მათიას პელკმანსი ლონდონის ეკონომიკის სკოლაში (LSE) ანთროპოლოგიის სრული პროფესორია და კავკასიასა და ცენტრალური აზიას იკვლევს. იგი 1990-იანი წლების ბოლოდან 2000-იანი წლების დასაწყისამდე კვლევას აჭარაში აწარმოებდა. მას ეკუთვნის 2006 წელს გამოცემული წიგნი „საზღვრის დაცვა: იდენტობა, რელიგია და მოდერნულობა საქართველოს რესპუბლიკაში“, სადაც სარფის საზღვართან დაკავშირებულ საკითხებზე მუშაობდა. ბოლო რამდენიმე წელია მათიას პელკმანსი დაინტერესებულია ეჭვებისა და შეთქმულების თეორიების ეთნოგრაფიით.

მარიამ შალვაშვილი: თქვენი წიგნი „საზღვრის დაცვა (Defending the Border): იდენტობა, რელიგია და მოდერნულობა საქართველოს რესპუბლიკაში“ ეხება სარფს. რას ნიშნავს ის იდეა, რომ საზღვრები გამყოფთან ერთად გამაერთიანებელიც არის? რით იყო გამორჩეული სარფის საზღვარი საბჭოთა კავშირში? რა ტიპის საზღვარი იყო ის და თუ განსხვავდებოდა ის სხვა საზღვრებისგან, რომლებიც რკინის ფარდის ნაწილი არ ყოფილა?

მათიას პელკმანსი: მოდით, დავიწყოთ იმით, თუ რას ნიშნავს, რომ საზღვარი ერთდროულად ყოფს და აერთიანებს ადამიანებს. ამის ახსნა საკმაოდ მარტივად შეგვიძლია. მას შემდეგ, რაც საზღვარს ავლებ და ჰყოფ ადამიანებს, ასევე წარმოქმნი ინტერესს ამ ორ ხალხს შორის, სურვილს, რომ მათ ერთმანეთთან კონტაქტი ჰქონდეთ. მაგალითად, თუ ჩვენ ეკონომიკის თვალით შევხედავთ, ვნახავთ, რომ როდესაც გაქვს საზღვარი, დიდი ალბათობით, ამ ორ საზოგადოებას შორის ასევე არსებობს სხვადასხვა ხელმისაწვდომობა საქონელზე ან ფასებს შორის სხვადასხვაობა. შესაბამისად, საზღვრის გავლებით ავტომატურად აწარმოებ სტიმულს, რომ ადამიანებმა გადალახონ ეს საზღვარი იმისთვის, რომ ეს ნივთები მეორე მხარეს გაყიდო ლეგალურად ან კონტრაბანდულად. ეს მხოლოდ ეკონომიკის სფეროს კი არ ახასიათებს, არამედ ზოგადად, ადამიანებს შორის ურთიერთობებს. როდესაც ასეთ მკაცრ დაყოფაზე ვსაუბრობთ, იქმნება იმის საჭიროებაც, რომ დაყოფის მაწარმოებელი ბარიერები გადალახო. ეს იდეა არის ჩემი წიგნის ანალიზის ცენტრში, როდესაც მე ვიკვლიე საქართველოსა და თურქეთის საზღვარი.

რაც შეეხება საბჭოთა საქართველოსა და თურქეთს შორის საზღვრის უნიკალურობას, ეს საზღვარი, რა თქმა უნდა, იდეოლოგიური მიჯნა იყო არა მხოლოდ ორ ქვეყანას შორის, არამედ ორი სხვადასხვა იდეიოლოგიის მატარებელ სამყაროს - სოციალიზმსა და კაპიტალიზმს შორის - ვარშავის პაქტსა და „ნატოს“ შორის. ამის გამო ამ საზღვარს მკაცრად იცავდნენ. როდესაც ეს საზღვარი მკაფიოდ და მკაცრად გაივლო, მათი ცხოვრებაც ორად გაიხლიჩა, ვისაც ურთიერთობები საზღვრის მიღმაც ჰქონდა. სარფიც ორად გაიყო, ოჯახებიც ორად გაიხლიჩა. ადამიანებს, რომლებიც თურქეთში იყვნენ დაბადებულები, მაგრამ საბჭოთა საქართველოს მხარეს ცხოვრობდნენ, უკვე აღარ ჰქონდათ საშუალება უკან წასულიყვნენ. ოჯახებს, რომლებიც, საქართველოს მხარეს ცხოვრობდნენ, მაგრამ მათი მიწა, ან მიწის ნაწილები თურქეთის საზღვრებში მოექცა, თავიდან მისცეს ამ მიწებზე მუშაობის უფლება, მაგრამ შემდეგ უკვე აღარ შეეძლოთ საკუთარ მიწებზე გადასვლა. ამიტომ როდესაც ვსაუბრობთ საზღვარზე, ის ავტომატურად ქმნის საჭიროებას, ან სურვილს, რომ იგი გადაილახოს კიდეც.

