ინტერვიუს ავტორები: მარიამ ჯაჭვაძე და თამარ მშვენიერაძე

ართურ კლეინმანი ფსიქიატრი და ანთროპოლოგია. სამაგისტრო ხარისხი სოციალურ ანთროპოლოგიაში ჰარვარდის უნივერსიტეტში მიიღო. ფსიქიატრად მასაჩუსეტის ზოგადი პროფილის ჰოსპიტალში მუშაობდა. ის ერთდროულად რამდენიმე სფეროშია წამყვანი ფიგურა: სამედიცინო ანთროპოლოგია, კულტურული ფსიქიატრია და საზოგადოებრივი ჯანდაცვა.

კლეინმანი სამედიცინო ანთროპოლოგიისა და ფსიქიატრიის დეპარტამენტის პროფესორია ჰარვარდის უნივერსიტეტის სამედიცინო სკოლაში. ის არის მედიცინის ეროვნული აკადემიისა და ამერიკის მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრი.

ართურ კლეინმანი ათეული წიგნისა და პუბლიკაციის ავტორი და თანაავტორია.

მათ შორის:

"პაციენტები და მკურნალები კულტურის კონტექსტში"

"დაავადების ისტორიები"

"ფსიქიატრიის გადააზრება"

"ის, რაც ნამდვილად მნიშვნელოვანია"

"გლობალური ჯანდაცვის გადახედვა"

"საზოგადოების ვნება: რას ვფიქრობთ ადამიანთა ფსიქიკურ და ფიზიკურ ტკივილზე?"

თავად ერთ წიგნს გამოარჩევს განსაკუთრებულად. მას “ზრუნვის სული” ჰქვია. კლეინმანის ცოლს ალცჰაიმერის დიაგნოზი დაუსვეს და მას თვითონ უვლიდა. აღიარებს, რომ ამ გამოცდილებამ ფსიქიატრია სხვა პერსპექტივიდან დაანახა.უკეთეს ექიმად აქცია.

ეს წიგნი უახლოეს და საყვარელ ადამიანზე ზრუნვის სირთულეებზე, ტკივილსა და შვებაზე გვიყვება, რომელსაც მომვლელი ყოველდღიურად განიცდის.

• რა მოგცათ ასეთმა მრავალფეროვანმა აკადემიურმა ცოდნამ თქვენ, როგორც პრაქტიკოს ფსიქიატრს და იმ ადამიანებს, ვისაც მკურნალობდით?

ცოტა შორიდან დავიწყებ, რომ იცოდეთ რატომ ავირჩიე ეს საქმე, უფრო სწორად პროფესიის ასეთი განვითარება. 1969 წელს ჯანდაცვის ეროვნულმა ინსტიტუტმა, საზღვაო სამედიცინო კვლევით განყოფილებაში გამგზავნა, ქალაქ ტაიპეიში, ტაივანში. როგორც ამერიკის საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ოფიცერი. მე იმიტომ შემარჩიეს, რომ ცოტაოდენი ჩინური ვიცოდი, ჩემმა ცოლმა კი ენა კარგად იცოდა. მოკლედ, რომ ჩავედით, მალევე მივხვდი, რომ ვერავითარ კვლევას ვერ ჩავატარებდი, თუ ზოგიერთ უნარს არ დავეუფლებოდი. პირველ რიგში, კარგად უნდა მესწავლა ენა, უკეთ უნდა გამეცნო ადგილობრივი კულტურა, რომ გამეგო როგორ იმოქმედა და რა გავლენა მოახდინა დასავლურმა კოლონიზაციამ და იმპერიალიზმმა ამ ქვეყანაზე. მოკლედ ტაივანის შესწავლა დავიწყე, რომ ადამიანებთან ურთიერთობაც დამეწყო. იგივე გავაკეთე ჩინეთში, 70-იანების ბოლოს. ანთროპოლოგია არის საქმე, რომლის პრინციპიც უცხოსთან მიახლოება, გათავისება და შესწავლაა. ამისთვის ანთროპოლოგები ნაცნობი გარემოდან უცხო გარემოში მიდიოდნენ, რომ ეს გაცნობის, დაახლოების პროცესი გაევლოთ. ეს ყოველთვის სასიამოვნო და კომფორტული სულაც არ არის, მაგრამ მთავარი მაინც ისაა, რომ ეს პროცესი კითხვებს ბადებს შენში და გაიძულებს ეს კითხვები დასვა. მაგალითად, ეს ასე რატომ ხდება? ან, როგორ ხდება? საკუთარ გარემოში ჩვენ ასეთ კითხვებს იშვიათად ვსვამთ. მოვლენებსა და სიტუაციებს ხანდახან კითხვების გარეშე ვიღებთ, მაგრამ როგორც კი სხვა სამყაროში ვხვდებით, მაშინვე ჩნდება კითხვები.

