საჭირო, რომ ყველა დევნილი საცხოვრებლით უზრუნველყოფილი გახდეს (IDFI 2022).
მსოფლიო ბანკის 2016 წლის ანგარიშში საუბარია იმაზე, რომ ის დევნილებიც კი, რომლებსაც სახელმწიფომ უზრუნველყო გრძელვადიანი საცხოვრებელი ფართი, კვლავ დაუცველები არიან და ხშირად საჭიროებენ ფინანსურ და არაფინანსურ მხარდაჭერას. დევნილები კვლავ დგანან მთელი რიგი პრობლემების წინაშე; კვლავ პრობლემად რჩევა იზოლაცია და სოციალური ქსელებიდან გარიყვა, საარსებო წყაროს არარსებობა, სუსტი ჯანმრთელობა და სხვ. (World Bank 2016). სახალხო დამცველის „საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ“ 2020 წლის ანგარიშის მიხედვით დევნილების დიდი ნაწილი მძიმე სოციალურ პირობებში ცხოვრობს. არაადამიანურ პირობებში ცხოვრებას მოწმობს ის ფაქტიც, რომ ექსპერტიზის მიერ შეფასებული 90 ობიექტიდან, 71 სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის მომეტებული საფრთხის შემცველია, ხოლო დანარჩენი 19 საცხოვრებელი დევნილების კერძო საკუთრებაშია და სააგენტო აღარ ამოწმებს. 2020 წლის მონაცემებით, დევნილობიდან 28 წლის შემდეგ, 91 ათასზე მეტი დევნილი ოჯახიდან 40 ათასზე მეტი კვლავ ელოდება საცხოვრებლით უზრუნველყოფას (საქართველოს სახალხო დამცველი, 2020).
დევნილების მძიმე სოციალურ მდგომარეობას მოწმობს 2018 წლის სტატისტიკაც, რომლის მიხედვითაც თბილისში მცხოვრები 108 000 დევნილიდან მხოლოდ 5,5 პროცენტი გამოიმუშავებს თვეში 1 250 ლარზე მეტს (IDFI 2018, 5). თუ საქართველოს კანონპროექტს გადავხედავთ, ვნახავთ, რომ დევნილთა ყოველთვიური შემწეობა 45 ლარს შეადგენს, მაშინ როდესაც ქვეყანაში საარსებო მინიმუმი 2022 წლის ბოლო მონაცემებით 241 ლარია (საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური).
თეორიული ჩარჩო
„სახლი“ ყოველთვის იყო მეცნიერების ინტერესის სფერო. იმის გათვალისწინებით, რომ სახლის კონცეფცია მოიცავს ადამიანების ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტს, გასაკვირი არ არის, თუ რამდენი განსხვავებული გზა გაჩნდა სახლის შესწავლის დისციპლინაში, რომლებიც ეხება ადამიანებს, საზოგადოებებსა და ადგილებს. შედეგად, სიტყვა „სახლი“ ასოცირდება სხვადასხვა მნიშვნელობასთან და მისი სემანტიკური დატვირთვა თითოეული ჩვენგანისთვის განსხვავებულია.
სხვადასხვა კვლევაში სახლის კონცეფციის შესახებ თეორიული დისკუსიების შედეგად, სახლი უნდა გავიგოთ, როგორც მრავალგანზომილებიანი ტერმინი. “სახლი არის როგორც მატერიალური, ასევე წარმოსახვითი“, ის მოიცავს „კულტურულ ნორმებს და ინდივიდუალურ ფანტაზიებს“; სახლი განისაზღვრება ადგილთან და მიკუთვნებულობის, მნიშვნელობებისა და ემოციების გარკვეული სახის ურთიერთობებით; „სახლი აერთიანებს მეხსიერებას და ლტოლვას, იდეალურს, ემოციურს და ფიზიკურს, სივრცულს და დროებითს, ლოკალურსა და გლობალურს, დადებითსა და უარყოფითს“ (Blunt and Dowling 2006, 22; Rapport and Dawson 1998, 8; Saunders 1989).
მნიშვნელოვანია ერთმანეთისაგან განვასხვაოთ მშობლიური სახლი (ინგლ. home) და ფიზიკური სახლი (ინგლ. house)[1]. მშობლიური სახლი მოიცავს არა მარტო ფიზიკურ და მატერიალურ ნივთებს, არამედ ემოციებს, ურთიერთობებს და სოციალურ და კულტურულ მოლოდინებს (Mallett 2004, 62-89). ხოლო ფიზიკური სახლი, პირიქით, მხოლოდ ფიზიკურია; ეს არის „აგური და ხსნარი“ (Easthope 2004, 128-138). მშობლიური სახლი და ფიზიკური სახლი, მიუხედავად მათი განსხვავებისა, ერთმანეთთან ბმაშია; ურთიერთქმედება ფიზიკურ ასპექტებთან, როგორიცაა მშენებლობა, დიზაინი, „სახლის შექმნა“, აუცილებელია მშობლიურობის განცდისთვის (Heideger 1975, 149). ზოგჯერ შეიძლება ფიზიკური სახლი იყოს ყველაზე მნიშვნელოვანი მშობლიურობის განცდისთვის, რადგან „სახლი არის გრძნობებისა და მიჯაჭვულობის ერთობლიობა, რომელთაგან ზოგიერთი დაკავშირებულია ფიზიკურ შენობასთან, რომელიც თავშესაფარს იძლევა სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა ადგილას“ (Blunt and Dowling 2006, 10).
მშობლიური სახლისა და ფიზიკური სახლის, როგორც საცხოვრებელი სივრცის ურთიერთობის შესახებ შეგვიძლია მივმართოთ შემდეგ რეფლექსიას: „სახლი სივრცეშია, მაგრამ ის ყოველთვის არ არის ფიქსირებული სივრცე; სახლი იწყება გარკვეული სივრცის კონტროლით. სახლი არ არის მხოლოდ სივრცე, მას ასევე აქვს დროითი სტრუქტურა, აქვს ესთეტიკური და მორალური თვისებები, რომლებიც ამ დროსა და ამ სივრცეში ცხოვრობს“ (Rapport and Dawson 1998, 6; Douglas 1991, 289).