საქართველოსა და თურქეთს შორის საზღვარი გარკვეულწილად განსხვავდება სხვა საზღვრებისგან, რადგან იმ დროს არსებულ ორ რეჟიმს არ ჰქონდათ სტიმული და სურვილი, რომ ეს საზღვარი ღია დაეტოვებინათ. როდესაც საქმე ეხება კაპიტალისტურ საზღვრებს ან კაპიტალისტურ ქვეყნებს შორის საზღვრებს, ხშირად საზღვრებს უკავშირდება რიტორიკა იმის შესახებ, თუ რატომ არის საჭირო ამ საზღვრების დაცვა, უცხოელს რატომ არ უნდა შეეძლოს შესვლა, რომ უცხოელი წარმოადგენს საფრთხეს ნაციონალური უსაფრთხოებისთვის და ა.შ. თუმცა ამავდროულად არსებობს ძალიან დიდი ეკონომიკური სტიმული, რათა ამ ყველაფრის მიუხედავად უცხოელებს ნება მისცე, შემოვიდნენ ქვეყანაში, რომ მათ გარკვეული ტიპის შრომა შეასრულონ. ამას ვხედავთ ამერიკისა და მექსიკის საზღვარზე, ან ევროკავშირის საზღვრის გასწვრივ. სინამდვილეში, ამ რიტორიკის მიუხედავად, კაპიტალიზმში ძალიან დიდი სტიმული არსებობს იმისა, დაუშვა გარკვეული სახის საზღვრის გადალახვის ტალღები. რაც შეეხება საბჭოთა კავშირსა და თურქეთს შორის საზღვარს, ამ კუთხით ის განსხვავებული იყო. რეჟიმების გადმოსახედიდან ძალიან არასასურველი იყო, დაეშვათ ეკონომიკური მიგრაციის ტალღა, ან ამ ტიპის კომუნიკაცია. ამიტომ ძალიან დიდი ძალისხმევა გაიწია იმისთვის, რომ შეეჩერებინათ და ხელი შეეშალათ ნებისმიერი სახის არაფორმალური ვაჭრობისთვის, რომელიც საზღვრის მიუხედავად გრძელდებოდა (ამგვარი სამუშაო საზღვრისპირა რეგიონების მაცხოვრებლებისთვის ერთ-ერთი ყველაზე ცხადი საქმიანობაა სიცოცხლისთვის სახსრების მოსაპოვებლად).

ამ ორ მხარეს შორის კავშირის მოტივები ნამდვილად არსებობდა და სწორედ ამიტომ ეს საზღვარი იქცა ისეთ ბარიერად, რომლის გარღვევაც თითქმის შეუძლებელი იყო. საზღვრების შესახებ ლიტერატურაში ხშირად გვხვდება ის მოსაზრება, რომ არ აქვს მნიშვნელობა, თუ რამდენ მცველს დააყენებ, არ აქვს მნიშვნელობა, თუ რამდენ ელექტრო ღობეს გააბამ, ადამიანები ყოველთვის მოიგონებენ ახალ ფორმებს, რისი მეშვეობითაც ისინი გადალახავენ ამ ბარიერებს. თუმცა, ჩემი მოსაზრებით, სარფში და თურქეთსა და საბჭოთა საქართველოს შორის საზღვრებზე ეს ასე არ იყო. ამიტომ, ვცდილობდი გამერკვია, თუ როგორ ნარჩუნდებოდა ეს საზღვარი შეუვალ ბარიერად. როგორც აღმოჩნდა, საზღვრის შეუვალობა, გარკვეულწილად, იდგა საიდუმლოებასა და შიშზე. ადამიანებს სხვადასხვა გზებით ატყობინებდნენ, რომ თუ ისინი დააპირებდნენ საზღვრის მოსინჯვას, მაშინ არა მხოლოდ თვითონ, არამედ მათი ოჯახის წევრებიც დაისჯებოდნენ და დაიტანჯებოდნენ. ეს არ იყო ცარიელი მუქარა - საზღვრისპირა რეგიონიდან ძალიან ბევრი ოჯახის დეპორტაცია მოხდა ციმბირსა და ცენტრალურ აზიაში რამდენიმე ტალღად 1944, 1949 და 1951 წლებში. საკმაოდ ბევრი ადამიანი, რომლებმაც საზღვარი გადალახეს, სიკვდილითაც დასაჯეს. ამან სარფის მოსახლეობაში შექმნა იმგვარი წინასწარგანწყობა, რომ საზღვრის გადალახვის მცდელობაც ფუჭი იქნებოდა და არ სურდათ საზღვრის მეორე მხარესთან კავშირი, განსაკუთრებით იმ გზებით, რომლებსაც შეიძლება ეჭვები გამოეწვია.

ჩემს წიგნში ერთი მაგალითი მომყავს, რომელიც 25 წლის მერეც ძალიან ცხადად მახსოვს. სარფში ერთი მოხუცი კაცის სახლი საზღვართან ძალიან ახლოს იყო და მისი ფანჯრები თურქულ მხარეს, ხეობას გადაჰყურებდა. მას შეეძლო გამოეღო ფანჯარა და თურქეთის მხარეს მცხოვრები ნათესავებისთვის ეყურებინა. თუმცა ამავდროულად ის მუდმივად გრძნობდა, რომ უშიშროების აპარატის მუდმივი დაკვირვების ობიექტი იყო. მნიშვნელობა არ ჰქონდა იმას, იყო თუ არა ლოიალური ის საბჭოთა რეჟიმის მიმართ. ის იმდენს ღელავდა ამ ფაქტთან დაკავშირებით, რომ ამოაშენა ის ფანჯრები, რომლებიც თურქეთის მხარეს იყურებოდა, რათა არავის ეფიქრა, რომ მას შეიძლება თურქეთის მხარეს გაეხედა. ეს გააკეთა იმისთვის, რომ სიმშვიდე მოეპოვებინა.