ამ გამოცდილებამ მასწავლა, რომ კონტექსტი უმნიშვნელოვანესია. საერთოდ, კონტექსტის მნიშვნელობაზე დამაფიქრა და იმაზე, თუ როგორ უნდა გავიგოთ, ან აღვიქვათ ის. როგორც ფსიქიატრი და განსაკუთრებით, როგორც პრაქტიკოსი ფსიქიატრი, დავრწმუნდი, რომ თუ ადამიანების დახმარებას აპირებ, საჭიროა ბევრად მეტი იცოდე მათზე, ვიდრეის, რაც დიაგნოზში წერია ან ჩაიწერება.

დიაგნოზი გამოსადეგი რამაა. მაგალითად, დასვამ თუ არა დეპრესიის დიაგნოზს, შენს განკარგულებაშია კონკრეტული წამლები და ფსიქოთერაპიის კურსი. შეგიძლია მკურნალობას შეუდგე, მაგრამ ადამიანი უფრო მეტია, ვიდრე მისი დეპრესია და სწორედ ფსიქოთერაპიის საშუალებით ნელ-ნელა ხვდები, რომ ეს დეპრესია შეიძლება ადრე თუ გვიან გაქრეს, მაგრამ ადამიანი ისევ იქ იქნება, სადაც იყო და იგივე პრობლემები ექნება, რაც მანამდე ჰქონდა.

ამიტომაც, ადამიანის შიგნით და მის გარეთ არსებული კონტექსტის გაგება აუცილებელია და ბოლოს ისიც უნდა გავიაზროთ, რომ ეს ორი კონტექსტი დაკავშირებულია ერთმანეთთან და გავლენა აქვთ არა მხოლოდ ადამიანის ფსიქოლოგიაზე, არამედ მის ფიზიოლოგიაზეც.

• როგორ აისახება ფსიქიატრიაში კულტურული განსხვავებები და ტრადიცია?

თუ კულტურის გავლენაზე ვლაპარაკობთ, აუცილებელია ითქვას, რომ კულტურა გაცილებით ფართო ტერმინია და მასში მხოლოდ ეთნიკურობა, ან რასა არ მოიაზრება. კულტურა გარკვეულ სისტემებსაც გულისხმობს. ჩვენ ვქმნით ბიუროკრატიულ სისტემასაც. მაგალითად, მიდიხარ ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში და ის ციხესავით გამოიყურება, მას მუშაობის თავისი კულტურა აქვს. ძალიან ხშირად ეს კულტურა კარგი ზრუნვის საპირისპიროა.

კულტურის ნაწილია სტიგმაც, ეს იყო კიდევ ერთი რამ, რაც ტაივანში ცხადად დავინახე და გავაცნობიერე, სტიგმაა. სტიგმა ყველგან არის, მათ შორის ამერიკაშიც, მაგრამ ის რაც ტაივანში ვნახე, აბსოლუტურად სხვა გამოცდილება იყო.

მე იქ იმისთვის წავედი, რომ ნობელის პრემია მომეგო, ეს იყო ჩემი როგორც ამერიკის საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ახალგაზრდა ოფიცრის მისწრაფება და ამისთვის მშვენიერი გეგმა მქონდა. მინდოდა დამემტკიცებინა, რომ კეთრი და ტუბერკულოზი ერთი ბაქტერიის ორი განსხვავებული იმუნური გამოვლინებაა.

ვფიქრობდი, რომ ამ თეორიის დამტკიცებაში დამეხმარებოდა ტაივანის კეთრის კოლონია, სადაც კეთრის, ან ტუბერკულოზის დიაგნოზის მქონე ბევრი პაციენტი იყო ერთად. ჩემი თეორია მაშინვე განადგურდა, როგორც კი ფეხი შევდგი იქ და აღმოვაჩინე, რომ პაციენტების უმრავლესობას უბრალოდ ორივე აქვთ, კეთრიც და ტუბერკულოზიც. მოკლედ, ნობელი გადაიდო, მაგრამ უკანა გზაზე ტაქსის მძღოლს ვკითხე, ეს საავადმყოფო ასე შორს რატომ ააშენეთ, როცა ქალაქის ირგვლივ ამდენი ცარიელი ადგილია-მეთქი?!

ტაქსის მძღოლმა გაოცებულმა შეჰყვირა, რას ამბობთ, ეს საავადმყოფო განგებ არის ამ უზარმაზარი მთის უკან აშენებული, რაც შეიძლება შორს ჩვენგან, რომ ეშმაკისეულმა დაავადებამ მოსახლეობამდე არ მოაღწიოსო. მაშინ დავინახე და ვიგრძენი, რა არის სტიგმა. მაშინ გავიაზრე, რა არის ადამიანის სოციალური სიკვდილი. მე ვეცადე სტიგმის კონცეპტუალიზაცია მომეხდინა. მეკვლია, რა წარმოშობს სტიგმას? რა უწყობს მას ხელს, რა გავლენას ახდენს ის აღქმაზე და როგორ შეგვიძლია ჩავერიოთ, რომ მისი უარყოფითი შედეგი შევამსუბუქოთ.

