ფლორიან მიულფრიდი სოციალური ანთროპოლოგია, რომელიც ორ ათწლეულზე მეტია მუშაობს სამხრეთ კავკასიაზე. უკანასკნელი წლების მანძილზე იკვლევდა მოქალაქეობის საკითხებს თუშეთისა და აფხაზეთის კონტექსტში. ამჟამად არის ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი.

ინტერვიუს ძირითად ფოკუსს წარმოადგენს როგორც აფხაზეთის კონტექსტში გარკვევა, ასევე ზოგადად მოქალაქეობის, მიკუთვნებულობის და უნდობლობის საკითხების თეორიული ანალიზი.

• თქვენს ერთ-ერთ წიგნში, “Being a State and States of Being in Highland Georgia” (სახელმწიფოდ ყოფნა და ყოფიერების მდგომარეობა საქართველოს მთიანეთში), საუბრობთ, რომ სამეცნიერო ლიტერატურაში მოქალაქეობის ცნება ხშირად ავტომატურად ქალაქებს უკავშირდება და ამ კუთხით ცოტა რამ დაწერილა სოფლებზე. წიგნში აღწერთ, რომ ეს წარმოდგენა ქალაქებს მოძრაობის სიმბოლოდ წარმოაჩენს, ხოლო სოფლებს უძრაობას უკავშირებს. რატომ ხდება ასე და რატომ არის მნიშვნელოვანი მოქალაქეობაზე საუბრისას სოფლებზე საუბარიც?

მოქალაქეობაზე ამგვარი წარმოდგენების ფესვები ძალიან აშკარაა. დასავლეთის სოციუმებში მოქალაქეობის პოლიტიკური განვითარება ქალაქებში იწყება. ამ კონტექსტს ძალიან მნიშვნელოვანი როლი ჰქონდა არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს ისტორიული ფაქტია, არამედ იმიტომ, რომ მას გავლენა ჰქონდა იმაზეც, თუ რა წარმოდგენები გვაქვს მოქალაქეობაზე. ამ წარმოდგენებით ქალაქები აღქმული იყო ისეთ ადგილებად, სადაც შესაძლებელია თავისუფლება და განვითარება, ქალაქები აღქმული იყო დინამიკურ და განმანთავისუფლებელ სივრცეებად და ამის საპირისპიროდ, სასოფლო ტერიტორია წარმოსახული იყო უძრაობის სივრცედ, რომელიც თვითონ კი არ ვითარდება, არამედ ქალაქის განვითარებას პასუხობს. ხოლო პატარა ქალაქები ხან სოფლებს ემსგავსებიან, ხან - დიდ ქალაქებს.

მსგავსი წარმოდგენები ჩანს არა მხოლოდ მოქალაქეობაზე საუბრისას, არამედ, მაგალითად, კოსმოპოლიტიზმის შემთხვევაშიც. მოქალაქეობა და კოსმოპოლიტიზმი წარმოჩენილია უნივერსალურ ცნებებად, რომლებიც ყველას მიემართება, თუმცა მათი შინაარსი გამორიცხავს და გარიყავს გარკვეულ ჯგუფებს. თუ ჩვენ ახლოს დავაკვირდებით ტერმინ „კოსმოპოლიტიზმის“ გაგებას ყოველდღიურობაში და აკადემიაში, მაგალითად, თუ ულფ ჰანერცის, შვედი ანთროპოლოგის განმარტებას ვნახავთ, ის ამბობს, რომ კოსმოპოლიტი ადამიანი ნიშნავს ისეთი უნარის მქონე ადამიანებს, რომლებიც აფასებენ განსხვავებებს და სხვაობებს. ის განასხვავებს ლტოლვილებს კოსმოპოლიტებისგან. ჰანერცის აზრით, იმის მიუხედავად რომ ლტოლვილები სხვა ქვეყანაში იძულებით გადაადგილებული პირები არიან, ლტოლვილები არ არიან კოსმოპოლიტები. მათ აკლიათ უნარი, დააფასონ კულტურათშორისი განსხვავებები, იტანჯებიან და მათ განსხვავებების და მათგან განსხვავებული სხვების დაფასება არ შეუძლიათ. ეს მიანიშნებს იმაზე, რომ მოქალაქეობა და კოსმოპოლიტიზმი დატვირთულია გარკვეული დღის წესრიგით. ამ ტერმინებს აქვთ პრეტენზია, რომ საყოველთაო, უნივერსალური მნიშვნელობის არიან, მაგრამ სინამდვილეში აუცილებლად გამორიცხავენ სხვადასხვა ჯგუფს და ამის გააზრება მნიშვნელოვანია.