ეს იმას არ ნიშნავს, რომ არავის ჰქონდა გარკვეული ტიპის კონტაქტი თურქეთის მხარესთან, მაგრამ, ძირითადად, კონტაქტი წერილების სახით ნარჩუნდებოდა და ყველამ იცოდა, რომ წერილები იხსნებოდა და იკითხებოდა, ამიტომ წერილში მხოლოდ კონკრეტული სახის ინფორმაციის ხსენება შეგეძლო და მეტი არაფერი. 1960-იანი წლებიდან უკვე შესაძლებელი გახდა ოფიციალური თხოვნით მიგემართა, რათა გენახა ნათესავები თურქეთის საზღვრის მიღმა, მაგრამ ნებართვის მიღებას დაახლოებით 5 წელი სჭირდებოდა. მიმართვა ასევე იმას ნიშნავდა, რომ შენი შვილები შეიძლება არ დაეწინაურებინათ, ან იმის ნაკლები ალბათობა იყო, რომ მათ გარკვეული სახის სამსახურები მიეღოთ - გიყურებდნენ, როგორც არასაიმედო ოჯახს.

ზოგადად, ამგვარი მკაცრი საზღვრები საკმაოდ დიდ გამონაკლისს წარმოადგენს. არ არსებობს ბევრი ისეთი საზღვარი, სადაც ადამიანების დაყოფის მცდელობა ასეთ ექსტრემალურ ფორმებს იღებს. მეორე მხრივ, ეჭვები, არასანდოობა, შფოთი და გაურკვევლობა იმის შესახებ, თუ რა შეიძლება მოიტანოს მომავალმა, ის საკითხებია, რაც ძალიან ბევრ საზღვრისპირა რეგიონში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. ამიტომ ამ კუთხით სარფი გამონაკლისი არ ყოფილა.

მ.შ: 90-იანი წლების ბოლოს, როდესაც თქვენ კვლევას ატარებდით აჭარაში, რა იყო სხვადასხვა სახის წნეხი იდენტობასთან დაკავშირებით? რა დაძაბულობები არსებობდა სხვადასხვა ჯგუფს შორის და ასევე რა სახის იყო თქვენი ინფორმანტების იდენტობასთან დაკავშირებული დაძაბულობები?

მათიას პელკმანსი: საუბარს სარფიდან დავიწყებ და ვეცდები, ზოგადად, აჭარაზეც ვისაუბრო. სარფის მაგალითი საინტერესოა, რადგან ამ სოფელში ყველა შეჩვეული იყო ამ შეუვალ საზღვარს, მაგრამ ამის მიუხედავად არსებობდა იმედი, რომ მათ ოდესმე მაინც ექნებოდათ კონტაქტი მეორე მხარეს მცხოვრებ თავიანთ ნათესავებთან. ნათესავებში იგულისხმებოდნენ როგორც უშუალო, სისხლით ნათესავები, დეიდები და ბიძები, ასევე იგულისხმებოდნენ, ზოგადად, ლაზები. როგორც ლაზებს, მათ სურდათ კავშირი დაემყარებინათ მეორე მხარეს მცხოვრებ ლაზებთან. როდესაც საზღვარი გაიხსნა, დაახლოებით ერთი წლის განმავლობაში ადამიანები ერთმანეთს ხშირად სტუმრობდნენ, აღნიშნავდნენ, თუმცა ძალიან მალე ეს კავშირები უფრო პრობლემური გახდა. ამის მიზეზი ის იყო, რომ როდესაც ადამიანებმა ერთმანეთთან სტუმრობა და აქტიური ურთიერთობა დაიწყეს, მათ გაუჩნდათ გრძნობა, რომ ისინი აღარ იყვნენ ერთი და იგივე ხალხი. სოფლის ორივე მხარეს ადამიანები განვითარდნენ სხვადასხვა გზით. სანამ მათ შეხება არ ჰქონდათ, ეს სხვაობები ხილული არ იყო და ამიტომ ეს გრძნობა არ ჰქონიათ, მაგრამ როგორც კი ერთმანეთს დაუკავშირდნენ, ამ სხვაობამ მტკივნეული იარები წარმოშვა.