მარტში 80 წლის გავხდები, მე რომ 30 წლის ვიყავი, სტიგმა დაკავშირებული იყო დეპრესიასთანაც, შფოთვით აშლილობასთანაც. დღეს ახალი თაობა თამამად ლაპარაკობს თავის მელანქოლიასა და შფოთვაზე, ეს დიდი მიღწევაა ჩემი ასაკის ადამიანისთვის, რომელსაც უნახავს გარიყული, საზოგადოებისგან მოკვეთილი სევდიანი ადამიანები. ეს ცვლილებაა, მნიშვნელოვან წინსვლად უნდა მივიჩნიოთ, მაგრამ იგივე არ მომხდარა ქრონიკული ფსიქიკური აშლილობების მიმართ. ფსიქოზი ახლაც იქაა, იმ დიდი მთის უკან და მისი ყოველდღიურ ცხოვრებაში ახლოს დანახვა კვლავაც არ გვინდა.

მე მთელი ცხოვრებაა ვამბობ, რომ საზოგადოების კულტურულ მახასიათებლებსა და კულტურულ ჩვევებს დიდი მნიშვნელობა აქვს ფსიქიატრიაში, მაგრამ დროთა განმავლობაში ვრწმუნდები, რომ არანაკლებ, შესაძლოა უფრო მნიშვნელოვანი, სოციალური რესურსებია. სოციალური რესურსის დახმარებით შეგიძლია ნებისმიერ კულტურაში გაზარდო მგრძნობელობა და საერთოდ, სერიოზული კულტურული ცვლილებები გამოიწვიო. თუ რესურსი არ გაქვს, მაშინ არაფერი გაქვს, უბრალოდ, არაფერი!

• მატერიალურ რესურსს გულისხმობთ?

არა მხოლოდ, რესურსების მთელი სპექტრი მაქვს მხედველობაში. რესურსია მხარდაჭერაც, სოციალური მხარდაჭერა, კოგნიტური რესურსიც უმნიშვნელოვანესია, სიტუაციის გაგება, გაანალიზების შესაძლებლობა. განათლება ... ეს ყველაფერი რესურსია. უფრო მეტად ადამიანურ კაპიტალს ვგულისხმობ. ეს არის მთავარი რესურსი.

მდიდარი ოჯახებიდან მოსული ქრონიკული ფსიქოზის მქონე პაციენტები არ ხვდებიან ქუჩაში და არ ასრულებენ თავის ცხოვრებას შიმშილსა და სიცივეში. ეს რომ გავიაზრე უკვე ძალიან ვიყავი გართული კულტურული განსხვავებების კვლევით და მივხვდი, რომ პოლიტიკური ეკონომიკის კონტექსტი და სიღარიბე უბრალოდ გამომრჩა. ამერიკაში ჯანდაცვა, როგორც ერთი მთლიანი გამართული სისტემა, არ არსებობს. ის ძალიან ქაოტურად ვითარდება. თუ გაქვს ფული, სისტემა მუშაობს, თუ ფული არ გაქვს, სისტემა არ არსებობს. ფსიქიკური დაავადების მქონე ადამიანები დროთა განმავლობაში კარგავენ, ან ვეღარ შოულობენ სამსახურს, მათთვის არც საავადმყოფოებია ხელმისაწვდომი და არც მკურნალობა. ქრონიკული დაავადებების მქონე ადამიანები ქუჩაში არიან, ან ციხეში, ამიტომ ახლა ფსიქიატრიაში პოლიტიკური ეკონომიკის საკითხის შემოტანის დრო უფროა, ვიდრე კულტურული კონტექსტის. ადამიანების სიცოცხლეს ეხება საქმე. მათ ეკუთვნით და უნდა მიიღონ საუკეთესო მომსახურება.

ის, რასაც დღეს მსოფლიოში ვხედავთ, ნეოლიბერალური ეკონომიკური მოდელის დომინირებაა. ამ ეკონომიკურმა პოლიტიკამ 1980-90-იან წლებში უამრავი პრობლემა წარმოშვა. მათ შორის ის, რომ უფასო სერვისები ფასიანი გახდა. ღარიბი ხალხი მომსახურებაში ფულს ვერ იხდის, შესაბამისად, სერვისის გარეშე რჩება. ეს ბევრ ქვეყანაში მოხდა. ნეოლიბერალიზმმა მედიცინის არსი შეცვალა და ის კომერციული საქმიანობის ლოგიკას დაუქვემდებარა. დღევანდელ ფსიქიატრიას შევხედოთ, მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში ის კომერციული სფეროა და პაციენტი, შესაბამისად, მოგების წყარო. მე რომ ჩინეთში მუშაობა დავიწყე, მთავარი კონცეფცია ხალხის სამსახური იყო. საერთოდ, მთელი მედიცინა ამ ღირებულებაზე იდგა. დღეს რა გვაქვს? შენ ხალხს კი არ ემსახურები, ფულის მსახური გახდი. მე მგონია, რომ ნეოლიბერალიზმი ამის ნაწილია.