• მოქალაქეობის ცნებიდან გარკვეული ჯგუფების გამორიცხვა (ექსკლუზია) და შემოერთება (ინკლუზია) ახსენეთ. როგორც ვიცით, მოქალაქეობიდან ჯგუფების გამორიცხვა ან შემოერთება ერთხელ და სამუდამოდ გადაწყვეტილი ფაქტი კი არ არის, არამედ ეს დინამიკური პროცესია და დროთა მანძილზე გარკვეული ჯგუფები მოქალაქეობიდან ხან გამოირიცხებიან, ხან - ჩართულები არიან. შეგიძლიათ აღწეროთ, აფხაზეთის შემთხვევაში რა პროცესებს ვხედავთ ბოლო წლებში? რა შეგვიძლია ვთქვათ მოქალაქეობაში აფხაზეთში მცხოვრებლების ჩართვის ან გარიყვის პროცესებზე? როგორ არიან ისინი წარმოსახულები მოქალაქეობის პროცესში?

სანამ პასუხზე გადავალ, მინდა ერთი რამ აღვნიშნო მოქალაქეობის წარმოსახვაზე. არსებობს წარმოდგენა, რომ მოქალაქეობა „რბილი“ კატეგორიაა: ხშირად არის საუბარი იმაზე, თუ როგორ შეიძლება მოქალაქეობის „წარმოსახვა“, ფორმირება, მანიპულირება, ხაზი ესმება ინდივიდებისა და ჯგუფების დამოუკიდებლობას ამ პროცესებში. მე ამის დაკნინება არ მინდა, მაგრამ მგონია, რომ მოქალაქეობა საკმაოდ „მაგარი“ კატეგორიაცაა. მოქალაქეობა წარმოსახვითი კატეგორიაა, თუმცა მას ხელშესახები და ძალიან რეალური შედეგები აქვს და ხანდახან საკმაოდ რთული შედეგები მოაქვს ადგილობრივი მაცხოვრებლებისთვის.

ქართული მხარისთვის აფხაზეთის მაცხოვრებლებისთვის იმგვარი პასპორტებისა თუ სხვა ნეიტრალური დოკუმენტების გადაცემა, რომელიც მათ სხვა ქვეყნებში გადაადგილების შესაძლებლობას მისცემს,   აფხაზეთისთვის გარკვეული სახის სუვერენიტეტის მინიჭების რისკს შეიცავს. მაგრამ მე მაინტერესებს, თუ რა შედეგები მოაქვს ამ გადაწყვეტილებებს აფხაზეთში მცხოვრები ადგილობრივებისთვის. რადგან ქართული მხარე აფხაზეთისთვის ნებისმიერი სახის სუვერენიტეტის მინიჭებაზე უარს აცხადებს, ეს აფხაზებს აიძულებს, ეძებონ ალტერნატივები.

რა თქმა უნდა, ეს სიტუაცია რუსეთისთვის ძალიან ხელსაყრელი აღმოჩნდა. ამგვარ სიტუაციებს მისთვის სარგებელი მოაქვს. რუსეთმა აფხაზებისთვის რუსული პასპორტების გაცემა დაიწყო, რამაც რუსული პოლიტიკური ფარგლების გაფართოება გამოიწვია. აქ რუსეთის როლი მნიშვნელოვანია. თუმცა, პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებისას ქართული მხარის მიერ სრულიად უარყოფილია აფხაზეთში მცხოვრებლების მოთხოვნები და საჭიროებები და ხშირად ვერ ხედავენ ამ პროცესებში აფხაზეთის მაცხოვრებლების გარკვეული სახის ავტონომიურობას.  