მაგალითად, საქართველოში სასმელის სმა, ღვინისა და არყის სმა ჩვეულებრივი ტრადიციაა და მათ სტუმრებს სთავაზობ, მაგრამ თურქულ მხარეს მცხოვრებლებისთვის ალკოჰოლის შეთავაზება შეურაცხყოფად იყო დანახული (რადგან ისინი ალკოჰოლურ სასმელს არ სვამენ). თუ სარფის ქართული ნაწილიდან ადამიანები მეორე მხარეს გადადიოდნენ, ჰქონდათ განცდა, რომ მათ არ ექცეოდნენ საქართველოში გავრცელებული სტუმარ-მასპინძლობის ტრადიციების მიხედვით და მათ ისე არ ეპყრობოდნენ, როგორც თავად ეპყრობოდნენ სტუმრებს. ასევე, მაგალითად, ქალების ჩაცმის კუთხით არსებობდა განსხვავებები იმასთან დაკავშირებით, თუ რა იყო მისაღები. ამ ყველაფერმა კომუნიკაცია გაართულა.

ყველა ეს დაძაბულობა განსაკუთრებით მწვავედ მაშინ ჩნდება, როდესაც ადამიანების ცხოვრება ძირფესვიანად ირყევა. საზღვრის გახსნა მოხდა 90-იან წლებში, როდესაც საქართველოში და პოსტ-საბჭოთა სივრცეში ეკონომიკური კრიზისი და პოლიტიკური არეულობა იყო. ყველაფერი ძალიან სწრაფად იცვლებოდა, ყველაფერი ბუნდოვანი იყო და ამ მომენტში საზღვრის გახსნასთან ერთად ასევე ბუნდოვანი გახდა ადამიანების წარმოდგენა საკუთარ თავზე. სარფში პირისპირ შეეჯახნენ საზღვრის მეორე მხარეს არსებულ საკუთარი თავის „სხვანაირ“ ვერსიას, რომელიც მათგან ძალიან განსხვავდებოდა. ამაზე პასუხად ადამიანებმა დაიწყეს ახალი ტიპის საზღვრების დაწესება ერთმანეთთან და „სხვებთან“ დაკავშირებით, რათა ხაზი გაესვათ იმისთვის, რომ ისინი არ იყვნენ თურქულ მხარეს მყოფი ლაზები, თურქულ მხარეს მყოფი ქართველები. სწორად ამაზე მივანიშნებ წიგნის ჩემეული სათაურით, რომელსაც „საზღვრის დაცვა“ ვუწოდე. ამ პერიოდში უფრო მეტად იწყება მართლმადიდებლური ქრისტიანობის მიღებაც.

1990-იან წლებამდე სარფის მოსახლეობაც და აჭარის მოსახლეობის დიდი ნაწილიც საკუთარ თავს მუსლიმად ან არარელიგიურად აღიქვამდა, სარფში თითქმის არავინ მიიჩნევდა საკუთარ თავს მართლმადიდებელ ქრისტიანად 1990-იან წლამდე. თუმცა როდესაც ისინი შეეჯახნენ საკუთარი თავის განსხვავებულ ვერსიას საზღვრის მეორე მხრიდან, რომელიც უფრო მეტად კონსერვატიული მუსლიმი იყო, მათ ჰქონდათ დისკომფორტის განცდა, რაც, ჩემი აზრით, ერთ-ერთ განმაპირობებელ ფაქტორად იქცა მოსახლეობის მიერ ქრისტიანობის მიღების პროცესში. ვხედავთ, რომ 90-იანი წლებიდან ბევრად მეტი სოფლის მკვიდრი ხდება ქრისტიანი, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდა თაობა. ამ პროცესში ერთვება მართლმადიდებლური ეკლესიაც. ამჟამად სარფში ძალიან დიდი ეკლესიაა საკმაოდ გამოსაჩენ ადგილას, რომლის მშენებლობაც მაშინ მიმდინარეობდა, როდესაც მე კვლევას ვატარებდი, 1990-იან წლებში. რელიგიის კუთხით ძალიან აშკარა ცვლილებებს ვხედავთ და მართლმადიდებლური ქრისტიანობა უფრო მეტად შევიდა ამ ადგილას. როდესაც მთლიან აჭარას და განსაკუთრებით ზემო აჭარას ვუყურებთ, ეს პროცესი ასეთი სწორხაზოვანი და ნათელი არ არის. ზემო აჭარა დიდი ხნის მანძილზე ბათუმელების მიერ დანახული იყო, როგორც ისლამის განსაკუთრებით ერთგული რეგიონი.

აჭარისა და უფრო ფართოდ, საქართველოს მუსლიმმა მოსახლეობამ 90-იანებში აღმოაჩინა, რომ ისინი ძალიან უხერხულ პოზიციაში აღმოჩნდნენ. საბჭოთა კავშირის 70 წლის მანძილზე ისინი სეკულარული სოციუმისა და რეჟიმის ნაწილი იყვნენ, როდესაც მათ შეეძლოთ ქრისტიანობის მიღების გარეშე ქართულ ნაციასთან იდენტიფიცირება. საბჭოთა კავშირის პერიოდში შესაძლებელი იყო ყოფილიყავი ქართველი საჯაროდ და მუსლიმი სახლში, არ არსებობდა არანაირი წინააღმდეგობა ამ ორს შორის, რადგან ყველა რელიგია გამქრალი იყო საჯარო სფეროდან და რთული არ იყო ამ კომბინაციის შენარჩუნება. თუმცა 1990-იანებში რელიგია საჯარო სფეროში ბრუნდება და მართლმადიდებლური ქრისტიანობა ხდება ქართული ნაციონალური იდენტობის ძალიან აშკარა და საჯარო ნაწილი. ამის გამო ქართველი მუსლიმები საკმაოდ უხერხულ მდგომარეობაში ჩაცვივდნენ. მათ მარტივად აღარ შეეძლოთ ამ დაყოფის დაცვა - ქართველობა საჯაროდ და მუსლიმობა - პირად სივრცეში, რადგან რელიგია საჯარო გახდა.