ის, რომ ღარიბ ადამიანს კარგ მკურნალობასა და მოვლაზე ხელი არ მიუწვდება, ეს არა მხოლოდ მის ფსიქიკურ სიჯანსაღეზე მოქმედებს, არამედ ამას გავლენა აქვს მისი დაავადების შედეგზეც. რესურსები თუ გვაქვს, შედეგიც უკეთესია.

და კულტურას რომ დავუბრუნდეთ, ჩემი აზრით, მთავარი ის კი არ არის, რომელ კულტურას ეკუთვნის ადამიანი, ვისაც ფსიქიკური პრობლემა აქვს, ან რა კულტურის მატარებელია მისი ოჯახი, ნათესავები და გარშემომყოფები, არამედ მთავარი ბიოსამედიცინო კულტურაა. ფსიქიკურ ჯანმრთელობაში ყველა პრობლემის თავი და თავი ეს აღმოჩნდა. სწორედ ბიოსამედიცინო კულტურაა, რომელიც უყურადღებობას, უგულვებელყოფას, მეტსაც გეტყვით, სტიგმას კვებავს. მე და ჩემმა სტუდენტმა, რომელიც ახლა პროფესორია ჰონგ-კონგში, ერთ-ერთი დაწესებულების სამედიცინო პერსონალის, ექიმების, ექთნებისა და სანიტრების მიდგომები ვიკვლიეთ და აღვწერეთ რისი გავლა უწევთ პაციენტებსა და მათ ოჯახებს იქ. აღმოჩნდა, რომ სწორედ ექიმებისგან ხდებიან ისინი სტიგმისა და დამცირების მსხვერპლი.

ჩემმა კოლეგამ, ანნი ჰარინგტონმა მნიშვნელოვანი წიგნი დაწერა და “ტვინების ამწყობი” დაარქვა. თუ ამ წიგნის პირველ თავს წაიკითხავთ, დაინახავთ, რომ ფსიქიატრია ისევ ბიოლოგიის ტყვეობაშია და მისი ეფექტიანობის სჯერა. ფაქტობრივად, ბოლო 40 წლის მანძილზე, ჩვენ ძალიან ცოტა ახალი წამალი შევქმენით. ეს დაახლოებით იმას ჰგავს, მე-19 საუკუნის ბოლოს, ექიმები მედიკამენტებს ისე რომ იყენებდნენ, მათ გავლენაზე ბევრი არაფერი იცოდნენ. ემპირიულად ასეა, ჩვენ ასე ვიყენებთ მედიკამენტებს. შეგვიძლია იმის ახსნა, რა ბიოლოგიური პროცესები დგას ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემის უკან? არა, არ შეგვიძლია. ყველა ჩვენი თეორია უარყოფილია. ბევრი კვლევაა ჩატარებული, რაც ცალსახად კარგია. თუმცა, დროა საჭირო, სანამ კვლევები პოზიტიურ შედეგს მოგვცემს; სანამ ახალი მედიკამენტები შეიქმნება. ის, რაც ახლა გვაქვს და ვიცით, რომ შედეგი აქვს, არის ფსიქოთერაპიული და სოციალური მკურნალობაა, რომლებსაც განვითარება სჭირდებათ. ისინი შეიძლება ითქვას, რომ უფრო ეფექტიანია, ვიდრე ბიოლოგიური მედიკამენტებით მკურნალობა, ამიტომ მეტი ინვესტიციაა საჭირო მათ გასაუმჯობესებლად.

მე ვფიქრობ, რომ მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო კვლევის ავტორი გლობალური ფსიქიკური ჯანმრთელობის სფეროში ვიკრამ პატელია. ის ჩემი კოლეგაა ჰარვარდის სამედიცინო სკოლაში. დღეს ინდოეთში მუშაობს. ვიკრამი ამბობს, რომ შეგვიძლია ფსიქიკური ჯანმრთელობის ისეთ პრობლემას, როგორიც ღრმა დეპრესია, ან შფოთვითი აშლილობაა თემში/საზოგადოებაში ვუმკურნალოთ და მას ისეთივე შედეგი ექნება, როგორიც მსოფლიოს სხვა წერტილში ექნებოდა. ღარიბ საზოგადოებაშიც შეგიძლია მკურნალობა, უბრალოდ, სწორი სერვისები უნდა განავითარო. შეიძლება არც ფსიქიატრები, არც ფსიქოლოგები, და არც სოციალური მუშაკები დაგჭირდეთ. ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ სფეროში საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მუშაკები არიან. ჩემს წინასწარმეტყველებას გაგიმხელთ. მომავალში, განსაკუთრებით კი, ფსიქიკური ჯანმრთელობის სფეროში, ისინი წამყვან პოზიციებს დაიკავებენ. ისინი ჩვეულებრივი აქტიური და ინტერესიანი მოქალაქეები არიან, რომლებსაც დაახლოებით ერთწლიანი ტრენინგი აქვთ გავლილი. მათ ასწავლეს, როგორ უნდა დაუჭირონ მხარი და გააძლიერონ პაციენტებსა და მათი ოჯახის წევრებს. ბევრ რამეში შეუძლიათ მათ ჩვენი დახმარება. მაგალითად, აივ შიდსის ინფექციის მკურნალობაში, საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მუშაკების როლი გადამწყვეტია. არანაკლებ მნიშვნელოვანი იქნება მათი როლი ფსიქიკური ჯანმრთელობის სფეროშიც. მე ვფიქრობ, რომ მომავალში ადამიანები მხოლოდ მათი მონაწილეობით მიიღებენ სერვისს.