ქართული პოლიტიკა იმგვარია, რომ ერთი მხრივ ცდილობს, არ დაუშვას რაიმე სახის ნაციონალური სუვერენიტეტის ლეგიტიმაცია აფხაზეთში, ხოლო მეორე მხრივ ცდილობს აფხაზი ხალხის მოზიდვას. ამის მაგალითია აფხაზეთის ე.წ. საზღვრებთან მყვირალა მოლების, მაღაზიების და შენობების აშენება. აფხაზეთში მცხოვრები მოსახლეობისთვის სამედიცინო სერვისების გაცემასაც აფხაზების მოზიდვის მიზანი აქვს. სხვათა შორის, მოლებისგან განსხვავებით, ჯანდაცვის პროგრამა საკმაოდ ეფექტური აღმოჩნდა, განსაკუთრებით ბოლო წლის პანდემიის მოვლენების ფონზე. ვფიქრობ, საქართველოს მთავრობა საკმარისად არ უსვამს ხაზს მის მნიშვნელობას.

აფხაზური მოსახლეობის ნაწილი ნამდვილად იყენებს ამ პროგრამას უფასო ჯანდაცვის სერვისების მისაღებად. თუმცა, როგორც ბრჭყვიალა შენობების ფასადები, ასევე ჯანდაცვის პროგრამები იმ მიზნითაა შექმნილი, რომ აფხაზებმა სახლში დაბრუნების შემდეგ საქართველოზე დადებითად ისაუბრონ. ეს აფხაზ მოსახლეობაში აჩენს იმის განცდას, რომ ამ პროგრამის განუყოფელი ნაწილია აფხაზებით მანიპულირება და ადამიანების რეალური სამედიცინო საჭიროებები პოლიტიკურ ინსტრუმენტად გამოიყენება.

მინდა ასევე აღვნიშნო, რომ თვითონ აფხაზეთში მოქალაქეობის არსებული ფორმა ნამდვილად პრობლემურია. იგი ეთნოცენტრიზმის და ეთნოკრატიულობის ნიშნებსაც შეიცავს და ეთნიკურად აფხაზებს უპირატესობას ანიჭებს ეთნიკურ ქართველებთან და ეთნიკურ სომხებთან შედარებით. ქართველებს და სომხებს, აფხაზებთან შედარებით, არ აქვთ ძალიან ბევრ უფლებაზე თანაბარი წვდომა. მაგალითად, სხვადასხვანაირად წარიმართება სასამართლო პროცესი იმის მიხედვით, ეთნიკურად აფხაზს ეხება საქმე თუ არა. ეს გავლენას ახდენს არა მხოლოდ ეთნიკურ ქართველებზე, არამედ სომხებზეც.

ეთნიკური ქართველების უმეტესობა, რომელსაც ძირითადად მეგრელები წარმოადგენენ, გალის რაიონში ცხოვრობს. მეც გალს ვსტუმრობდი. კვლევის დროს მე სხვა თემებთან ერთად ისიც მაინტერესებდა, თუ როგორი ურთიერთობა აქვთ მათ ეთნიკურად არაქართველ ადგილობრივებთან. რა თქმა უნდა, ეს საკმაოდ რთული საკითხია. გალის რეგიონში ქართველების რაოდენობა 90%-ზე მეტია, თუმცა გალს ხშირად სტუმრობენ აფხაზი ბიზნესმენები და იქ ეთნიკურად არაქართველი მოსახლეობაც ცხოვრობს. მე მაინტერესებდა, არის თუ არა რაიმე სახის კომუნიკაცია სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებს შორის და ცდილობენ თუ არა ისინი ერთმანეთთან ურთიერთობების დამყარებას.