ალფრედ შუტცი თავის ნაშრომში „სამშობლოში დაბრუნებული“ სახლის გაგებას გვთავაზობს, როგორც კოორდინატთა სისტემის ნულოვან წერტილსა, რომელსაც მივაწერთ სამყაროს, რათა იქ ჩვენი ადგილი ვიპოვოთ. „სახლის“ ცნების სიმბოლური მახასიათებელი ემოციურად ფერადი და ძნელი აღსაწერია. სახლი სხვადასხვა ადამიანებისთვის სხვადასხვა რამეს ნიშნავს. ეს შეიძლება იყოს: მშობლიური ენა, ოჯახი, მეგობრები, საყვარელი პეიზაჟი და სიმღერები, რომლებიც დედამ გვიმღერა, ნაცნობი გემოები, ნაცნობი ნივთები და ჩვევები – მოკლედ, განსაკუთრებული ცხოვრების გზა, რომელიც შედგება ჩვენთვის ძვირფასი პატარა და ჩვეული ელემენტებისგან (Schuetz 1945, 370) ამასთან, სოციოლოგი ხაზს უსვამს იმას, რომ სახლი განსხვავებულ მნიშვნელობას იძენს იმ ადამიანისთვის, რომელიც არასდროს ტოვებს მას, იმისთვის, ვინც მისგან შორს ცხოვრობს და იმისთვის, ვინც მას უბრუნდება (Schuetz 1945, 370).
გაჭიანურებული გადაადგილების სხვადასხვა კონტექსტში ბრუნი და ფაბოსი გვთავაზობენ სახლის სამ განმარტებას: (1) „სახლი“, როგორც სახლის მოვლის ყოველდღიური პრაქტიკა, (2) „სახლი“, როგორც ღირებულებები, მოგონებები და პირადი გრძნობები კონკრეტული ადგილისადმი და (3) „სახლი“, როგორც პოლიტიკური და ისტორიული კონტექსტი, რომელშიც სახლი გაგებულია მიმდინარე გლობალურ პროცესებში (Brun and Fábos 2015, 6). პირველი დეფინიციაში იგულისხმება ყოველდღიური პრაქტიკები, რუტინები, სოციალური კავშირები, რომლებიც ადამიანებს კონკრეტულ ადგილთან აკავშირებს. შემდეგი განმარტება მოიაზრებს სახლის იდეალიზებას, იდეალურ სახლს, რომელზეც ბევრი დევნილი ოცნებობს (Brun and Fábos 2015, 12-13). იდეალური სახლის წარმოდგენები, ძირითადად, სახლის ნოსტალგიურ ან რომანტიკულ ცნებებს ეფუძნება. მეცნიერთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ იდეალური სახლის წარმოდგენით ხდება რეალური სახლის უგულებელყოფა, თუმცა შელი მალეტი ამის საწინააღმდეგოდ იმოწმებს სხვა მეცნიერებს, რომელთა შეხედულებების მიხედვით „სახლი, როგორც იდეალური და სახლი, როგორც რეალობა, ამ ტერმინის სოციალური კონსტრუქციის განუყოფელი ნაწილია“. აქედან გამომდინარე, იდეები რეალურსა და იდეალურ სახლზე, ან რეალურსა და წარმოსახვითზე არ გამორიცხავს ერთმანეთს, პირიქით, ისინი ურთიერთგანმსაზღვრელი ცნებები და გამოცდილებებია (Mallett 2004, 69-70). ამ ტიპის კონცეპტუალიზაცია საშუალებას გვაძლევს დავინახოთ კავშირი დევნილების წარსულში დაკარგული სახლებისა და მომავლის იდეალიზებული სახლის სურვილებს შორის.
წარსულის და მომავლის ურთიერთობა, რომელსაც აერთიანებს მოგონებები და ნოსტალგია, დღემდე არსებობს დევნილთა შორის და წარმოებულია აწმყოში. მიუხედავად იმისა, რომ დაკარგული სახლის შესახებ ისტორიები შეიძლება შეფასდეს, როგორც ნოსტალგიური, ისინი ბევრად მეტია და ორიენტირებულია როგორც აწმყოზე, ასევე მომავალზე, რაც იძულებით გადაადგილებულ პირებს აძლევს თავიანთი თავის დამკვიდრების საშუალებას კონკრეტულ ადგილას. მეხსიერება ყალიბდება ნარატივების საშუალებით და ადამიანებმა, შესაძლოა, გამოიყენონ კოლექტიური მოგონებები აწმყოში ახალი სახლის ხელახალი წარმოსახვისთვის, მოგონებები თავის მხრივ მნიშვნელობს, რადგან მათ შეუძლია გარდაქმნას აწმყო (Booth 2006; Massey 1992, 14). როგორც აჰმედი (1999) ამტკიცებს, ჩვენ უბრალოდ არ ვიზიარებთ წარსულს, სახლებს ან კუთვნილების ქსელს, არამედ ვქმნით ჩვენი მეხსიერების ობიექტებს (Ahmed, 1999). იდეალური ან იდეალიზებული სახლის წარმოდგენები ხშირ შემთხვევაში ფოკუსირებულია ნოსტალგიურ წარმოდგენებზე, როგორც დაკარგულის არაპროდუქტიული ლტოლვის გაგება, თუმცა, ეს არ ნიშნავს პასიურ მდგომარეობაში ყოფნას. პირიქით, ნოსტალგია ხელს უწყობს დევნილებს, შექმნან მშობლიურობის განცდა წარსული სახლის გარდაქმნით, რათა მეტად შეეგუონ ყოველდღიურ ცხოვრებას დევნილობის პერიოდში (Brun and Fábos 2015, 7). ნოსტალგია ხშირად განიმარტება დროებითი და არა სივრცითი თვალსაზრისით, რომელიც ასახავს წარსულის სახლის სურათებს, რომელიც რჩება ლტოლვის გაუგებარ ობიექტად და უკან დაბრუნების წერტილად (Blunt 2003, 735). წარსული დროის და დაკარგული სახლის ნოსტალგიებს, რაც შეიძლება წარმოჩინდეს, როგორც იდეალიზებული წარსული, მივყავართ სახლში დაბრუნების იმედამდე. დაბრუნების იმედმა, როგორც ეს ბრუნმა აღწერა აფხაზეთიდან დევნილების შემთხვევის შესწავლისას, „დროებითობის ძლიერი განცდა, აყალიბებს ადამიანების წარმოდგენას სახლის შესახებ, როგორც ადგილის შესახებ, რომელიც დატოვეს“ (Brun 2015, 46).