• თქვენს წიგნში “ზრუნვის სული” ამბობთ, რომ როდესაც თავად მოგიწიათ პაციენტის მოვლის პასუხისმგებლობა საკუთარ თავზე აგეღოთ, სულ სხვანაირად დაინახეთ ბევრი რამ ამ სფეროში. რა გასწავლათ და აღმოგაჩენინათ ამ გამოცდილებამ? რას ნიშნავს ზრუნვა?

არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ როცა ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემაზე ვლაპარაკობთ, პაციენტის ოჯახის წევრებისთვის ან მეგობრებისთვის, რომლებიც მოვლაზე პასუხისმგებლობას იღებენ, ეს დიდი ტვირთია. მათ აუცილებლად სჭირდებათ დახმარება. მათ უნდა აუხსნას ვინმემ, რას ნიშნავს ზრუნვა. ამ პროცესში დასვენებაც უმნიშვნელოვანესია. ყოველ დღე 24 საათი ვერ იზრუნებ ადამიანზე. ვინმე უნდა ჩაგენაცვლოს, შენ უნდა გქონდეს საშუალება გარეთ გახვიდე, შეიძლება საყიდლებზე წახვიდე, შეიძლება უბრალოდ, გარეთ გაისეირნო. ჩვენ ამას “სულის მოთქმას” ვეძახით. ათეული წელი ჩემს ცოლს ვუვლიდი. ხანდახან შესვენება მჭირდებოდა. მე მქონდა ფინანსური შესაძლებლობა, რომ სახლშიც მიმეღო დამატებითი სერვისი. ამას ჯანდაცვის სისტემა უნდა არეგულირებდეს. ეს მხოლოდ ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემას არ ეხება, იგივე შემიძლია ვთქვა ადამიანებზე, რომლებსაც დემენცია აქვთ. ასეთ დროს მხარდაჭერა შეუფასებელია.

ოჯახები ძალიან იღლებიან მოვლის დროს. ამ დროს, აუცილებლად სჭირდებათ დამხმარე. ეს დახმარება შეიძლება სოციალური კეთილდღეობის სისტემიდან მოდიოდეს, შეიძლება ჯანდაცვის სისტემიდან. მაგალითისთვის, დემენციის დიაგნოზი ავიღოთ, ახლა ვიკვლევთ და ამიტომ. თუ დემენციის დიაგნოზი გაქვს ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ძალიან ცოტა ადამიანს ნახავთ, რომელსაც გრძელვადიანი მოვლის დაზღვევა აქვს. ამ სისტემას სახელმწიფო არ ქმნის. კერძო სადაზღვევო სისტემას კი არ უნდა პოლიტიკის დოკუმენტები დაწეროს, ეს მას ძვირი დაუჯდება. ისინი გრძელვადიანი დახმარების სადაზღვევო პაკეტიდან მოგებას ვერ ნახავენ. იაპონიაში, გერმანიაში, ნიდერლანდებში, ნორვეგიაში, შვედეთში, დანიაში, ფინეთში - ამ ქვეყნებში მსგავსი გრძელვადიანი ზრუნვის სადაზღვევო სისტემა არსებობს. შენ თუ ოჯახში დემენციის დიაგნოზით პაციენტს უვლი, შენთან სახლში აუცილებლად მოვა დამხმარე, რომელიც დღეში რამდენიმე საათს გაატარებს სახლში. ამ მომსახურების ფულს სახელმწიფო იხდის. ამერიკაში ასეთ პაციენტს, რომელსაც შემოსავალი არ აქვს და ღარიბია, მოხუცთა თავშესაფარში წაიყვანენ. ფულს ამერიკის მთავრობა გადაიხდის. უბრალოდ, ამ შემთხვევაში, ადამიანს შემოსავალი საერთოდ არ უნდა ჰქონდეს. თუმცა, ამერიკაში მოხუცთა თავშესაფრები, რომლებიც სახელმწიფოს დაფინანსებით არსებობენ, ხარისხიან მომსახურებას ვერ გთავაზობენ. ჩვენ თუ გვჯერა, რომ ზრუნვა ძალიან მნიშვნელოვანია საზოგადოებისთვის, მისი მთლიანობისთვის, მაშინ ჩვენ გამართული სისტემა გვჭირდება. ეს მხოლოდ ხანდაზმულების მოვლას კი არ ეხება, უკლებლივ ყველას. თუ ადამიანის მწვავე ქრონიკულ დაავადებაზე ვლაპარაკობთ, ოჯახის წევრს, ვინც მოვლის პასუხისმგებლობას იტვირთავს, აუცილებლად უნდა გადავუხადოთ, რადგან საზოგადოების სხვა წევრებს ამ ტვირთისგან ათავისუფლებენ. ამაზე უნდა დავფიქრდეთ.