ჩემი დაკვირვებებით, ამ პროცესებში ასაკი და თაობა მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ახალგაზრდების უმეტესობა, განსაკუთრებით 30 წლამდე ახალგაზრდა კაცები, ქართული ნაციონალიზმის გულანთებული მიმდევრები არიან და მათი ნაწილი ცდილობს გაავრცელოს ის აზრი, რომ აფხაზეთი ისევ გახდება საქართველოს ნაწილი. ხოლო უფროს თაობას, 40 წლიდან ზევით, აფხაზურ ადგილობრივებთან კარგი ურთიერთობების დამყარების მცდელობები აქვს, მათ აფხაზურიც იციან და ცდილობენ, ხანდახან ერთმანეთთან ოჯახური შეკრებები ჰქონდეთ. ისინი ცდილობენ იპოვონ თანაცხოვრების ისეთი საშუალებები, რომლებიც ომის სისასტიკის მუდმივ კვლავწარმოებას და შეხსენებას არ წარმოადგენს. თუ შენ შენს მეზობელს დაუკავშირებ იმ ადამიანების ხატს, რომლებიც ჩართულები იყვნენ ომში შენს წინააღმდეგ, თანაარსებობა შეუძლებელი გახდება.

საინტერესოა, რომ ურთიერთგაგების პროცესებში დიდი მნიშვნელობა აქვს ერთი და იგივე კონსპირაციული თეორიების გაზიარებას. ამ კონსპირაციების დაჯერებას რეალური სოციალური ეფექტები აქვს. გალში ადამიანები ერთსა და იმავე კონსპირაციულ თეორიებს იზიარებენ ნაციონალური იდენტობების და ეთნიკური, რელიგიური მიკუთვნებულობების მიუხედავად. ძალიან მარტივად რომ ავხსნათ, გალში მაცხოვრებლებს კონსპირაციული თეორიები საშუალებას აძლევს, რომ კონკრეტულ პიროვნებებსა და საკუთარ  მეზობლებში არ ეძიონ ომის ბრალეულობა და პასუხისმგებლობა, არამედ ბოროტებას და ბრალს პირადი პასუხისმგებლობების მიღმა მიუჩინონ ადგილი. რა თქმა უნდა, ამას ურთიერთგაგების ჩამოყალიბებაში დიდი მნიშვნელობა აქვს. ვფიქრობ, სწორედ ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ გალში რელიგიური სენტიმენტები ძალიან ძლიერია, განსაკუთრებით მეგრელებში. ეს ადამიანები ძალიან თავდადებული მორწმუნე მართლმადიდებელი ქრისტიანები არიან, მაგრამ ასევე აქვთ რელიგიურობის ინდივიდუალური გზები: ზოგი დაინტერესებულია ქვებით, სამკურნალო ბალახებით, ხატებით, ასევე სხვა სახის კოსმიური გზებით. მიღმიერ სამყაროს მნიშვნელობას ანიჭებენ.

• თუ გქონდათ დაკვირვებები, თუ რას ფიქრობენ რუსეთთან დაკავშირებით აფხაზეთის მაცხოვრებლები?

მგონია, რომ რუსეთზე ხანდახან ისე ვსაუბრობთ, თითქოს კრემლს ყოველთვის აქვს წინასწარ გაწერილი გეგმა. ვფიქრობ, რუსული პოლიტიკის ეფექტურობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ის ყოველთვის წინასწარ არსებულ სტრატეგიაზე არ დგას. მას შეუძლია იმოქმედოს ე.წ. ad hoc, ანუ უცებ მოერგოს არსებულ სიტუაციას, გამოიყენოს ის თავის სასარგებლოდ და გავლენის სფეროს გასაფართოვებლად. სიტუაციის არასტაბილურობა აჩენს ხოლმე იმის პოტენციალს, რომ კრემლმა რაიმე მოიმოქმედოს. მედვედევმა ადრე თქვა, რუსეთის მთავარი მოვალეობაა, მისი მოქალაქეები დაიცვას მსოფლიოს ნებისმიერ ნაწილშიო. ამგვარი პრეტენზია, აფხაზეთში რუსული პასპორტების გავრცელებასთან ერთად, ქმნის იმის პოლიტიკურ შესაძლებლობას, რომ რუსეთმა დაიცვას თავისი ინტერესები აფხაზეთის მიწაზე და ეს ძალიან პრობლემურია.

