ინტერვიუს ავტორები: მარიამ ჯაჭვაძე და თამარ მშვენიერაძე

სამედიცინო უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ, ბენედეტო სარაჩენო, იტალიის ჩრდილოეთ აღმოსავლეთით ქალაქ ტრიესტეში მხოლოდ შაბათ-კვირის გასატარებლად ჩადის. ნევროლოგობა აქვს გადაწყვეტილი. 70-იანი წლების დასასრულია. იმ პერიოდის პრესაში ხშირად წერენ კაცზე სახელად ფრანკო ბაზალია, რომელიც იტალიის პატარა ქალაქის ფსიქიატრიული საავადმყოფოს ხელმძღვანელად დანიშნეს, საიდანაც მან ფსიქიატრიულ სფეროში რადიკალური ცვლილებების მოთხოვნით დიდ მოძრაობას ჩაუყარა საფუძველი.

“ახალგაზრდა და ცნობისმოყვარე ვიყავი, მაინტერესებდა ვინ იყო კაცი, რომელზეც ამბობდნენ, რომ რევოლუციას იწყებდა. შევხვდი და ორი დღით ჩასული, წლები აღარ ჩამოვსულვარ უკან.”

ერთი წელი მოხალისედ იმუშავა ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში, უნდოდა კარგად გაეგო რა ამოძრავებდა ბაზალიას და რას გულისხმობდა რევოლუცია ფსიქიატრიაში”

ერთი წლის შემდეგ პროფესია აირჩია და გახდა კიდეც ფსიქიატრი. მას შემდეგ მთელი ცხოვრება ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებში ადამიანების უფლებებისთვის ბრძოლას, უფრო სწორად, ამ გიგანტური საავადმყოფოების იდეის გადააზრებას და საბოლოოდ, მათ დახურვას მიუძღვნა.

ბენედეტო სარაჩენო დღეს ლისაბონში გლობალური ფსიქიკური ჯანმრთელობის ინსტიტუტის გენერალური მდივანია. ის 11 წელი მსოფლიოს ჯანდაცვის ორგანიზაციის ფსიქიკური ჯანმრთელობის დეპარტამენტს ხელმძღვანელობდა. 2007 წლიდან 2008 წლამდე სარაჩენო მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციაში ასევე იყო “არაგადამდები დაავადებების” დეპარტამენტის ხელმძღვანელი. მას აქვს მრავალწლიანი გამოცდილება ფსიქიკური ჯანმრთელობის პროექტების მართვაში მსოფლიოს მასშტაბით; ფსიქიკური ჯანმრთელობის პოლიტიკის დაგეგმვასა და სისტემების გამართვაში. ის არის ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციის პროგრამების შეფასების ექსპერტი. მას იწვევენ ფსიქიკური ჯანდაცვის პერსონალის პროფესიული მომზადებისთვისა და მეთოდოლოგიის შემუშავებისთვის როგორც დაბალი, ისე საშუალო შემოსავლის ქვეყნებში.

სარაჩენო არის რამდენიმე უნივერსიტეტის მოწვეული და მუდმივი პროფესორი. მათ შორის ლისაბონის, რიო-დე-ჟანეიროს ფედერალურ უნივერსიტეტსა და ჰარვარდის უნივერსიტეტში. სარაჩენო 150-ზე მეტი სამეცნიერო სტატიის ავტორი და რამდენიმე წიგნის თანაავტორი და რედაქტორია.

• ვინ იყო ფრანკო ბაზალია და როგორ მოახერხა იტალიის პატარა საავადმყოფოდან ასეთი მასშტაბური ცვლილებების წამოწყება ფსიქიატრიაში და ამდენი თანამოაზრის შემოკრება?

ბაზალია იტალიის პატარა ქალაქის ერთ მიყრუებულ, ყველასთვის უცნობი ფსიქიკური საავადმყოფოს დირექტორად რომ დანიშნეს, პირველივე სამუშაო დღეს ექთანმა ხელმოსაწერად ფურცელი შეუტანა. რამდენიმე პაციენტის საწოლზე დასაბმელად ნებართვას სთხოვდა. ბაზალიამ ფურცელს დახედა და თქვა:

“არ მოვაწერ!”