ამერიკაში, 75 წელს გადაცილებული მოქალაქეების 70%-ი ან დამოუკიდებლად ცხოვრობს, ან ოჯახში; მათგან 30%-ი ცხოვრობს რომელიმე ტიპის ინსტიტუციაში, მაგალითად, თავშესაფარში. 10%-ით მაინც რომ განსხვავდებოდეს ეს მონაცემი, ვგულისხმობ ოჯახებს, რომლებიც თავად მოუვლიდნენ პაციენტს, გადასახადებს ვეღარ გადაიხდიდნენ. ამიტომ ოჯახის წევრების მუშაობა კრიტიკულად მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ მათთვის, არამედ სახელმწიფოსთვის. ამიტომ ვინც სახლში თავად უვლის ოჯახის წევრს, ან ახლობელს, ეს შრომა უნდა აუნაზღაურდეთ. იგივე შეიძლება ვთქვათ ახალგაზრდა ცოლ-ქმარზე, რომლებიც აუტისტური სპექტრის აშლილობის მქონე ბავშვს უვლიან. მათ აუცილებლად უნდა მიიღონ მხარდაჭერა სახელმწიფოსგან.

• ხშირად გვესმის, რომ ის, თუ როგორ ვექცევით ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემის მქონე ადამიანებს, საზოგადოების სახეს განსაზღვრავს. საინტერესოა, კიდევ რას ირეკლავს ფსიქიატრია ჩვენი ცხოვრებიდან?

ადამიანის ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე გავლენას ახდენს ომები, სტრესი, ტრანზიციები. ეს გამოცდილებები ერთმანეთთან კავშირშია და ზოგიერთი ისტორიულ ტრავმად გადაიქცევა ხოლმე.

ამერიკაში უამრავი ისტორიული ტრავმა გვაქვს. აფრო-ამერიკელების გამოცდილება, მონობა. მოსახლეობის უმრავლესობა ამ ტრავმით ცხოვრობს და ის გავლენას მხოლოდ მათზე კი არ ახდენს, ვისაც უშუალოდ შეეხო, არამედ მთელ თაობაზე გადადის. გაიხსენეთ ბოშა ხალხის ისტორია. ისინი არიან გერმანიაში, იტალიაში, საფრანგეთში, ამერიკაშიც... მათი გამოცდილებაა მთლიანად ტრავმული. ამას ვეძახით ისტორიულ ტრავმას. ცხადია, სხვა ტრავმებიც არსებობს. მაგალითად, სექსუალური ძალადობის, ოჯახში ძალადობის. ყველა მათგანს სერიოზული გავლენა აქვს ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე.

• ფსიქიატრიაში ცნობილია კლეინმანის 8 შეკითხვა, რომლითაც თქვენ კონსულტაციაზე მოსულ ადამიანთან ურთიერთობას იწყებთ, რატომ არის საჭირო ამ შეკითხვების დასმა პაციენტისთვის?

ეს 8 შეკითხვა იმ გამოცდილებაზე დაყრდნობით შევიმუშავე, რომელიც დამიგროვდა. სხვათა შორის, ყველა პროფილის ექიმს შეუძლია მათი გამოყენება.

• როგორ ფიქრობთ, რატომ ხართ ცუდად, რა გჭირთ?

• როდის დაიწყო ეს პრობლემა?

• რა გავლენას ახდენს ეს პრობლემა თქვენს ორგანიზმზე?

• როგორ ფიქრობთ, რამდენად მწვავეა ეს პრობლემა, დიდხანს გაგრძელდება, თუ თქვენი აზრით, მოკლე დროში დაძლევთ?

• როგორ ფიქრობთ, რა ტიპის მკურნალობა გჭირდებათ? რა მოგარჩენთ?

• რა საუკეთესო შედეგს ელოდებით მკურნალობისგან?

• რა ძირითადი პრობლემები შეგიქმნათ ამ დაავადებამ?

• ყველაზე მეტად რა გაშინებთ ამ დაავადებაში?

5-10 წუთი სჭირდება ამ კითხვების დასმას და მიღებული ინფორმაცია ექიმს კონტექსტის უკეთ გაგებაში ეხმარება. მაგრამ, იცით რა მოხდა ამერიკაში? ზოგიერთი ექიმი პირველად რომ ნახავდა პაციენტს, ამ კითხვებს გრაფაში ჩამოწერდა, აპასუხებინებდა და ფიქრობდა, და რომ ამით ყველაფერი დასრულდა. ეს მცდარი მიდგომაა. სინამდვილეში, ამ რვა შეკითხვამ დიალოგისკენ უნდა გიბიძგოთ: ოჯახზე, სამსახურზე და სხვა მნიშვნელოვან საკითხებზე უნდა დაგაწყებინოთ ლაპარაკი... ეს ურთიერთობის დასაწყისია და არა დასასრული.