3-4 წლის წინ, როცა აფხაზეთში ვიყავი, სოხუმში რუსეთის საკონსულო შენდებოდა. ესაა უზარმაზარი შენობა საუკეთესო ტერიტორიაზე, სანაპიროზე. ძალიან ბევრი აფხაზი ჩემთან ლაპარაკში ამ შენობაზე მიუთითებდა: „ასე გვექცევიან რუსები,“ ამბობდნენ ისინი. „მათ მიაქვთ ჩვენს ქალაქში საუკეთესო ტერიტორიები. ამხელა რამეს აშენებენ, რასაც უზარმაზარი ფული სჭირდება იმის საჩვენებლად, თუ სადაა მოქცეული ძალაუფლება და ფული.“ ადამიანები საკონსულოზე მითითებას იყენებდნენ იმის ასახსნელად, თუ რამდენად სურთ აფხაზებს რუსეთისგან დისტანცია.

იმ აფხაზებს, ვისთანაც კონტაქტი მქონდა, გაცნობიერებული აქვთ, რომ რუსეთი მათ უწევთ მილიტარისტულ დახმარებას, ეკონომიკურ დახმარებას და მხადაჭერას და ამ მხრივ მისგან დამოუკიდებლობას ვერ შეძლებენ. ვისაც ველაპარაკე, ყველა აფხაზი ასე ფიქრობდა, მათ ჰქონდათ სიტუაციის რეალისტური აღქმა. მაგრამ ამასთან ერთად აფხაზები ხაზს უსვამენ, თუ რა შორს წავლენ ისინი სუვერენიტეტის შესანარჩუნებლად.

როდესაც მიდიოდა პოლიტიკური მოლაპარაკებები და შეთანხმებები აფხაზურ და რუსულ მხარეებს შორის, რუსეთის ერთ-ერთი შეთავაზება იყო რუსეთის მოქალაქეებისთვის კერძო საკუთრების შეთავაზება აფხაზეთის მიწაზე. ეს შეთავაზება აფხაზმა პოლიტიკოსებმა შეაჩერეს. მათ ეშინიათ, რომ რუსული კომპანიები აფხაზეთში დიდი რაოდენობით მიწას იყიდიან. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ რუსეთში ბევრი ადამიანის წარმოდგენაში აფხაზეთი ინარჩუნებს თავის მითიურ სახეს. ბევრი ატარებდა არდადეგებს და შვებულებას აფხაზეთში, აფხაზეთი ბევრი რუსისთვის მიმზიდველია. ამიტომ რუსული კაპიტალისთვის აფხაზეთში გადინება მომხიბვლელია. თუმცა აფხაზურმა მხარემ შეთანხმების დროს ეს ნაწილი ამოაღებინა. ჩემთან საუბარში ბევრი აფხაზი ადამიანი აღნიშნავდა, რომ ეს არის იმის ინდიკატორი, რომ რუსეთს წინააღმდეგობას უწევენ. ჩემთან საუბარში ამბობდნენ, რომ რუსეთისგან თავის შორს დაჭერის მცდელობები აბსოლუტურად უგულვებელყოფილია ქართული მხარის მიერ.

ასევე აღსანიშნავია უამრავი ისტორია რუსულ-აფხაზურ საზღვართან, როდესაც აფხაზები რუსი მესაზღვრეების მიერ ცუდი მოპყრობის მსხვერპლი გახდნენ. აფხაზები ყვებიან, რომ თავს გრძნობენ დამცირებულად. მიყვებოდნენ, თუ რამდენ ხანს ალოდინებენ მათ სიცხეში, მზეში და ამასობაში რუსეთში გასაყიდად გამზადებული ხილი ლპება. მათი თქმით, მათ აგრძნობინებენ, რომ მეორეხარისხოვნები არიან. საკმაოდ არის გავრცელებული რუსეთის მიმართ წუხილის და მღელვარების სენტიმენტები აფხაზეთში.