მიუხედავად აფხაზეთიდან დევნილი პირების გაჭიანურებული იძულებით გადაადგილებისა, რის გამოც მათ რთულ სოციო-ეკონომიკურ პირობებში უწევთ ცხოვრება, რაც თავის მხრივ ეწინააღმდეგება დევნილების წარსულში განცდილ ბედნიერ და აზრიან ცხოვრებას (Toria et al. 2019, 440), მიუხედავად უდიდესი მატერიალური და არამატერიალური დანაკარგისა, აფხაზეთიდან დევნილები მაინც აგრძელებენ ცხოვრებას, მათი სახლიდან არც თუ ისე შორს – ახალ სახლებში – „სხვის სახლებში“ და ცდილობენ აღადგინონ საკუთარი სამყარო, რომელიც წარსულში დარჩა. დევნილების გაჭიანურებულმა გადაადგილებამ ისინი თითქოს დროში − წარსულს, აწმყოსა და მომავალში გაჭედა და მათი მდგომარეობა შეიძლება შეფასდეს, როგორც გაურკვევლობისა და ლიმინალობის მდგომარეობა (Brun and Fábos 2015, 10-12).
მნიშვნელოვანია სახლი გავიგოთ მისი ორი მნიშვნელობით: სახლი, როგორც დროებითი ადგილსამყოფელი და სახლი, როგორც მშობლიური და მუდმივსამყოფელი, რომელსაც ადამიანი შეიძლება დაშორებული იყოს წლების განმავლობაში. ეს საშუალებას გვაძლევს ვიფიქროთ სახლზე, როგორც მუდმივ, ფიქსირებულსა და არამოძრავზე, მაგრამ ამავე დროს ცვალებადზე და დროებითზე, რომელშიც ადამიანი მოძრაობს და მოგზაურობს. მოძრაობა კი თავისთავად ჩართულია სახლების, როგორც „საცხოვრებლის რთული და პირობითი სივრცეების ფორმირებაში (Ahmed 2000, 88).
მოცემული სტატიისთვის მთავარია სახლის კონცეპტი, რომელიც მიმოხილულია სხვადასხვა პერსპექტივიდან. თუმცა მთავარ თეორიულ ბაზისად ნაშრომი შელი მალეტის სახლში მოგზაურობის კონცეფციას იღებს. „სახლის“ მნიშვნელობის შესახებ ინტერდისციპლინარული მეცნიერების კრიტიკულ მიმოხილვაში, შელი მალეტი სახლის იდეას აკავშირებს მოგზაურობასთან (Mallett 2004, 62). სახლი, როგორც მრავალგანზომილებიანი კონცეფციაა, განვლილი დროისა და სივრცის სუბიექტურობაში მოთავსების მეთოდი, რომელიც „არ შეიძლება გაიგივდეს მხოლოდ თავშესაფართან, ფიზიკურ სახლთან ან შინამეურნეობასთან“, შესაბამისად, სახლში ყოფნის მდგომარეობა არ არის შეზღუდული ფიზიკური მდგომარეობით (Mallet 2004, 79). თუმცა, მართალია, უფრო ნიუანსური კვლევები აღიარებს, რომ „ადგილის და/ან სახლის საზღვრები გამტარი და არასტაბილურია“ (Mallett 2004, 70) და შესაბამისად, თავიდან იცილებს სახლისა და ფიზიკური სახლის შერწყმას, ნათელია, რომ სახლის სიმბოლური, დინამიკური და სოციალური ასპექტები, როგორც წესი, დაკავშირებულია კონკრეტულ ადგილთან ან ტერიტორიასთან. სახლში მოგზაურობის კონცეფცია, როგორც სახლის შექმნის კონცეპტუალიზაცია კარგად ეხმიანება მოცემულ კვლევას და შესაბამისად, სტატიაში სახლში მოგზაურობის იდეის საფუძველზე იქნება გაანალიზებული კვლევის შედეგები. რადგან, როგორც ამას მალეტი ამტკიცებს, ის ასახავს იძულებითი მიგრანტების გამოცდილებას, როდესაც ისინი დევნილები არიან და ეძებენ ახალ სახლს. სახლი აღწერილია, როგორც მოგზაურობა თავდაპირველ, იდეალურ ან მომავალ სახლს შორის, გადასვლის პროცესი კი თავის მხრივ უწყვეტია. სახლი, როგორც მოგზაურობა, აერთიანებს სახლის შექმნის/კეთების კონცეფციას და სახლს მოიაზრებს როგორც წარმოშობის და დანიშნულების ადგილად (Mallett 2004, 77).
სივრცეების აღსაწერად, რომელშიც დევნილები ცხოვრობენ, ასევე მშობლიურობის შექმნის გამოცდილებების გასაანალიზებლად ნაშრომი იაელ ნავარო-იაშინის “Unhomely”-ის კონცეპტს იყენებს, ამ უკანასკნელის ორი მნიშვნელობით, (1) როგორც “არამშობლიური/არასახლური“ და (2) როგორც „უცნაური ან საზარელი“. ნავარო–იაშინი ამ კონცეპტს სესხულობს ფროიდის „unheimlich”-ისგან, რასაც ფროიდი განიხილავს, როგორც ფსიქიკურ მდგომარეობას, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს შიშის და ელდის გრძნობა. ნავარო-იაშინი კი ამ მდგომარეობას იყენებს ჩრდილოეთ კვიპროსში (თვითგამოცხადებულ სახელმწიფოში) სხვისი ტერიტორიების და სახლების მითვისების შესწავლისას გამოვლენილი ამბივალენტური აფექტების შესასწავლად, რომელიც გამოწვეულია კონკრეტული საცხოვრებლების კონტექსტით და დაკავშირებულია ისტორიებთან, ძალადობასთან და პირად ტრავმებთან. ნავარო-იაშინი საუბრობს არამშობლიურზე/უცნაურზე, როგორც მუდმივ აფექტზე, რომლის დამორჩილებას, მშობლიურობის აღდგენას, სხვის სახლებში მცხოვრები ადამიანები (განსაკუთრებით კი ქალები) გამუდმებით ცდილობენ. სხვისი სახლი, სხვისი ავეჯი, სხვისი ნივთები, უცხო და არამშობლიური გარემო, ხელს უწყობს სახლის კეთების, მშობლიურობის შექმნის პრაქტიკების გაჩენას, გარკვეულ მცდელობებს, დაძლიონ უცნაურობის გრძნობები, ამას კი იმ პრაქტიკების გადმოტანით ცდილობენ, რასაც ომამდელ ცხოვრებაში ეწეოდნენ, მაგალითად, ისინი დიდ ყურადღებას აქცევენ სახლების დასუფთავების რუტინას, რათა ის ზემოქმედება, რაც სხვის სახლში ცხოვრებას მოაქვთ, გადალახონ, უვლიან ბაღებს, საღამოობით ეზოში გამოაქვთ ტელევიზორი და ერთად უყურებენ, თავიანთ ფოტოებს, შვილების და შვილიშვილების ფოტოებს კიდებენ სახლის ნამდვილი მეპატრონეების ფოტოების გვერდით, ასევე იმ ნივთებს, რომელთა წამოღება მოასწრეს ომის დროს. ნავარო-იაშინის ერთ-ერთი მასპინძელი ამბობდა: „მე არასდროს გავმთბარვარ ამ სახლში“, „ეს ჩვენი სახლი არ არის“ მიუთითებს იქ მცხოვრები ხალხის ყოველდღიურობაზე, მათ სახლში არსებულ არამშობლიურ გარემოზე, ეს უკანასკნელი კი თურქი-კვიპროსელების ამჟამინდელი სახლის განუყოფელი ასპექტი გახდა. კვიპროსული სახლები, რომლებიც მიტოვებული, გადაცემული და მითვისებული იქნა ლტოლვილების მიერ, სახლს სხვა კუთხიდან გვანახებს; თავს იჩენს უხერხულობა, შფოთვა და კონფლიქტი ადამიანსა და სახლს შორის (Navaro-Yashin 2012, 176-188).