მუსლიმი ქართველების საპასუხო ქმედებები განსხვავდებოდა: ის ზოგ შემთხვევაში მოიცავდა ქრისტიანად მონათვლას, სხვები კავშირებს ამყარებდნენ საქართველოს საზღვრებს მიღმა მცხოვრებ სხვა მუსლიმებთან, ზოგიერთი კი კომპლექსურ დისკურსულ პრაქტიკაში ერთვებოდა. ამ დისკურსისა და მსჯელობის ფარგლებში ისინი საუბრობდნენ, რომ არაფერს ნიშნავდა ის ფაქტი, ქართველების უმეტესობა ამჟამად ქრისტიანი იყო თუ არა, რადგან რაღაცები დროსთან ერთად იცვლება. თუმცა რადგან ეს საკმაოდ მგრძნობიარე, მწვავე საკითხი იყო, ამ დისკურსის შენარჩუნება იმ დროს რთული აღმოჩნდა.

მ.შ: თქვენ საუბრობთ იმაზე, რომ ყველა რელიგია გაუჩინარებული იყო საჯარო სივრციდან, თუმცა საბჭოთა კავშირის პერიოდში დაწერილ სახელმძღვანელოებში მაინც ხომ არ უკავშირდებოდა ქრისტიანობა ქართველობას? როდესაც მახსენდება საბჭოთა კავშირში დაწერილი ისტორია, რომელსაც თვითონ სტალინიც არედაქტირებდა, მასშიც გვხვდება ცნობილი ნარატივები იმასთან დაკავშირებით, თითქოს მუსლიმები „სხვები“ ან „მტრები“ არიან და ისინი მუდმივად უპირისპირდებიან ქართველებს, როგორც ქრისტიანებს. ამიტომ მაინტერესებს, საბჭოთა კავშირშიც ხომ არ არსებობდა ეს ნარატივები, რომლებიც შემდეგ დამოუკიდებელ საქართველოში კიდევ უფრო აქტუალური გახდა? ის ნარატივები და ამბები, რომლებიც შესაძლოა საბჭოთა კავშირამდეც კი შეიქმნა, მოსახლეობაში კი საბჭოთა კავშირის პერიოდში გავრცელდა და სკოლებშიც ისწავლებოდა, ასევე ხელს ხომ არ უწყობდა მუსლიმი ქართველების უხერხულ პოზიციაში ჩაყენებას?

მათიას პელკმანსი: კი, რაღაც ტიპის განგრძნობადობა ნამდვილად არსებობს. უბრალოდ მთავარი სხვაობა ისაა, რომ ადამიანებს, განსაკუთრებით, სოფლების მაცხოვრებლებს, ასე პირდაპირ ამ ნარატივთან გამკლავება არ უწევდათ. შეიძლება სასწავლო წიგნებში ყოფილიყო ის ნარატივები, რომ ქართველობა და ქრისტიანობა დაკავშირებულია, მე-19 საუკუნისა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ტექსტებსაც თუ შევხედავთ, ქართულ ბურჟუაზიაში არსებობდა ის ინტერესი, რომ თურქეთისგან ახლადშემოერთებულ რეგიონებში წასულიყვნენ და ამგვარ საკითხებზე ეფიქრათ, თუმცა ეს მაინც ელიტური დისკურსის ნაწილი იყო. ამაზე ადამიანები უფრო მეტად თბილისში საუბრობდნენ, მაგრამ აჭარის სოფლებში, ოჯახებში ყოველდღიურად განხილულ საკითხებს ესენი არ წარმოადგენდა. ამის გამო ეს მგრძნობიარობა და უხერხულობა არ იყო ისეთი უშუალო, როგორიც 1990-იან წლებში გახდა, როდესაც ყველა ადამიანი პირისპირ შეეჯახა ამ საკითხს სკოლაში, სამსახურში. ამის მიზეზი ისიც იყო, რომ მართლმადიდებლური ეკლესია ძალიან აქტიური იყო, ახალი ეკლესიების დაარსებას ცდილობდა ხულოსა და სხვა რეგიონებში, რელიგიურ სკოლებს აარსებდა. ამიტომ ქრისტიანობისა და ქართველობის მიმართება და მუსლიმების ადგილი ქართულ ნაციაში იქცა იმგვარ საკითხად, რაზეც რიგით მოქალაქეებს უნდა ეფიქრათ, თავად გამკლავებოდნენ და საკუთარი პასუხი ეპოვათ. იქამდე ეს ასე არ იყო.