• თქვენს წიგნში “Mistrust” (უნდობლობა) და ახალ სტატიაშიც, რომელიც მალე დაიბეჭდება, თქვენ ბევრს საუბრობთ ფასადებზე. როგორ შეიძლება გავიგოთ ეს შედარება თუ მეტაფორა?

აფხაზები საქართველოს აღიქვამენ როგორც ადგილს, რომელიც გარედან ლამაზ ფასადს წარმოადგენს, მაგრამ შიგნიდან ცარიელია. მათი აზრით, ეს ფასადები აფხაზეთში მცხოვრებლებისადმი საჩვენებლადაც იქმნება, მაგრამ ასევე დასავლური საზოგადოებისადმი თავის მოსაჩვენებლად იქმნება. აფხაზების განცდით, ქართველები მუდმივად ღელავენ იმაზე, თუ როგორ ჩანან ისინი გარედან და არა იმაზე, თუ როგორ ხდება ყველაფერი სინამდვილეში. მათი აღქმით, ფასადის მიღმა ის შინაარსობრივად ცარიელია.

ხოლო ქართველების წარმოდგენა აფხაზეთზე უკავშირდება ნანგრევებს. მათი წარმოდგენით აფხაზეთი არის ნანგრევების მიწა. აფხაზეთში მართლაც ბევრი ნანგრევია. ერთი მხრივ ეს ხდება იმიტომ, რომ აფხაზეთის მთავრობას არ აქვს იმის ფინანსური საშუალება, რომ ეს ნანგრევები აღადგინოს, ხოლო მეორე მხრივ ეს ნანგრევები ფუნქციონირებს როგორც მემორიალები. მათი ფუნქციაა ომის საშინელელების მუდმივი შეხსენება.

სხვათა შორის, ერთ-ერთი დიდი განმასხვავებელი აფხაზურ და ქართულ პოლიტიკებს შორის ისაა, რომ აფხაზური პოლიტიკა მუდმივად ომის მოგონების და გახსენების პროცესშია. მუდმივად ხდება შეხსენება და მითითება ომზე. ეს დღესაც კი აფხაზური ერის მშენებლობის ძალიან მნიშვნელოვანი და განუყოფელი ნაწილია. რაც შეეხება საქართველოს პოლიტიკას, ჩემი დაკვირვებით, ეს ასე არაა. ამის მიზეზი, გარკვეულწილად, ისიცა, რომ მთავრობა ამდენჯერ გამოიცვალა, სხვა თემებია უფრო წინწამოწეული. ეს თემა კი განიხილება, მაგრამ ბევრად ნაკლები დოზით.

აქ მესამე ასპექტის დამატებაც შეგვიძლია. აფხაზებს აქვთ უნდობლობა იმ პროექტებისადმი, რომლებიც ქართული მხარის მონაწილეობას მოიცავს. საერთაშორისო კვლევითი პროექტები ან არასამთავრობო ორგანიზაციების აქტივობები, ქალთა უფლებების დაცვის თუ აფხაზური ენის დაცვაზე ორიენტირებული პროექტები, აფხაზების თქმით, გარედან კეთილმოსურნე პროექტებად მოჩანს და ერთი შეხედვით ისეთი შთაბეჭდილებას ტოვებს, რომ აფხაზური საზოგადოებისთვის სასარგებლო შედეგების მომტანი იქნება. მაგრამ, აფხაზები ფიქრობენ, რომ ახლო დაკვირვების შემდეგ ცხადი ხდება, რომ კეთილმოსურნე პროექტების და მცდელობების უკან, რომლებიც დახმარების სახით არის წარმოჩენილი, ბოროტება და მავნე დღის წესრიგი იმალება.