მან თავიდანვე არ მიიღო არსებული მოცემულობა და თქვა, რომ იქ, სადაც ადამიანებზე ძალადობენ, შეურაცხყოფენ და ღირსებას ულახავენ; სადაც მუდმივად შარდის და განავლის სუნია, აბაზანაში კი წყალი არ არის; სადაც ადამიანებს საწოლთან პატარა მაგიდაც კი არ აქვთ პირადი ნივთები რომ დააწყონ, შეუძლებელია ვინმეს უმკურნალო.

თუ ზრუნვა და დახმარება გინდა, შეუძლებელია ამას შეეგუო.

ამიტომ ეს უფრო მორალური გადაწყვეტილება იყო, ვიდრე ტექნიკური. აღმოჩნდა, რომ ბაზალია არ იყო მარტო, მან ჩვენ ფიქრი დაგვაწყებინა და მოგვიანებით, ამ წამოწყების ახალგაზრდა მიმდევრებად გვაქცია. ასე ჩამოყალიბდა და გაძლიერდა მოძრაობა.

ჩემი არჩევანი საერთაშორისო ფსიქიატრია იყო. იყვნენ ისეთები, ვინც კლინიკურ ფსიქიატრიაში დარჩნენ, მაგრამ ჩვენ ყველა ბაზალიას წარმომადგენლებად, მის ერთგვარ ელჩებად ვიქეცით დანარჩენ იტალიაში და როგორც აღმოჩნდა, მსოფლიოშიც.

• 50 წლის წინ იტალიაში რომ ხურავდით დიდ ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებს, ფიქრობდით, რომ ფსიქიკური ჯანმრთელობის სისტემის გარდასაქმნელად ამ მოდელს მსოფლიოს სხვა ქვეყნებიც გაიმეორებდნენ?

ეს თავიდანვე ჩაფიქრებული იყო, როგორც გლობალური ექსპერიმენტი. ეს რომ მხოლოდ ერთი ცალკეული გამოცდილება ყოფილიყო, ფსიქიკური ჯანმრთელობის სისტემაზე გავლენა ვერ ექნებოდა.

გაცილებით ადვილია ერთი კონკრეტული გამოცდილების შექმნა. ასეთი ბევრია. თუ კარგი ლიდერი გყავს და გარემოებაც ხელს გიწყობს, შენ შეგიძლია რამე განსხვავებული და მიმზიდველი შესთავაზო ხალხს და მიმდევრებიც გაიჩინო. ანტიფსიქიატრიაზე ხომ გსმენიათ, დიდი მოძრაობა იყო ბრიტანეთში, რომელიც უარყოფას ეფუძნებოდა. ისინი უარყოფდნენ ფსიქიკური აშლილობის არსებობას. ამ მოძრაობას სათავეში, ნამდვილი ინტელექტუალები, რონალდ ლეინგი და დევიდ კუპერი ედგნენ, თუმცა, მათ მხოლოდ ერთი ცალკეული, საკმაოდ ალტერნატიული, მე ვიტყოდი ზღაპრული მიმდინარეობა შემოგვთავაზეს. ის ვერ იქცა გლობალურ გამოცდილებად, იმიტომ რომ თავიდანვე ჩაკეტილი იყო.

მათგან განსხვავებით, ჩვენ ვიცოდით, რომ ამ დისციპლინაში მიდგომები უნდა შეცვლილიყო. ჩვენ გვჯეროდა, რომ ფსიქიატრია უნდა გარდაქმნილიყო. მთავარი განსხვავება ჩვენსა და ანტიფსიქიატრებს შორის ის იყო, რომ თუ ისინი ამბობდნენ, რომ ფსიქიკური დაავადება არ არსებობს, ჩვენ ანტიინსტიტუციური ფსიქიატრები ვამბობდით, რომ დაავადება არსებობს, მაგრამ არ არსებობს ფსიქიატრია,თუნდაც როგორც მეცნიერება, თუ ის გამოსავლად მხოლოდ ძალადობას, ჩაკეტვას, იზოლაციასა და გარიყვას გვთავაზობს.

ელექტროშოკი, დამცირება, ადამიანის უფლებების შელახვა ხომ არ არის მეცნიერება?!

ჩვენ გვქონდა ამბიცია მსოფლიოსთვის გვეჩვენებინა, რომ ის, რაც ტრიესტეს ერთ პატარა საავადმყოფოში გავაკეთეთ, უცნაური შემთხვევითობის ბრალი კი არ იყო, არამედ ეს იყო გამოცდილება, რომელიც გამეორდა ბირმინგემში, ვალენსიაში, მადრიდში, ირლანდიასა და შოტლანდიაში. ჩვენ დავამტკიცეთ, რომ მხოლოდ ჩვენ კი არ შეგვეძლო დიდი ზომის ფსიქიატრიული საავადმყოფოების დახურვა, არამედ მსოფლიოს სხვა ქვეყნებსაც და ქალაქებსაც შეეძლოთ ეს გაეკეთებინათ.