რა თქმა უნდა, საბჭოთა კავშირშიც იყო შემთხვევები, როდესაც ადამიანები მართლმადიდებლობას იღებდნენ. განგრძობადობაზე ესეც მიუთითებს. თუმცა 90-იან წლებში ქრისტიანად მონათვლის ტენდენცია აფეთქებასავით მოედო საქართველოს.

მ.შ: სტატიაში „რელიგია, ერი და სახელმწიფო საქართველოში“ (Religion, Nation and State in Georgia) და ზემოთ ნახსენებ წიგნშიც თქვენ წერთ ნარატივზე, რომლის მიხედვითაც მართლმადიდებლურმა ქრისტიანობამ ცენტრალური ადგილი დაიკავა ქართველობის განსაზღვრაში. შეგიძლიათ ახსნათ, როგორ მოხდა ამ ნარატივსა და ამბავში აჭარის შემოყვანა, რომელიც საკმაოდ თანამედროვე დამატებას წარმოადგენს?

მათიას პელკმანსი: როგორც ხშირად ყველაზე ძლევამოსილ ამბებსა და ნარატივებს ახასიათებთ ხოლმე, ისინი მთლიანად გამოგონილი არ არის. მათ ფესვები რეალობასა და რეალურ ისტორიაში აქვთ გადგმული. თუმცა ისინი ხაზს უსვამენ ზოგიერთ მოვლენას და შესაძლოა იმაზე მეტად აბუქებენ, ვიდრე სამართლიანი ან დაბალანსებული ნარატივის შემთხვევაში უნდა გვეხილა.

აჭარის შემთხვევაში ხაზი ესმევა იმას, რომ აჭარლები თავდაპირველად ქრისტიანები იყვნენ და მათ მიიღეს ისლამი მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს თურქებმა აიძულეს. 1990-იან წლებში მიიჩნეოდა, რომ გაჩნდა შესაძლებლობა, ისინი დაბრუნებოდნენ თავიანთ „ავთენტურ თავს“, „დაბრუნებოდნენ მართლმადიდებლურ ქრისტიანობას“ და ამ მხრივ ქართული ნაციონალიზმი „ხელახლა შეესისხლხორცებინათ.“ ეს გახდა საკმაოდ ძლიერი დისკურსის, მსჯელობის ნაწილი, რადგან მას მხარს უჭერდა სამღვდელოება და ასევე ზოგიერთი ინტელექტუალი, რომლებიც ამ ნარატივის გამყარებაში საკმაოდ ჩართულები იყვნენ.

ამ ნარატივში ძალიან აშკარა მტრად იყო წარმოჩენილი ოსმალური წესრიგი - ძალიან ბევრი ისტორია იყო იმაზე, რომ მდინარეები წითლად შეიღება ოსმალეთის მიერ მოკლული ქართველებით, რომლებიც ქრისტიანობის საგუშაგოზე იდგნენ. თუმცა ამავდროულად ვრცელდებოდა ამბები წინაპრებზე, ბებიებსა და ბაბუებზე იმასთან დაკავშირებით, რომ ისინი სიზმრებში უხმობდნენ შთამომავლებს „დაბრუნებოდნენ ქრისტიანობას“. არსებობდა წარმოდგენა, რომ ადამიანები კულტურულ პრაქტიკაში ამჟღავნებდნენ ქრისტიანობასთან დაბრუნების სურვილს, მაგალითად, პურსა და მჭადზე ჯვრის მსგავსი სიმბოლოს დასმით. ეს წარმოადგენს წარსულის შერჩევითი წაკითხვას, რომელიც შეალამაზებს და შეცვლის ზოგიერთ ელემენტს, რათა უფრო „დიდი მიზანი“ შეასრულოს. აჭარასთან დაკავშირებით ეს იყო ის დისკურსი, რომელიც 90-იანებში და 2000-იანი წლების დასაწყისში ძალიან გაძლიერდა.

მ.შ: როგორც მახსოვს, თქვენ იმაზეც საუბრობთ, თუ როგორ ხდებოდა იმის ხაზგასმა, რომ აჭარა იყო ერთ-ერთი პირველი რეგიონი, საიდანაც საქართველოში ქრისტიანობა გავრცელდა.

მათიას პელკმანსი: ამაზე ნამდვილად იყო დასმული აქცენტი მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ. მახსოვს, ჩემი კვლევის პერიოდში 1997 წლიდან 2000-იან წლებამდე ბევრი სტატია იწერებოდა ანდრეა პირველწოდებულზე, რომ მან ქრისტიანობა შემოიტანა საქართველოში. ამ არგუმენტის მიხედვით, მან პირველი ეკლესიები აჭარაში დააარსა.