• თქვენს ნაშრომებში ხშირად საუბრობთ იმაზე, რომ მოქალაქეობის კვლევისას საკმარისი ყურადღება არ ეთმობა უნდობლობის საკითხს. თქვენი დაკვირვებით, რა როლს თამაშობს მეგრელებისადმი უნდობლობის ფაქტორი?

ვფიქრობ, რომ აფხაზების მეგრელებისადმი უნდობლობით ყურება იქიდან გამომდინარეობს, რომ მეგრელები იმ ხალხთან ასოცირდებიან, რომლებიც აფხაზური გადმოსახედიდან არიან დამპყრობლები; რომ ადგილობრივ მეგრელ მოსახლეობას სოლიდარობა ჰქონდა არა მათი მეზობელი აფხაზების მიმართ, ვისთან ერთადაც ამდენი ხანს ცხოვრობდნენ და ურთიერთობდნენ, არამედ, აფხაზური გადმოსახედიდან, დამპყრობელი ქართული არმიის მიმართ. რა თქმა უნდა, აფხაზური პერსპექტივით, მეგრელი მოსახლეობის მიკუთვნებულობა და სოლიდარობა ეჭვქვეშ დგას და ამიტომ არსებობს უნდობლობა მათ მიმართ. საინტერესოა, რომ საქართველოში ქართველებს შორისაც არსებობს უნდობლობა მეგრელებისადმი და სეპარატიზმის შიში. კვლევა არ ჩამიტარებია, მაგრამ ჩემი დაკვირვება ასეთია, რომ მეგრელებში არ არსებობს სეპარატიზმის არანაირი მიდრეკილება.

• შეგვიძლია, რომ საქართველოში სხვადასხვა სოციალური და კულტურული ჯგუფების მიმართ უნდობლობის და საფრთხის განცდა იმასაც მივაწეროთ, რომ საბჭოთა კავშირში ზოგიერთი ხალხს მიენიჭა ისეთი ოფიციალური კატეგორიები, როგორიცაა სუბეთნოსი, რომელიც სხვა არც ერთ აკადემიურ ტრადიციაში არ გვხვდება და პრობლემურ კატეგორიებს წარმოადგენს?

კი, ერთი მიზეზი ნამდვილად ესაა. ვფიქრობ, რომ ამის ერთი ასპექტი ნამდვილად საბჭოთა პოლიტიკაა, ხოლო მეორე ასპექტი - საქართველოს პოლიტიკა. დასავლეთში ბევრს უკვირს როცა იგებს, რომ ნაციონალობა და ეთნოსი დიდ როლს თამაშობდა საბჭოთა კავშირში. მათ ჰგონიათ, რომ საბჭოთა კავშირში მხოლოდ ცნობილი ჰომო სოვიეტიკუსის შექმნა იყო მიზანი, მაგრამ პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში მაცხოვრებლებმა კარგად იციან, რომ ნაციონალობა და ნაციონალური მიკუთვნებულობა დიდ როლს თამაშობდა. ეს, მაგალითად, საბჭოთა კავშირის პასპორტების მეხუთე ხაზშიც იყო გამოხატული, სადაც პასპორტის მფლობელის ნაციონალობა იყო მითითებული.

საბჭოთა კავშირის მოქალაქე მხოლოდ საბჭოთა კავშირის მოქალაქე კი არ იყო, არამედ ნაციონალური მიკუთვნებულობაც ჰქონდა. ნაციონალურ მიკუთვნებულობას ჰქონდა კონკრეტული გამოხატულებები: მაგალითად, ეს განსაზღვრავდა კონკრეტული ადამიანის მოძრაობის არეალს, რადგან კავშირში იყო  ე.წ. „პროპისკასთან,“ ადამიანის რეგისტრაციის, მისამართზე ჩაწერის პრაქტიკასთან, კავშირი ჰქონდა დასაქმების შესაძლებლობებთან და ასევე კავშირში იყო ნაციონალური აკადემიური და პოლიტიკური ელიტის შექმნასთან.