თუ თქვენს ქვეყანაში ფსიქიატრები და პოლიტიკოსები კვლავ გეუბნებიან, რომ ეს შეუძლებელია, ან რომელიმე ქვეყანამ შეძლო, მაგრამ თქვენთან ეს არ გამოვა, უპასუხეთ, რომ ეს მსოფლიოში უკვე ბევრმა ქვეყანამ შეძლო!

ბოლო 50 წლის მანძილზე მსოფლიოში ფსიქიატრიული საწოლების 40 პროცენტი გაუქმდა. და მხოლოდ იტალიაში, სადაც 70 მილონი ადამიანი ცხოვრობს, 90 დიდი ზომის ფსიქიატრიული საავადმყოფო დაიკეტა.

ასე რომ, ბაზალია წმინდანი არ ყოფილა და არც ტრიესტეში მომხდარა სასწაული. ჩვენ უბრალოდ ბიუროკრატები ვართ და საზოგადოებრივ ჯანდაცვას ვემსახურებით. ჩვენ არც გმირები ვართ და არც ჯადოქრები, ჩვენ დავხურეთ ფსიქიატრიული საავადმყოფოები იმიტომ, რომ ეს შესაძლებელია და ეს სწორია.

• დაბალშემოსავლიან ქვეყნებში, მათ შორის საქართველოშიც, ხშირად გვესმის, რომ რადიკალური ცვლილებებისთვის საკმარისი ფინანსური და ადამიანური რესურსი არ არსებობს; რომ ადამიანებს საავადმყოფოს გარდა, წასასვლელი არსად აქვთ, უმეტესობას არც ახლობელი ელოდება გარეთ. ამ შემთხვევაში რა გამოსავალს სთავაზობთ ხოლმე?

რა თქმა უნდა, პროცესი განსხვავებულია მდიდარ და დაბალშემოსავლიან ქვეყნებში. მაგალითად, ბირგინგემში (დიდი ბრიტანეთი) საავადმყოფო რომ დახურეს, მწვავე პაციენტების შინმოვლა და მკურნალობა გააგრძელეს. წარმოიდგინეთ, ექიმები და ექთნები ზოგჯერ პაციენტებთან სახლშიც კი რჩებოდნენ. ძალიან შთამბეჭდავი იყო. მაგრამ ამას რასაკვირველია, დიდი რესურსი სჭირდება. არავინ დავობს, რომ დაბალშემოსავლიან ქვეყნებს რესურსების ნაკლებობა აქვთ.

დიახ, ფული ფაქტორია, მაგრამ ის ასევე თავის გამართლების საშუალებას აძლევს მათ, ვინც რეფორმას აგვიანებს.

ტყუილია, რომ სათემო სერვისები უფრო ძვირი ჯდება, ვიდრე ამ გიგანტური საავადმყოფოების შენახვა. მრავალპროფილურ საავადმყოფოებში ფსიქიატრიული განყოფილებების გახსნა და მწვავე პაციენტების იქ მკურნალობაც არ ჯდება ამ ინსტიტუციების შენარჩუნებაზე ძვირი.

გაორმაგებული ბიუჯეტი მხოლოდ გარდამავალ პერიოდშია საჭირო, როცა სახელმწიფო ერთი ხელით ინვესტიციას აკეთებს სათემო სერვისებში, მეორე ხელით კი, ძველი საავადმყოფოების რჩენა უწევს, რადგან დეინსტიტუციონალიზაცია ერთ ღამეში ან ერთ კვირაში არ მიიღწევა. ამას წლები სჭირდება. სამი, ოთხი, ხუთი წელი მაინც.

დეინსტიტუციონალიზაციის დროს მთავარ შეცდომას მაშინ უშვებენ, როცა დასაწყისშივე აქცენტს პაციენტების საავადმყოფოდან გაშვებაზე აკეთებენ. ანუ, კარს ხსნიან. სინამდვილეში, ამ კარის ჩაკეტვით უნდა იწყებდნენ. ამ დროს მთავარი სწორედ შემოსასვლელი კარის კონტროლია.