შედეგების ანალიზი
წარსული: მშობლიური სახლი, როგორც სამოთხე
ალბათ ბევრი იფიქრებს, რა არის ასეთი მაგიური აფხაზეთში, ან იმ სახლებში, რომელსაც დევნილები წლებია მისტირიან, რაც მათ საშუალებას არ აძლევს დაიწყონ ახალი ცხოვრება და ახალ ადგილას მოაწყონ საკუთარი მომავალი. ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია თავად ადგილის კონცეფცია. გიერინის თანახმად „ადგილი“ უნდა განიხილებოდეს სამი ასპექტით: გეოგრაფიული მდებარეობით, მატერიალური ფორმითა და მნიშვნელობითა და ღირებულებით (Gieryn 2000, 464-465); ამ ცნებების ერთობლიობა აქცევს „ადგილს“ ადგილად. გეოგრაფიული მდებარეობა მნიშვნელოვანია, რადგან ის გამოიყენება იმის დასადგენად, თუ რა სად მდებარეობს. ეს კონცეფცია ადამიანებს აძლევს მიმართულებისა და ადგილმდებარეობის მითითების განცდას. მატერიალური ფორმა არის ადგილის ფიზიკური არსი, მაგალითად, ადამიანის მიერ შექმნილი შენობა. დაბოლოს, ადგილის მნიშვნელობა და ღირებულება არის ადგილის საერთო მნიშვნელობა, ან მისი ფსიქოლოგია (Gieryn 2000, 464-465). ადგილი არ არის სივრცე; სივრცე შეიძლება წარმოდგენილი იყოს, როგორც მანძილი, ზომა, მიმართულება - როგორც წესი, გეომეტრიული ობიექტების აღწერა. თუმცა, სივრცე შეიძლება გახდეს ადგილი, თუ ის ივსება კულტურული პრაქტიკებით, ნივთებით, ღირებულებებით და, რა თქმა უნდა, ადამიანებით. კონკრეტულ ადგილზე მცხოვრები ადამიანები, როგორც წესი, განიცდიან იმ ძლიერ და უნიკალურ ზეგავლენას, რომელსაც ეს ადგილი გადასცემს თავის ხალხს. თითოეული ადგილი ავლენს თავის უნიკალურ და დამოუკიდებელ გავლენის ძალას რაც, შესაბამისად, ფორმას სძენს სოციალურ ცხოვრებას. მეორე მხრივ, კონკრეტულ ადგილას აშენებული შენობა თავისთავად არის მატერიალიზებული სტრუქტურა და ისტორია. სწორედ, აქ იმალება პასუხი კითხვაზე, თუ რატომ არის კონკრეტული ადგილი და კონკრეტული სახლი დევნილებისთვის ასე მნიშვნელოვანი და ღირებული. სწორედ იმიტომ, რომ მათი ადგილი უკვე განსაზღვრულია, მათი სახლი უკვე აშენებულია, მათ ისტორიას უკვე ჩაეყარა საფუძველი აფხაზეთში, სწორედ ამიტომ უჭირთ ახლის მიღება. ისინი გაჭედილები არიან დროსა და სივრცეში, იდეალურ წარსულსა და გაურკვეველ მომავალს შორის. დარეზერვებული აქვთ მომავალი დროებით საცხოვრებლებში, ნაქირავებ ბინებში და საკუთარ, მაგრამ არამშობლიურ სახლებში. როდესაც ადამიანები იძულებულნი არიან დატოვონ თავიანთი სახლები, ისინი ასევე იძულებულნი ხდებიან უარი თქვან მრავალი წლის ეკონომიკური ძალისხმევის შედეგებზე. გარდა იმისა, რომ სახლის დატოვება უწევთ, ასევე ტოვებენ სოციალურ კავშირებს, რომელიც მათთვის მიუწვდომელი ხდება. „სახლის დაკარგვა არ ნიშნავს მხოლოდ ჭერის დაკარგვას, ეს ასევე ნიშნავს ურთიერთობების და იმ ადამიანების დაკარგვას, რომლებიც ქმნიდნენ ბედნიერ წარსულს“, − ამბობს ჩემი ერთ-ერთი რესპონდენტი.
დევნილები აწმყოშიც კი წარსულ დროში საუბრობენ, მიჯაჭვულები არიან წარსულზე და ამით ხაზს უსვამენ იმ ცუდ პირობებს და გაჭირვებას, რომელმაც ჩაანაცვლა „აწყობილი“ და ბედნიერი ცხოვრება. წარსული დრო დევნილებისთვის ყველაზე ღირებულია და სწორედ წარსულით განისაზღვრება მათი აწმყოც და მომავალიც. ამჟამინდელი „სხვისი სახლი“ და აფხაზეთში დატოვებული „საკუთარი სახლი“ აწარმოებენ ერთმანეთს. ერთი მხრივ, ამჟამინდელი საცხოვრებლები ფასდება დაკარგულ სახლთან შედარებით და პირიქით, ენგურს გაღმა დატოვებული სახლები „აშენებულია“ დევნილების დღევანდელი რეალობის მიხედვით.