საბჭოთა კავშირის მოდელს ხშირად „მატრიოშკას მოდელს“ უწოდებენ, რომელიც მეტ-ნაკლებად ავტონომიური ერთეულებისგან შედგებოდა,[1] ხოლო დიდი ერთეულები ამ პატარა ავტონომიურ ერთეულებს მოიცავდა[2]. არსებობდა შიში, რომ აფხაზეთს, ოსეთსა და აჭარას მინიჭებული ავტონომიური სტატუსი შეიძლება გადათარგმნილიყო პოლიტიკური სუვერენიტეტის მოპოვების მცდელობებად.

საინტერესოა, რომ ის აკადემიური ტერმინები, რომლებიც საბჭოთა კავშირის პერიოდში ეთნოსების გარშემო შეიქმნა, ქართულმა აკადემიურმა სივრცემ არ უარყო. ეს საინტერესოა იმ ფონზე, რომ საქართველოში ყველაფერი, რაც საბჭოთა კავშირს უკავშირდება, ცუდი რეპუტაციით სარგებლობს.

ეს აკადემიური ტერმინები იერარქიულია. მაგალითად, სულ ზევითაა ეთნიკური ჯგუფი, რომელსაც აქვს პოტენციალი, რომ ერი გახდეს - გვაქვს ქართული ეთნოსი, რომელიც საქართველოს ერი გახდა. თუმცა ამ წარმოდგენებით, ეთნოსის გარდა არსებობს მისი ქვეკატეგორიები, მაგალითად, სუბეთნიკური ჯგუფი, ეთნოტერიტორიული ჯგუფი და ეთნოგრაფიული ჯგუფი, რომლებიც, ასე თუ ისე, ერთმანეთის სინონიმებად გამოიყენება და ეთნოსზე უფრო დაბალ საფეხურზე დგას. ეს აზრი დღესაც გაზიარებულია ქართველი მეცნიერების უმრავლესობის მიერ.

ეს სამი კატეგორია (სუბეთნიკური, ეთნოტერიტორიული, ეთნოგრაფიული ჯგუფები) გამოიყენება ისეთი ჯგუფები დასახარისხებლად, რომლებიც, ამ წარმოდგენით, მთლად ეთნიკური ჯგუფები არაა. შესაბამისად, ამ წარმოდგენებით, ჯერ ერთი, ისინი წარმოადგენენ უფრო დიდი ჯგუფის ქვეკატეგორიებს, ამ შემთხვევაში საქართველოს ნაციონალური ჯგუფის ქვეკატეგორიას და თან ამ ქვეკატეგორიებს არ გააჩნიათ „ისტორიული უფლებები,“ რომ ერად ჩამოყალიბდნენ. ამ სურათის მიხედვით მეგრელობა სუბეთნიკური კატეგორიაა. ეს შეხედულებები პრობლემატურია რამდენიმე მიზეზის გამო და ის პრობლემურია აკადემიურადაც, რადგან ის უპირისპირდება თანამედროვე აკადემიურ წარმოდგენებს ეთნოსის და ეთნიკურობის შესახებ.

ამ სამ ტერმინში ჩვენ ვხედავთ ეთნოსის  გაქვავებულ, ესენციალისტურ,სტატიკურ გაგებას, რაც ეთნოსის ძალიან მოძველებული გაგებაა. დღეს აკადემიაში ეთნოსები აღიქმება როგორც ბევრად უფრო არამყარი, ფორმაცვალებადი და სიტუაციური კატეგორია, ეთნოსების განსაზღვრისას ყურადღებას ვაქცევთ როგორც ჯგუფის თვითწარმოდგენას, ასევე წარმოდგენებს გარედან. ახლანდელი წარმოდგენებით, ეთნოსი არის კატეგორია, რომელიც მუდმივად ქმნადობის პროცესშია, ეთნიკური ჯგუფები ჩნდებიან და ქრებიან. მაგრამ ეს სიტუაციური მიდგომა ქართული აკადემიის ცენტრალურ, პოპულარულ დისკურსში ცენტრში არ დგას, რაც ვფიქრობ რომ პრობლემაა.