დღეს თუ საავადმყოფოდან სამ პაციენტს გაუშვებ, პირობითად მერის, ჯონს და პოლს და ხვალ კიდევ ახალ 3 პაციენტს დაიმატებ, გამოდის რომ უბრალოდ ადგილს ათავისუფლებ, ეს არ არის სისტემის ცვლილება.

მე პატარა და დაბალშემოსავლიან ქვეყნებშიც მიმუშავია. მაგალითად, დომენიკის რესპუბლიკაში. მოსახლეობის რაოდენობა შვიდი მილიონია. ერთი დიდი შვიდას საწოლიანი საავადმყოფო ჰქონდათ. დეინსტიტუციონალიზაცია ნელა დაიწყეს. ჯერ ქვეყნის ერთ რეგიონში რამდენიმე საპილოტე სათემო სერვისი შექმნეს; ზოგადი პროფილის საავადმყოფოში ფსიქიატრიული განყოფილებაც გახსნეს, პატარა სახლიც დაამატეს უსახლკარო პაციენტებისთვის. პარალელურად, მხოლოდ ამ რეგიონიდან საავადმყოფო არცერთ ახალ პაციენტს აღარ იღებდა. შემდეგ კიდევ ერთ რეგიონში განავითარეს სათემო მომსახურება და ასე ნელ-ნელა შეამცირეს პაციენტების მიმართვიანობა საავადმყოფოში. ეს არ იყო რადიკალური რეფორმა, არც რევოლუცია. ეს იყო ფრთხილი ნაბიჯით სვლა დეინსტიტუციონალიზაციის გზაზე და საბოლოოდ, შვიდი წლის თავზე, შარშან, იანვარში, დომენიკის რესპუბლიკის ჯანდაცვის მინისტრთან ერთად ამ უზარმაზარი ინსტიტუციის დახურვაც აღვნიშნეთ.

მე საქართველოს გამოცდილებასაც ვიცნობ. ვფიქრობ, რომ თქვენთან რეფორმას ხუთი, ექვსი წელი დასჭირდება. მაგრამ თუ ყოველ წელს იტყვით, რომ შესაძლებელია და თან არაფერს გააკეთებთ ამისთვის, რა თქმა უნდა, არაფერი გამოვა.

• დღეს ჩვენთან განიხილავენ, რომ ოცდაათი, ორმოცი ადამიანის ერთად ცხოვრება უკეთეს პირობებში შეიძლება იყოს ინსტიტუციების ალტერნატივა და სანამ ქვეყნის მასშტაბით სათემო სერვისები შეიქმნება და გაძლიერდება, ეს გამოსავლად შეიძლება ჩაითვალოს?

ოცდაათი და ორმოცი ადამიანის ერთ დაწესებულებაში ცხოვრება გამოსავალი არ არის, ბევრია.

დასაწყისისთვის შეიძლება ექვსი, მაქსიმუმ თორმეტი ადამიანისთვის სახლის გახსნა, სადაც მათ უსაფრთხოებასა და ჯანმრთელობაზე იზრუნებენ.

მოკლედ, ერთდროულად სამი გადაწყვეტილება უნდა მიიღოთ:

პირველ რიგში, მოძებნოთ ალტერნატიული სივრცეები იმ პაციენტებისთვის, რომელთაც ჯანმრთელობის მწვავე მდგომარეობა არ აქვთ. შემდეგ, შეამციროთ პაციენტების მიღება დიდ ინსტიტუციებში. განსაკუთრებით მათი, რომლებსაც ამ ინსტიტუციებში ყოფნის გამოცდილება არ ჰქონიათ. მაგალითად, 18 წლის პაციენტი, რომელსაც ახალახანს დაუსვეს დიაგნოზი არ უნდა მოხვდეს ძველ სისტემაში, რომელიც მას, პოტენციურად, ქრონიკულ პაციენტად გადააქცევს.

და ბოლოს, უსახლკარო ქრონიკული პაციენტები სწორედ ის ადამიანები არიან, რომლებსაც ეს ძველი სისტემა ეჭიდება და იყენებს, რომ თავისი არსებობა გაამართლოს. ამ მიზეზით რეფორმის გადადება, ან შეფერხება გაუმართლებელია. ფინანსური ინვესტიცია ამ ადამიანების მოვლის და ზრუნვის ჰუმანიზებაში უნდა დაიხარჯოს და არა შენობების რემონტში.