წარსულში განლაგებული სახლი არის სამოთხე, რომელიც ამჟამად მათთვის მიუწვდომელია. შეუძლებელია დაივიწყო აფხაზეთიდან დევნილი 82 წლის ქალბატონის სიტყვები: „სამოთხეში ვცხოვრობდით და ჯოჯოხეთში ამოგვაყოფინეს თავი“. აფხაზეთიდან დევნილთათვის სახლი გაგებულია, შემდეგი მნიშვნელობებით: (1) აფხაზეთი, როგორც სახლი და (2) აფხაზეთში დატოვებული სახლი, როგორც ნამდვილი და მშობლიური სახლი. ისინი აფხაზეთში დატოვებულ სახლთან აკავშირებენ ისეთ შეგრძნებებს, როგორიცაა: მშობლიურობა, ბედნიერება, სიყვარული, კმაყოფილება და სტაბილურობა. მათთვის ის სახლია „ნამდვილი“, რომლის დატოვებაც მოუწიათ, სწორედ ის სახლია მათთვის მშობლიური და არა ის, რომელშიც ამჟამად უწევთ ცხოვრება. ეს კი განპირობებულია ცხოვრების ხარისხითა და სოციალური ურთიერთობებით, რომელიც მათ ჰქონდათ აფხაზეთში. 69 წლის თამარი წარსული და ამჟამინდელი ცხოვრების შედარების ფონზე ხაზს უსვამდა იმ ფაქტს, რომ ადრე ბედნიერი ყოფილა იმით, რაც გააჩნდა, რაც საკუთარი ხელით შექმნა და სხვისი ხელით გასროლილმა ტყვიებმა დაასრულა. ის აღნიშნავს, რომ:
„ძალიან კარგი ცხოვრება მქონდა აფხაზეთში. მე და ჩემმა ქმარმა საკუთარი ხელებით, ჩვენივე ძალისხმევით ავაშენეთ სახლი სოხუმში. ყველაზე მეტად ის ფაქტი მაბედნიერებდა, რომ ჩვენი შრომით შევქმენით ჩვენი სამყოფელი, იმდენად ბედნიერი ვიყავი, რომ სახლის კედლებს ვკოცნიდი, სიხარულს და სითბოს მჩუქნიდა თითოეული კუთხე. სტუმართმოყვარე ოჯახი გვქონდა, ძალიან ხშირად მოდიოდნენ ჩვენთან მეგობრები, ნათესავები და ახლობლები, მათი სახლში მიღების შემდეგ აუცილებლად გავდიოდით „ბერეგზე“ (სანაპიროზე) და აუცილებლად შევდიოდით „ნართაში“[2] მწვადის და ხაჭაპურის საჭმელად. ნორმალურად ვცხოვრობდით, სანამ ომი არ დაიწყებოდა. ეს შეგრძნებები, ეს ემოციები, ეს სიყვარული – ჩემი სახლი, ჩემი სამყარო წამართვეს და დღეს მე უბედური ვარ.“
აწმყო: არამშობლიური სახლი – სამოთხის ალტერნატივა
მიუხედავად იმისა, რომ დევნილები მშობლიურ სახლად მიიჩნევენ აფხაზეთში დატოვებულ სახლებს და მათთვის თბილისში ცხოვრება იმ ბედნიერებასთან არ არის დაკავშირებული, რომელსაც იქ განიცდიდნენ, 30 წელი საკმაოდ დიდი დროა იმისთვის, რომ მათ გარკვეული გრძნობები გასჩენოდათ ამჟამინდელი სახლების მიმართ.
ამჟამინდელი საცხოვრებლები ჩემი რესპონდენტებისთვის არის უფრო დროებითი სამყოფელი, რომელშიც დევნილები მათივე შეფასებით დროებით ცხოვრობენ. ამჟამინდელი სახლი ეკუთვნის მათ შთამომავლებს, რომლებიც დევნილობაში დაიბადნენ და აქ ჩაეყარა მათ ისტორიას საფუძველი, აქ დაიწყო მათი ცხოვრება.
მიუხედავად იმისა, რომ დევნილების ხედვა აწმყოში, წარსულის შეგრძნებებითაა ნაკარნახევი, არ ნიშნავს იმას, რომ სახლი, როგორც საქმიანობა არ შეიძლება განხორციელდეს სხვაგან, გარდა იმ შენობისა, იმ ადგილისა, სადაც ადამიანები განიცდიან თავიანთ კუთვნილებას.
მოულოდნელად არამშობლიურ და უცხო გარემოში მოხვედრამ ჩემს რესპონდენტებს უბიძგა მშობლიური გარემოს შექმნისკენ. გამომდინარე იქიდან, რომ შენობები, რომელიც დევნილებმა დაიკავეს, საცხოვრისად უვარგისი იყო, იქ მათ ფაქტობრივად არაფერი დახვედრიათ. ნათესავების, მეზობლების და უცნობი ადამიანებისგან ნაჩუქარი ნივთებით ნაბიჯ-ნაბიჯ დაიწყეს სახლის „შექმნა“. სხვისი ნივთების გამოყენება და მითვისება ძალიან რთული აღმოჩნდა დევნილებისთვის, თუმცა სწორედ ამ გზით ცდილობენ ჩემი რესპონდენტები – ირინა და თამარი საკუთარი სახლის დაკარგვის შემდეგ ახალ საცხოვრისში მშობლიურობის შექმნას. მეხსიერებაში დალექილი ვიზუალური წარმოდგენების ხორცშესხმით. ირინა ძველი სახლის მიმსგავსებით, ამჟამინდელ საცხოვრებელში იმ ნივთების თავმოყრით, რომელიც თავისი ფორმით და შინაარსით უახლოვდება აფხაზეთში დატოვებულ ნივთებს, ის ცდილობს შეიქმნას მშობლიური გარემო.