2000-იან წლებში დიდაჭარაში მე ვიყავი მომლოცველებთან - სხვადასხვა მღვდელმსახურთან, ეპისკოპოსთან და ბათუმის უნივერსიტეტის მკვლევრებთან ერთად, რათა მოგველოცა ის ადგილი, სადაც, გადმოცემის მიხედვით, ოდესღაც აშენებული იყო ანდრეა პირველწოდებულის პირველი ეკლესია. ჩემთვის ეს ძალიან საინტერესო გამოცდილება იყო იმის გამო, რომ ამგვარი ქრისტიანული დისკურსი შეტანილი იყო ისეთ ადგილას, სადაც იმ მომენტში თითქმის ყველა მოსახლე იყო მუსლიმი. საინტერესო იყო ადგილობრივი სოფლის მცხოვრებლების მოსმენაც, რომლებიც წუხდნენ იმაზე, რომ მათ მუსლიმურ სოფელში მოდიოდნენ მღვდლები, ეპისკოპოსი და სხვები და ამტკიცებდნენ, რომ ეს იყო ქრისტიანული სივრცე. მაცხოვრებლების განცდა ის იყო, რომ შეიძლება წარსულში ეს სივრცე ქრისტიანული ყოფილიყო, მაგრამ მათი ბაბუები უკვე მუსლიმები იყვნენ. ამიტომ არსებობდა გარკვეული ტიპის დაძაბულობა. ჩემთვის, როგორც მკვლევრისთვის, საინტერესო სანახავი იყო, თუ როგორ ხდებოდა ნაციონალური იდენტობისა და ქრისტიანული რელიგიის წინ წამოწევა მუსლიმურ კონტექსტში.

მ.შ: თქვენ დიდი ხანია მუშაობთ „ეჭვების ეთნოგრაფიასა“ (Ethnographies of Doubt) და შეთქმულების თეორიებზე. როგორც ვაკვირდები, ყოველ წელს თითქოს უფრო და უფრო რთული ხდება ეჭვებისა და კონსპირაციების თეორიზება და ვფიქრობ, უფრო გვისხლტება ისინი ხელიდან, რადგან პოლიტიკაში ისინი სხვადასხვა ფორმებსა და მნიშვნელობებს იღებენ., თქვენი აზრით, რა როლს თამაშობენ ეჭვები და კონსპირაციები პოლიტიკურ ლანდშაპტში? როგორ შეიძლება გავიაზროთ მათი მნიშვნელობა ამ დროს?

მათიას პელკმანსი: პირველი ინტერესი შეთქმულების თეორიების მიმართ საქართველოში გამიჩნდა. იმ დროს არსებობდა შეთქმულების თეორიები იმაზე, თითქოს თურქები აგზავნიდნენ ისეთ სამომხმარებლო საგნებს, რომლებიც წამლავდა ქართულ მოსახლეობას. არსებობდა შეთქმულების თეორიები სხვადასხვა დაავადებაზე. დაავადებები ნამდვილად იყო გავრცელებული, მაგრამ მათი გამომწვევი მიზეზები თურქების კონსპირაციულ ქმედებებს ბრალდებოდა.

ამავდროულად, არსებობდა შეთქმულების თეორიები იმაზე, თუ რა იდგა 90-იან წლებში ეკონომიკის ამგვარი სრული კოლაფსის უკან. ყველა პროდუქტის შემოტანა დაიწყო თურქეთიდან. ციტრუსებიც და თამბაქოც საქართველოში თურქეთიდან შემოდიოდა და ადამიანებს ჰქონდათ კითხვები იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ შეიძლებოდა იმპორტით შემოსულიყო ამდენი საქონელი მაშინ, როდესაც საქართველოში იყო უზარმაზარი თამბაქოს ნაკვეთები, ციტრუსების ბაღები, სხვა ტიპის საქონელიც. ადამიანები ცდილობდნენ დაენახათ, რა იდგა ამ უცნაური პროცესების უკან. არსებობდა თეორიები იმასთან დაკავშირებით, რომ შევარდნაძე, მისი რამდენიმე სიძე და ნათესავი ჩართულები იყვნენ ეკონომიკის ინდუსტრიის დანგრევაში, რათა გარკვეული სფეროების მონოპოლიზება მოეხდინათ და ამით თავად მიეღოთ მოგება. არსებობდა მოსაზრებები, რომ ისინი ცეცხლს უკიდებდნენ სხვადასხვა ქარხანას და მრავლად იყო სხვა თეორიებიც.

შეთქმულების თეორიების შესახებ იმის თქმა შეგვიძლია, და ეს მოსაზრება განსაკუთრებით ამ ბოლო თეორიებს ეხება, რომ შეიძლება არსებობს რაღაც მარცვალი, რაც სიმართლეს წარმოადგენს. მაგალითად, საქართველოში სცენის მიღმა ნამდვილად მიმდინარეობდა გარკვეული პროცესები. ჩვენ ზუსტად ვერ ვიტყვით, რა პროცესები ხდებოდა, მაგრამ ზოგიერთი ადამიანი ნამდვილად იღებდა სარგებელს სხვადასხვა ფარული გარიგების მეშვეობით. ამიტომ საკმაოდ რაციონალურად მეჩვენება, რომ არსებობდა სხვადასხვა ტიპის თეორია საქართველოში არსებული მდგომარეობის გამომწვევ მიზეზებზე.

სწორედ ამან შთააგონა ეჭვებთან დაკავშირებული ჩემი შემდგომი კვლევა. მე დამაინტერესა ეჭვების არსებობამ იმ გარემოში, როდესაც შენ არ გაქვს არანაირი მექანიზმი გაიგო, რა ხდება, ან რა მოხდება. არ იცი, რა დაიჯერო ან ვის დაუჯერო. მე მაინტერესებდა, თუ ამ სიტუაციაში როგორ უყალიბდებათ ადამიანებს აზრები გარკვეულ საკითხებთან მიმართებით. ამ დროს შეიძლება პროდუქტიულიც კი იყოს, გქონდეს გარკვეული სახის უნდობლობა ან ეჭვები და სამყაროს ეჭვის თვალით უყურო.