• 2016 წელს საქართველოს მთავრობამ ჯანმრთელობის დაცვის სახელმწიფო პროგრამაში დაფინანსების სქემა შეცვალა, რომელმაც საფრთხე შეუქმნა ფსიქიკური ჯანმრთელობის სფეროში ბოლო წლებში დაწყებულ რეფორმას. შემცირდა მწვავე შემთხვევების სტაციონარული მომსახურების დაფინანსება. ამის გამო, მრავალპროფილურ კერძო საავადმყოფოებში გახსნილი ფსიქიატრიული განყოფილებები დაიხურა. ამ გადაწყვეტილების მიზეზად საქართველოს ჯანდაცვის სისტემის ხელმძღვანელებმა პაციენტების განმეორებითი და ხშირი მიმართვიანობა დაასახელეს. ამ პროცესის მართვის რა მექანიზმი არსებობს?

რა თქმა უნდა, ეს პრობლემაა. ეს იმას ნიშნავს, რომ სათემო სერვისი არ მუშაობს და არც არაფერს ვაკეთებთ, რომ ის განვითარდეს. პაციენტი, რომელსაც სხვას არაფერს ვთავაზობთ, აუცილებლად არაერთხელ დაბრუნდება საავადმყოფოში. თუ მწვავე ეპიზოდების მქონე პაციენტს არც სახლში მოვინახულებთ, არც დღის ცენტრს გავუხსნით, სადაც დროს გაატარებს და მხოლოდ რამდენიმე ამბულატორიული შეხვედრით შემოვიფარგლებით, ცხადია, რომ ის საავადმყოფოში დაბრუნდება. ჩვენ კვლევაც კი ჩავატარეთ, რომელმაც აჩვენა, რომ საავადმყოფოში შებრუნების შემთხვევების რაოდენობა პირდაპირ კავშირშია სათემო აქტივობებში გატარებულ დროსთან. რაც უფრო მეტია სათემო აქტივობა, მით ნაკლებია მიმართვიანობა.

• რას ნიშნავს კარგი სათემო მომსახურება?

კარგი სათემო ცენტრი გეოგრაფიულად 200 000 მოსახლეზე ერთი უნდა იყოს. ის უნდა მუშაობდეს დღეში 10 საათი მაინც და არა მხოლოდ 3 საათი. დღის განმავლობაში ადამიანებს იქ დროის გატარება უნდა შეეძლოთ. თერაპია, შეხვედრები როგორც ფსიქიატრთან, ასევე ფსიქოთერაპევტთან. ასეთ დროს მინიმუმ ორი ფსიქიატრი, ორი ფსიქოლოგი, ერთი სოციალური მუშაკი, ერთი ან ორი ოკუპაციური თერაპევტი და სამიდან ექვსამდე ექთანი იქნება საჭირო. ესე იგი, დაახლოებით თორმეტი თანამშრომელი სჭირდება 200 000 მოსახელზე გათვლილ დღის ცენტრს, რომელიც დღეში 10 საათი მუშაობს. თუ ასე არ იქნება, მაშინ დღის ცენტრს ნუ დაარქმევთ, დაარქვით ამბულატორია.

• რადგან ბევრ ქვეყანაში სწორედ პაციენტების მშობლები, ოჯახის წევრები და მხარდამჭერები ერთიანდებიან და სახელმწიფოსგან ცვლილებებს ითხოვენ, საინტერესოა, როგორ შეიძლება მათი გაძლიერება? საქართველოში ასეთი ძლიერი ჯგუფი დღემდე ვერ შეიქმნა...

ოჯახის წევრები შეიძლება რეფორმის მხარდამჭერები იყვნენ, შეიძლება პირიქით, კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდნენ. გააჩნია, რა სიტუაციაა ქვეყანაში. თუ ოჯახის წევრი ხედავს, რომ სისტემა პირდაპირ სახლში უშვებს პაციენტს, ისე რომ, გარეთ ალტერნატიულ სერვისს არ ახვედრებს, რა თქმა უნდა, წინააღმდეგი იქნება. ეს მას ტვირთად აწვება. ამას დეინსტიტუციონალიზაციასთან არაფერი აქვს საერთო. ამას პაციენტებზე უარის თქმა ჰქვია. ამ შემთხვევაში, ოჯახის წევრებს თანამზრახველად ვერ გაიხდი. პირიქით, ეს შიში მათ ფსიქიატრიული საავადმყოფოს მიმართ ნდობას უჩენს, უფრო დაცულად აგრძნობინებს თავს.