„ძალიან ვცდილობ ეს სახლი მივამსგავსო იმ სახლს, რომელიც დავტოვე აფხაზეთში. ვეძებ ისეთ ნივთებს, რომელიც ცოტათი მაინც მაგონებს სახლს, ვრგავ იმ მცენარეებს, რომელიც იქ ხარობდა. ყველაფერი ზუსტად იგივე არ არის, მაგრამ ჩვენ ვცდილობთ ჩვენი პატარა აფხაზეთი მოვიწყოთ იქ, სადაც ახლა ვართ.“ (ირინია, 55 წლის).
დევნილების ამჟამინდელ საცხოვრებელში შევესწარი მშობლიური გარემოს შექმნის უამრავ მტკიცებულებას, რაც კარგად ჩანდა გადაკეთებულ საცხოვრებლებში.
"ძველი სახლის შექმნა"
ძველი სახლების ელემენტების ხელახალი შექმნის მცდელობები თითქმის ყველა ჩემი რესპონდენტის ამჟამინდელ სახლში იყო. მიუხედავად იმისა როგორ პირობებში უწევთ დევნილებს ცხოვრება, ისინი მაინც ახერხებენ გარკვეული ვიზუალური მახასიათებლის რეპროდუცირებას არსებულ საცხოვრებელ სივრცეებში. კედელზე ჩამოკიდებული ჩარჩოში ჩასმული სოხუმის სანაპიროს სურათი; ვაზა, რომელიც მშობლების სახლიდან წამოიღო; ყავის მადუღარა, რომლითაც დღეში ხუთჯერ იხარშებოდა სოხუმური ყავა; სახლის გასაღებების ასხმა, რომელიც სახლის დატოვების შემდეგ თან წამოიღო, იმ იმედით, რომ რამდენიმე დღეში უკან დაბრუნდებოდა და გააღებდა ყველა ჩაკეტილ ოთახს, ფოტოები, რომლებზეც ბედნიერი, მოღიმარი სახეებია აღბეჭდილი, სოხუმის, გაგრის, ოჩამჩირის, გალის და სხვა ქალაქების ხედებით, ძველი ვერცხლის მონეტები, რომელიც აფხაზეთში დარჩენილი და შემდეგ აფხაზების მიერ მოკლული მამის სახსოვარია და სხვა წვრილმანი ნივთები, რომელთა გადმოტანა ომის პირობებში მოახერხეს დევნილებმა. ეს ნივთები ყოველთვის განსაკუთრებულ ადგილს იკავებს დევნილების სახლებში: სპეციალურად მოწყობილ კუთხეში, სადაც ყველა ძვირფასი ნივთია გამოფენილი, კარადის ვიტრინაში, კედელზე, ან თაროებზე.
„სხვის სახლში“ ცხოვრებისგან გამოწვეულ გაუცხოების შეგრძნებას დევნილები ომამდელ ცხოვრებაში არსებული პრაქტიკების გადმოტანით ცდილობენ. ისინი ძალიან დიდ ყურადღებას აქცევენ გარე სივრცეების მოწყობას. რაც ძველი სახლების ხელახალი შექმნის მცდელობის კიდევ ერთი კარგი ნიმუშია. პატარა ბაღი მეგრული ფაცხით, სადაც უამრავ სხვა ხე–მცენარესთან ერთად დარგულია პატარა ნაძვი, როგორც შემდეგ ჩემმა რესპონდენტმა მითხრა ამ ჯიშის ნაძვი მისი მშობლიური სოფლის ეზოში იყო დარგული, მის ჩაყოლებაზე კი ყვავილები, ზუსტად ისე, როგორც ახლა არის წარმოდგენილი. ნაცნობის რეპროდუცირების სურვილი გამოხატულია ასევე ბოსტნის მოწყობაში, რომელიც უცხოა ურბანული სივრცისთვის.
აფხაზეთიდან დევნილებს აქვთ საკუთარი დაკვირვებები, ეს გასაკვირიც არ არის. 30 წელი სხვა გარემოში ყოფნამ, მიმღები საზოგადოების ქცევებისა და ყოველდღიურ პრაქტიკებზე დაკვირვებით და შემდეგ მათი შედარებით, დევნილებს შეუქმნა გარკვეული წარმოდგენები მათი და მიმღები საზოგადოების მსგავსება-განსხვავებების შესახებ. ასე მაგალითად, 49 წლის ინგა აღნიშნავს, რომ:
„ნებისმიერი გამვლელი მიხვდება, რომ აქ დევნილები ვცხოვრობთ. მუდამ მოწესრიგებული, დალაგებული და კოხტა ეზოები გვაქვს. აქ არ იციან ასე, ასეთი გარემო არ არის დამახასიათებელი აქაურობისთვის.“
წყნეთის დევნილთა დასახლებაში შემხვდა არაერთი პროდუქტის მაღაზია, რომელიც საინტერესოა მათი სახელების გამო, რასაც ისევ წარსულში, ისევ აფხაზეთში მივყავართ. ასე მაგალითად, ერთ-ერთს ჰქვია მარკეტი „ოჩამჩირე“, როგორც შემდეგ გაირკვა, მისი მფლობელი ქალაქ ოჩამჩირიდან არის და ამის ნიშნად უწოდა ეს სახელი.
ნიშანდობლივია, ასევე ის ფაქტი, რომ წყნეთში, ის ქუჩები, სადაც დევნილები ცხოვრობენ აფხაზეთის ქალაქების სახელებს ატარებს (მაგ.: სოხუმის ქუჩა, გაგრის ქუჩა და სხვა.). ეს ერთგვარი მანიშნებელია იმისა, რომ ამ ტერიტორიაზე დევნილები ცხოვრობენ. ერთ-ერთი რესპონდენტი ამ ფაქტს შემდეგ ინტერპრეტაციას უკეთებს: „იცი რას გავს ეს სიტუაცია? აი, კონკრეტულ ადგილებში რომ გაფრთხილებებია– „Осторожно! Опасно!“ (ფრთხილად! საშიშია!), თითქოს ადგილობრივ მოსახლეობას აფრთხილებენ, რომ აქ დევნილები ცხოვრობენ.“
დევნილების მიერ ამჟამინდელი სახლების გადაკეთება, გარკვეული ნივთებისა და საგნების შეტანით, თუნდაც მცენარეების დარგვით და შემდგომ მშობლიურობის შეგრძნების შექმნის მცდელობები ჩამოყალიბდა წარსულში მოგზაურობით და იდეალური სახლის თვისებებისა და ფორმების გადმოტანით. ყველა ის პროცესი, რომელიც დაკავშირებულია ამჟამინდელი სახლისა და მშობლიურობის შექმნის პრაქტიკებთან, დღემდე გრძელდება. მიუხედავად ყველა მცდელობისა, ის მაინც ერთგვარი ილუზიაა, რადგან ბოლომდე ვერც ერთმა ჩემმა რესპონდენტმა ვერ მიიღო მათი დროებითი საცხოვრებელი, როგორც მშობლიური, „სხვისი სახლი“ ვერ გახდა „საკუთარი სახლი“.