შეთქმულების თეორიებთან დაკავშირებით ჩემი მიდგომაა, რომ მე ისინი მაშინვე ირაციონალურ, დასაცინ, მცდარ ამბებად არ მინდა მივიჩნიო. არ ვფიქრობ, რომ ამგვარი მიდგომა დიდად რამეს ცვლის. რა თქმა უნდა, არსებობს ბევრი სასაცილო თეორია, მაგრამ სოციალური მეცნიერის საქმე ისაა, რომ აჩვენოს, თუ როგორ იქმნება ამ სხვადასხვა თეორიის „სიმართლე“. ამასთან, თუ დავაკვირვებით, თუ როგორ იწარმოება სიმართლის რეჟიმები კონკრეტულ კონტექსტებში, ჩვენ უფრო ნაკლებ მოვტყუვდებით. თუმცა ეს ნიშნავს იმას, რომ შენ უნდა დაიჭირო არაკომფორტული პოზიცია.

მ.შ: ერთი მხრივ, მნიშვნელოვანია დავინახოთ ის, თუ რა ფორმის ძალაუფლების კრიტიკას შეიძლება გვთავაზობდეს ესა თუ ის შეთქმულების თეორია, თუნდაც თავად თეორია მეტწილად შეთხზული იყოს. ნამდვილად საინტერესოა იმაზე დაფიქრება, გვთავაზობს თუ არა რაიმე ტიპის რეფლექსიას კონსპირაციული თეორია არსებულ სისტემაზე. მეორე მხრივ, შეიძლება ეს არაკომფორტული პოზიცია იყოს მაშინ, როდესაც ჩვენ ვსაუბრობთ ულტრა-მემარჯვენე ჯგუფების მიერ ამ თეორიების გამოყენებაზე, რათა სხვადასხვა ჯგუფები, ძირითადად უმცირესობები, დაადანაშაულონ სხვადასხვა სახის პრობლემების არსებობაში. მაინტერესებდა, კონსპირაციული თეორიებისა და უნდობლობის სერიოზულად მიღების პოზიცია რამდენად ეთიკურია მაშინ, როდესაც ეჭვები, უნდობლობა და კონსპირაციული თეორიები ძლიერი იარაღია ამ ჯგუფების ხელში. ამ თეორიების სერიოზულად მიღების პროცესში ხომ არ ვუწყობთ ხელს ამ ულტრა-მემარჯვენე, ნეონაციონალისტური ჯგუფების გაძლიერებას?

მათიას პელკმანსი: ამჟამად მე კვლავ ვმუშაობ ამ თემებზე და მაინტერესებს კოვიდთან დაკავშირებული შეთქმულების თეორიები. თუმცა თავდაპირველ სტატიაში, რომელსაც ერქვა „კონსპირაციული თეორიები და მათი სიმართლის ტრაექტორიები“, მე და რის მაკქოლდმა გაკვრით ვახსენეთ ასეთი მოსაზრება: „მნიშვნელოვანია ყურადღება გავამახვილოთ იმაზე, რომ უნდობლობის (distrust) გარკვეული ფორმები იქცევა ზიზღის (disgust) ფორმებად.“ სხვა სიტყვებით, საყურადღებოა ის შემთხვევები, როცა შეთქმულების თეორიები მხოლოდ ძალაუფლების კრიტიკას კი არ წარმოადგენს, არამედ გარკვეული ჯგუფების გარიყვას ცდილობს. ასე ხდება მაშინ, როდესაც გარკვეული ჯგუფები კონსპირაციულ თეორიებს იყენებენ სხვების მარგინალიზებისთვის და არა იმისთვის, რომ ძალაუფლების ღერძს ზედამხედველობა გაუწიონ.

მეორე საკითხი, რომელზე ფიქრიც აუცილებელია, არის თავად ძალაუფლებასთან მიმართება. მაგალითად, ტრამპის ძალაუფლებაში მოსვლა დაშენებულია ამერიკულ პუბლიკაში ხელისუფლების მიმართ ფართოდ გავრცელებულ უნდობლობაზე. ტრამპმა ამ უნდობლობას მობილიზება გაუკეთა, მაგრამ მობილიზებასთან ერთად მან ეს სენტიმენტები ძალაუფლების უმაღლეს წერტილში მოათავსა. საბოლოო ჯამში, უნდობლობა იმისთვის კი არ იყო მობილიზებული, რომ ძალაუფლება გაეკრიტიკებინა, არამედ იმისთვის, რომ დაემორჩილებინა სხვები ან გაერიყა გარკვეული ჯგუფები. როდესაც კონსპირაციული თეორიები ინაცვლებს ძალაუფლების არმქონეების ხელიდან ძლევამოსილი ჯგუფების ხელში, ისინი უფრო და უფრო საშიში ხდება.