მშობლებს, ოჯახის წევრებს საუკეთესო მაგალითები სჭირდებათ, რომ დაგიჯერონ. მწვავე პაციენტისთვის უნდა ეგულებოდეთ რამდენიმე საწოლი ფსიქიატრიულ განყოფილებაში; სათემო დღის ცენტრი, რომელიც მთელი დღე მუშაობს; დაცული პატარა სახლი ხუთი, ექვსი ქრონიკული პაციენტისთვის. თუ ამას დავანახებთ, დაგვიჯერებენ. ეს არ არის თეორია, ან ოცნება, ეს გამოცდილებაა, რომელიც მუშაობს.

• რატომ არის ასეთი რთული გადაწყვეტილების მიმღები პირები სათემო სერვისების უალტერნატივობაში დაარწმუნო?

პრობლემა მხოლოდ პოლიტიკოსებში არ უნდა ეძებოთ. რეფორმის მოწინააღმდეგეები, სინამდვილეში, ფსიქიატრებიც არიან. ისინი აყოვნებენ პროცესს. მაგალითად, თუ მინისტრს მრჩეველი ეტყვის, რომ რეფორმა არ გამოვა, ადვილად დაუჯერებს. ის შეიძლება ფსიქიკური ჯანმრთელობის სპეციალისტი არ იყოს. ამიტომ, მათ დარწმუნებაში არ არის მთავარი სირთულე. პოლიტიკური წნეხია საჭირო. მედია, საზოგადოება, ადამიანის უფლებების დამცველები უნდა გააქტიურდნენ, ამაზე დისკუსია არ უნდა გაანელონ. პოლიტიკოსს აუცილებლად ექნება საპასუხო რეაქცია. ის, რაც მათ ნამდვილად აღელვებთ რეპუტაციაა.

70-იანების ბოლოს, როდესაც ამ მოძრაობაში ჩავერთე, მაშინ ჩვენ "ფსიქიატრია დემოკრატიკას" მიმდევრებს გვეძახდნენ, ასე ერქვა ამ მოძრაობას. დღეს ჩემთვის ორნაირი ფსიქიატრია არსებობს - ცუდი და კარგი. ისინი ვისაც სჯერა, რომ ადამიანებზე ზრუნვა და მათი მოვლა დიდი ზომის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებშია შესაძლებელი, არადემოკრატიულები კი არა, უბრალოდ ცუდი ფსიქიატრები არიან, რომლებიც არ აღიარებენ მეცნიერებას, არ აღიარებენ მტკიცებულბებს, გამოცდილებას, არ კითხულობენ იმას, რაც უნდა წაიკითხონ. 50 წლის წინ კი ვიყავით პიონერები, მაგრამ ის, რაც ინოვაცია იყო მაშინ, დღეს უკვე ნორმა და ჩვეულებრივი მოვლენაა.

ამავე თემაზე:

• "დიაგნოზი შენი სახელი არ არის" - ინტერვიუ მართაინ კოლთან
• "რატომ არ აღელვებს ეს ყველას?!" - ინტერვიუ ეილიონოირ ფლინთან
• "თანამედროვე ფსიქიატრიაში ადამიანი მთლიანად შემოვიდა ფოკუსში, თავისი ბიო-ფსიქო-სოციალური მთლიანობით" - ინტერვიუ გიორგი ბაქანიძესთან
• "ფსიქიატრია ინტერპრეტაციის ინტერპრეტაციაა" - ინტერვიუ ართურ კლეინმანთან

მასალა მომზადებულია პროექტის - „ქმედუნარიანობის ინსტიტუტის განხორციელების ხელშეწყობა საქართველოში“ - ფარგლებში. პროექტი მხარდაჭერილია „ღია საზოგადოების ფონდების“ (OSF) მიერ და მას ახორციელებენ ორგანიზაციები - „ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი“ (EMC), „პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისათვის“ (PHR), „საქართველოს სოციალურ მუშაკთა ასოციაცია“ (GASW) და „გლობალური ინიციატივა ფსიქიატრიაში - თბილისი“ (GIP – Tbilisi).

მასალაში გამოთქმული მოსაზრებები გამოხატავს ავტორების პოზიციას და შესაძლოა არ ასახავდეს „ღია საზოგადოების ფონდების" პოზიციას.