მე დღემდე მჯერა ამ რვა შეკითხვის. შეიძლება ყველა კითხვა პირველივე შეხვედრაზე არ დაუსვა ადამიანს, თუმცა მთავარი იდეა პაციენტისა და ექიმის ურთიერთობაში კონტექსტის შემოტანაა.

მაგალითად, თუ მხოლოდ სამი წუთი გაქვს პაციენტის სანახავად, მაშინ, ცხადია, ყველა შეკითხვის დასმას ვერ მოასწრებ. მაგრამ თუ თხუთმეტი წუთი გაქვს, აუცილებლად უნდა დასვა რვავე შეკითხვა. მათგან სამი მაინც ძალიან საგულისხმოა: 1. რას ფიქრობთ, რატომ ხართ ცუდად, რა გჭირთ? 2. რა ტიპის მკურნალობა გჭირდებათ? 3. რა გაშინებთ ამ დაავადებაში ყველაზე მეტად?

მე მჯერა, რომ კლინიკურ ფსიქიატრიაში მათი გამოყენება ძალიან ეფექტიანად შეიძლება.

• წიგნში “დაავადების ისტორიები,” ამტკიცებთ, რომ პაციენტის ისტორია მხოლოდ სამედიცინო ისტორია არ არის. მათგან ყველაზე დასამახსოვრებელი რომელი იყო თქვენთვის?

მე ბევრი წიგნის ავტორი ვარ, მაგრამ მათგან ოთხი გახდა ყველაზე პოპულარული. მათ შორისაა ეს წიგნიც, რომელიც ახსენეთ. ეს საკმაოდ ძველი წიგნია. იმ მიზნით დავწერე, რომ ექიმებისთვის და ექთნებისთვის მეჩვენებინა, როგორ დაინახონ პაციენტის ისტორია, მისი გამოცდილება და ის მკურნალობის პროცესში ასახონ. გარდა ამისა, კიდევ ორი მნიშვნელოვანი წიგნი დავწერე. ერთ-ერთია “ფსიქიატრიის გადააზრება.” მისი პირველი თავი პასუხს სცემს შეკითხვას: რას ნიშნავს ფსიქიკური აშლილობის დიაგნოზი?

ამ წიგნში მე გეუბნებით, რომ ფსიქიკური აშლილობის დიაგნოზი ინტერპრეტაციის შედეგად მიღებული ინტერპრეტაციაა. თქვენ პაციენტისგან სიმპტომებს იგებთ და ცდილობთ, გამოიცნოთ რას უნდა ნიშნავდეს. მოგვიანებით, ექიმი ცდილობს დაავადების დიაგნოზი დასვას, დაავადების პათოლოგია გაიგოს, რაც ერთი და იგივე სულაც არ არის. დაავადების გამოცდილება ის არის, რასაც პაციენტი გრძნობს და განიცდის. ექიმი ამ გამოცდილებას რაღაც კატეგორიაში აქცევს, რომ მკურნალობა დაიწყოს.

ჩვენ ფსიქიკური დაავადების ბიოლოგიური საფუძვლები არ ვიცით, ამიტომ ვინტერპრეტირებთ. წარმოიდგინეთ, ჯერ თავად პაციენტი ინტერპრეტირებს თავის სიმპტომებს და შემდეგ ჩვენ მისი ნათქვამის ინტერპრეტაციას ვახდენთ. აქ არის სწორედ გასათვალისწინებელი კულტურული განსხვავებები. მათ შეიძლება გავლენა მოახდინონ ინტერპრეტაციაზე.

რა ურთიერთმიმართებაა დიაგნოზს, მის მკურნალობასა და მორალურ პრობლემას შორის? მაგალითად, PTSD, პოსტ ტრავმული სტრესული აშლილობა. ამ დასახელებით ჩვენ ხაზს ვუსვამთ, რომ პაციენტს აშლილობა აქვს. არ მომწონს და არ ვეთანხმები ამ ტერმინს, იმიტომ რომ გამოდის, ამით მსხვერპლს ადანაშაულებ. წარმოიდგინეთ, ადანაშაულებთ მსხვერპლს, რომელსაც აშლილობა ტრავმის შედეგად განუვითარდა. ეს არის ტრავმული დაზიანება, იარაა და ეს მისი ბრალი არ არის. მაგალითად, ძლიერი ქარიშხალია, სახლი ჩამოინგრა და თქვენ ხელი მოიტეხეთ, ამას ხომ დაზიანებას დავარქმევთ? იგივეა, თუ თქვენ ქარიშხალის შედეგად ოჯახის წევრები დაგეღუპებათ და ამის გამო, მძიმე დეპრესია დაგემართებათ, ესეც ზიანია და არა აშლილობა. ორი გზა არსებობს: სამედიცინო, რომლითაც შეგიძლიათ დეპრესიას უმკურნალოთ, მკლავის მოტეხილობაც მოირჩინოთ, მაგრამ ამან შესაძლოა სრულად ვერ გაგათავისუფლოთ ტრავმისგან. ამ გამოცდილებით ცხოვრება მაინც მოგიწევთ.