აფხაზეთში დატოვებული სახლებთან არსებული ემოციური კავშირები, ძველი მეზობლების, ახლობლებისა და ნაცნობებისგან მოწყვეტა, ანუ წარსულთან ძლიერი კავშირი დევნილებს საშუალებას არ აძლევს განიცადონ მშობლიურობა და „შინ“ ყოფნის განცდები. წარსულის აწმყოში გადმოტანა არ აძლევს ჩემს რესპონდენტებს საშუალებას თბილისი და თბილისის საცხოვრებლები მიიღონ მშობლიურ გარემოდ.
აწმყოში გადმოტანილი წარსული მომავლისთვის მზადებაა. დროის და რეალობის აღქმა, რომელიც წარმოდგენილია ნოსტალგიის ფენომენით, დევნილებს არ აცხოვრებს აწმყოში, არამედ ისინი მხოლოდ ითმენენ მას. დევნილებს სწყურიათ წარსულისა და აწმყოს დარღვეული ერთიანობის შეგრძნება ან ნათელი მომავლის შეუსრულებელი დაპირება, არსებითად არ აქვს მნიშვნელობა, რადგან გამოუსწორებელი დანაკარგის განცდა მათი ხვედრია.
მომავალი: მშობლიურ სახლში დაბრუნების იმედი
უკვე 30 წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც დევნილებმა აფხაზეთი დატოვეს და ცხოვრება სხვადასხვა ქალაქში განაგრძეს, მათ კვლავ ახსოვთ საკუთარი სახლის არქიტექტურა, ეზოები, სახლური გარემო, იქ გატარებული თითოეული წუთი. აფხაზეთიდან დევნილი მოსახლეობის უმრავლესობა ომის შემდეგ არ ჩასულა აფხაზეთში, მაგრამ არიან გამონაკლისები, განსაკუთრებით, გალის რეგიონიდან დევნილები, რომლებსაც პერიოდულად ეძლევათ შანსი ჩააკითხონ მიტოვებულ სახლებს. ჩემი რესპონდენტების რიცხვს მიეკუთვნებიან ისინი, ვინც დღემდე ახერხებს გალში ჩასვლას, მათ შორის არის 83 წლის ნონა, რომელიც თავისი ასაკის მიუხედავად, დაუზარლად და დიდი სიხარულით გადადის ხოლმე თავის მშობლიურ სახლში. ინტერვიუს მსვლელობისას ის ძალიან ხშირად იცვლიდა ენას, ზოგჯერ ქართულად მესაუბრებოდა, ზოგჯერ მეგრულად და ერთ-ერთ ასეთ დროს მეგრულ ენაში დევნილობის პერიოდში დამკვიდრებულ სიტყვას იყენებდა აფხაზეთში წასვლის აღსაწერად: „როცა აფხაზეთში მივდივარ 2–3 წლის სიცოცხლე მემატება („მუჟამს მელე მეურქი 2–3 წანაშ ცხოვრება მიმაძინუ“(მეგრულად)).“
სიტყვა „მელე“, რაც ქართულად ნიშნავს „გაღმას“, დევნილებისთვის გახდა აღმნიშვნელი ყველაფრის, რასაც ენგური ჰყოფს და რაც ენგურს მიღმა დარჩა. „მელე-მოლე“ ანუ გაღმა-გამოღმა, მხოლოდ ამ ორი სიტყვით შეიძლება შეფასდეს დევნილების დაყოფილი ცხოვრება – ცხოვრება ომამდე და ცხოვრება ომის შემდეგ, გაღმა დატოვებული და გამოღმა არსებული.
ზემოთ ხსენებული რესპონდენტის სახლი დაწვეს, ქმარი მოუკლეს, მიუხედავად რთული გამოცდილებისა და ომის მძიმე შედეგებისა, ის მაინც ჩადის თავის სახლში, აქ კითხვა დამებადა – რატომ? – „იმიტომ რომ ყველა ტკივილი მიუხედავად, ის მაინც ჩემია. იქ ჩემი მეუღლის საფლავია, ჩემი წარსულია... იქ ჩემი სახლია!“, − მიპასუხა დაუფიქრებლად.
ნონასთვის აფხაზეთში წასვლაზე უფრო რთული წამოსვლაა. წამოსვლისას ყველა ტკივილი ცოცხლდება, ყველა მოუშუშებელი ნაიარევი უფრო მეტად აუტანელი ხდება. თუ სხვებისგან განსხვავებით, ვისაც ომის შემდეგ არ უნახავთ საკუთარი სახლები და აფხაზეთის მოგონებები სასურველ ფანტაზიად ექცათ, მისთვის დანაკარგი რეალურ სახეს იძენს და ხვდება, რომ ეს დაბრუნებაც სამუდამო არ ყოფილა და უბრალოდ პატარა მოგზაურობა იყო. მიუხედავად ამ ყველაფრისა, მას სჯერა, რომ დევნილები სამუდამოდ დაბრუნდებიან აფხაზეთში, თუმცა ჰგონია, რომ ამ დღეს თავად ვერ მოესწრება, მაგრამ მისი შვილები და შვილიშვილები აუცილებლად შეძლებენ და დაბრუნდებიან. ყოველი ჩასვლისას, ის ცდილობს თითო აგური დაადოს სახლს, ეზოს უვლის, ყვავილებს რგავს და შემდეგ მისვლაზე აყვავილებული ხვდება. ეს ხომ მომავლის იმედია?! ეს ხომ დაბრუნების იმედია?!
არც იმ დევნილების მეხსიერებიდან ამოშლილა წარსული დღეები, რომლებსაც 30 წელია არ უნახავთ სამშობლო. მათ ფიქრებში და სიზმრებში სულ აფხაზეთია. საუბარში ძალიან ხშირად ახსენებდნენ სამომავლო გეგმებს, თუ რას გააკეთებენ პირველს, როცა დაბრუნდებიან. „პირველ რიგში სანაპიროზე გავისეირნებ“ ამბობს ეკა, ხოლო თეა ამბობს, რომ „პირდაპირ ჩემს სახლში მივალ, დავაკაკუნებ, იქ მცხოვრებ აფხაზებს მივესალმები და ვეტყვი, რომ ეს ჩემი სახლია“; კიდევ ერთხელ შეახსენებს, რომ სხვის უბედურებაზე ააშენეს საკუთარი ბედნიერება და ეს სახლი მას ეკუთვნის.
თითოეულ ჩემს რესპონდენტს სჯერა, რომ ისინი აუცილებლად დაბრუნდებიან მშობლიურ სახლში, მიუხედავად შეცვლილი რეალობისა და მიუხედავად იმისა, რომ მათ ნაწილს დევნილობაში უფრო მეტი წელი აქვს გატარებული, ვიდრე აფხაზეთში, მათი მოგონებები და შინ დაბრუნების სურვილი მაინც არ ნელდება. თითოეული მათგანი იაზრებს, რომ დაბრუნების შემთხვევაში შეცვლილი რეალობა დახვდებათ. შეცვლილი დამოკიდებულებები, შეცვლილი ადამიანები და შეცვლილი სახლები. იმასაც იაზრებენ, რომ აფხაზეთში დაბრუნებით მოუწევთ ყველაფერზე უარი თქვან, რაც აქ „ააშენეს“ თუმცა, ეს მაინც არ აფერხებს მათ სურვილს, დაბრუნდნენ აფხაზეთში.
„30 წლის წინ თუ მომიწია ყველაფრის დატოვება, იმის რაც ჩემი იყო, მე მეკუთვნოდა და მშობლიური იყო, ვფიქრობ, ახლა ამ ყველაფრის დათმობა ნაკლებად გამიჭირდება, იმიტომ რომ ეს ცხოვრება მე არ მეკუთვნის, ის დროებითია“ (დალი, 61 წლის).
ალბათ სიმბოლური იყო, რომ საველე სამუშაოების მიწურულს, ბოლო რესპონდენტმა ინტერვიუ შემდეგი სიტყვებით დაასრულა: „დაე, ჩვენი შემდეგი შეხვედრა აფხაზეთში ყოფილიყოს! მომავალ შეხვედრამდე აფხაზეთში“.
დასკვნა
ბიოგრაფიულ-ნარატიული ინტერვიუებისა და ჩართული დაკვირვების მეთოდების გამოყენებით, მიღებული შედეგების ანალიზის საფუძველზე, გამოვლინდა, რომ თბილისში მცხოვრებ დევნილებს სახლის ფენომენი ერთი მხრივ, ძველი – „საკუთარი სახლის“ და მეორე მხრივ ახალი – „სხვისი სახლის“ კონტექსტში ესმით. სახლის კონცეპტი მატერიალურისა და სოციალურის ერთგვარი სინთეზი, რადგან ის უფრო მეტია, ვიდრე ფიზიკური შენობა, ის გაგებულია, როგორც თავშესაფარი, კუთვნილების, უსაფრთხოების, ზრუნვის, სიმშვიდის, კომფორტისა და საყვარელ ადამიანებთან ურთიერთობების ადგილი. დევნილებისთვის, რომელთაც მოუწიათ ყველაფრის დატოვება, სახლი ასოცირდება წარსულთან.
დევნილებისთვის აფხაზური სახლი იდეალურია არა იმდენად მატერიალური თვალსაზრისით, რამდენადაც მისი სოციალური დატვირთვით. ამდენად, მატერიალურობა ნაკლებად მნიშვნელოვანია, ვიდრე თავად იდეა; დაკარგული სახლის იდეა, რომელიც წარსულთან და ნოსტალგიებთან ასოცირდება.
მიუხედავად იმისა, რომ ყველა რესპონდენტი ამჟამინდელ სახლს დროებით საცხოვრებლად მიიჩნევს, ისინი მაინც ცდილობენ შექმნან მშობლიური გარემო, „საკუთარი სახლი“ გადმოიტანონ „სხვის სახლში“, რათა შეიმსუბუქონ დევნილობით გამოწვეული ტკივილი და „სხვის სახლში“ ცხოვრებისგან გამოწვეულ გაუცხოების შეგრძნება. დევნილები უცხო გარემოში „საკუთარ სახლის“ შექმნას მეხსიერებაში შემორჩენილი მოგონებებისა და ომამდელ ცხოვრებაში არსებული პრაქტიკების გადმოტანით ცდილობენ, ანუ − წარსული გამოცდილებების აწმყოში გადმოტანით. ეს პრაქტიკები მატერიალიზებულია საცხოვრებელი სახლების გადაკეთებით, საცხოვრებელი ფართების გაფართოებით, მასში ისეთი დეტალების შეტანით, როგორიცაა საგნები, ავეჯი ან ჭურჭლეულობა, რომელთაც სპეციფიკური დატვირთვა გააჩნია. აფხაზეთიდან წამოღებული ან ძველთან მიმსგავსებული ნივთების განლაგებით სახლის შიდა სივრცეში, გარე სივრცეში (ასეთის არსებობის შემთხვევაში) ისეთი ხემცენარეების დარგვით, რომელიც აფხაზეთში ჰქონდათ, ეზოს და ბოსტნის მოწყობით ქმნიან „საკუთარ სახლს“ უცხო გარემოში.
მიუხედავად ზემოთ აღნიშნული მცდელობებისა, დევნილები მშობლიურ გარემოს და მასთან დაკავშირებულ შეგრძნებებს უკავშირებენ აფხაზეთის სახლებს, ხოლო ამჟამინდელ საცხოვრებლებს მოიხსენიებენ, როგორც არამშობლიურს, რადგან ის სხვისია, უცხოა.
სტატია მომზადებულია შვედეთის საერთაშორისო განვითარების თანამშრომლობის სააგენტოს (SIDA) და კვინა ტილ კვინას მიერ მხარდაჭერილი პროექტის ფარგლებში “კონფლიქტების ტრანსფორმაციის წახალისება კონფლიქტებთან დაკავშირებული ისტორიის კრიტიკული გადააზრების და ქალთა პერსპექტივების გაძლიერებით“.