ამიტომ მგონია, აუცილებელია დავფიქრდეთ რას ვანიჭებთ მნიშვნელობას ჩვენ? მე ისეთი მაგალითების გახსენება შემიძლია, სადაც ორივე მნიშვნელოვანია: დაავადებაც და მორალური პრობლემაც. წიგნი, რომელიც თქვენ ახსენეთ, ერთი გამორჩეული ისტორიით იწყება. ჩემთან, როგორც ფსიქიატრთან, ერთი ძალიან წარმატებული ადვოკატი მოვიდა. 60 წლის იყო. მწვავე დეპრესია ჰქონდა. მანამდე არასოდეს შეუწუხებია ფსიქიკურ ჯანმრთელობის პრობლემას. მშვიდად და კარგად ცხოვრობდა. მისი ისტორიიდან რა გავიგე, იცით? 17 წლის ასაკში, როცა ჯარისკაცი იყო და მეორე მსოფლიო ომში იბრძოდა, იაპონელი ექიმი მოუკლავს. ეს ექიმი იაპონელ ჯარისკაცებს უვლიდა თურმე. ვერასოდეს დაივიწყა. 60 წლის რომ გახდა, გააცნობიერა, რომ ამ ცოდვით, ამ ტვირთით ცხოვრებას ვეღარ გააგრძელებდა. ეს საშინელი განცდა ყველა იმ რწმენას უკლავდა, რისიც ამ ცხოვრებაში სჯეროდა. მე მას ვუმკურნალე, ის ბევრად უკეთ გრძნობდა თავს, თუმცა თვითონვე მითხრა: დეპრესიისგან შესაძლოა განვიკურნე, მაგრამ თქვენ ჩემს პრობლემას მაინც ვერ მოაგვარებთ, ეს სისასტიკე მე ჩავიდინე და ამისგან თქვენ ვერ გამათავისუფლებთო. ზუსტად ამას ვგულისხმობ მორალურ პრობლემაში. ვფიქრობ, რომ ფსიქიკური აშლილობების მკურნალობის დროსაც გასათვალისწინებელია ეს გარემოებები. შეიძლება ექიმმა პაციენტის სიმპტომებს წარმატებით უმკურნალოს, მაგრამ მან ამავე დროს, ვერ უშველოს პრობლემას, რომელიც დიაგნოზის მიღმა დგას.

თქვენ თუ ახალგაზრდობაში ოჯახში ძალადობის მსხვერპლი იყავით, ან სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი ხართ და მოგვიანებით, ამის გამო დეპრესია ან შფოთვა გაგივითარდათ, მე ცხადია, შემიძლია გიმკურნალოთ, მაგრამ მე არ შემიძლია ეს გამოცდილება თქვენი მეხსიერებიდან ამოვშალო. მე მხოლოდ შემიძლია ამ გამოცდილებით ცხოვრება გასწავლოთ. ამას მკურნალობასაც ვერ დავარქმევთ, ეს მზრუნველობის ფორმა უფროა. საკუთარ თავზე ზრუნვის ნაწილია, რომელშიც მე გეხმარებით.

ამავე თემაზე:

• "დღეს ჩემთვის ორნაირი ფსიქიატრია არსებობს: ცუდი და კარგი" - ინტერვიუ ბენედეტო სარაჩენოსთან
• "დიაგნოზი შენი სახელი არ არის" - ინტერვიუ მართაინ კოლთან
• "რატომ არ აღელვებს ეს ყველას?!" - ინტერვიუ ეილიონოირ ფლინთან
• "თანამედროვე ფსიქიატრიაში ადამიანი მთლიანად შემოვიდა ფოკუსში, თავისი ბიო-ფსიქო-სოციალური მთლიანობით" - ინტერვიუ გიორგი ბაქანიძესთან

მასალა მომზადებულია პროექტის - „ქმედუნარიანობის ინსტიტუტის განხორციელების ხელშეწყობა საქართველოში“ - ფარგლებში. პროექტი მხარდაჭერილია „ღია საზოგადოების ფონდების“ (OSF) მიერ და მას ახორციელებენ ორგანიზაციები - „ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი“ (EMC), „პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისათვის“ (PHR), „საქართველოს სოციალურ მუშაკთა ასოციაცია“ (GASW) და „გლობალური ინიციატივა ფსიქიატრიაში - თბილისი“ (GIP – Tbilisi).

მასალაში გამოთქმული მოსაზრებები გამოხატავს ავტორების პოზიციას და შესაძლოა არ ასახავდეს „ღია საზოგადოების ფონდების" პოზიციას.