ნინო ჩიქოვანი - პროფესორი, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის კულტურის კვლევათა ინსტიტუტის ხელმძღვანელი

1990-იანი წლების დასაწყისი, განსაკუთრებით მისი პირველი ნახევარი, უპირველეს ყოვლისა, აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის კონფლიქტებს გვახსენებს, რომელთა მიზეზებზე, შიგა და გარე ძალების ინტერესებსა და ჩართულობაზე, შედეგებსა და მოგვარების გზებზე კამათი დღემდე  გრძელდება. თუმცა  ჩვენ დღეს არა კონფლიქტებს, არამედ იმ კონტექსტს შევეხებით, რომელშიც ისინი მიმდინარეობდა და რომელმაც მათი გააზრება დააბრკოლა.

სტატიის მიზანია, გავაანალიზოთ საქართველოში 1980-1990-იან წლებში მიმდინარე რთული და წინააღმდეგობრივი პროცესები, რომელთაგან ზოგმა, ტკივილთან ერთად, მსხვერპლით მოპოვებული გამარჯვების განცდა დაბადა, ზოგიერთმა კი - სირცხვილისა თუ დანაშაულის გრძნობა და მისი დავიწყების სურვილი. ზოგი მოვლენა მყარად დამკვიდრდა კოლექტიურ მეხსიერებაში, ზოგი კი სხვადასხვა ჯგუფის მეხსიერებათა დაპირისპირების საფუძვლად იქცა. ამ პროცესებმა არა მხოლოდ მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა ქვეყნის სამომავლო განვითარება, არამედ დღესაც გავლენას ახდენს საზოგადოებაზე. ამიტომ მათი გააზრების გარეშე შეუძლებელია ბოლო 35 წლის განმავლობაში მომხდარი ფაქტებისა და მოვლენების სრულყოფილად წარმოდგენა და ახსნა.

სტატიაში განხილული საკითხები კოლექტიური მეხსიერებისა და მეხსიერების პოლიტიკის თეორიათა ჭრილშია გააზრებული, რაც გვაჩვენებს, რა განაპირობებდა ფაქტებისა და მოვლენების დამახსოვრება-დავიწყების დინამიკას. კერძოდ, მორის ჰალბვაქსის, იან და ალეიდა ასმანების თეორია მეხსიერების სოციალური ბუნების შესახებ, მეხსიერების შექმნის პროცესში გამოყენებული საშუალებების პიერ ნორასა და იან ასმანისეული კონცეფცია, აგრეთვე მეხსიერების პოლიტიკის თეორიისა და პრაქტიკის ანალიზი, რომელიც დასახელებულმა ავტორებმა შემოგვთავაზეს, საშუალებას გვაძლევს, უკეთ გავიაზროთ საქართველოში 1980-90-იანი წლების მიჯნაზე განვითარებული პროცესები. მეხსიერების პოლიტიკა გულისხმობს იმ ფაქტის გათვალისწინებას, რომ მეხსიერება შერჩევითია,  წარსულში მომხდარი ფაქტები და მოვლენები თანამედროვე რეალობის გადასახედიდან გადმოიცემა და აიხსნება; იცვლება წარსულის ფაქტების არა მხოლოდ ინტერპრეტაცია, არამედ თვით ფაქტებიც, რომლებიც „შერჩეულია“ დასამახსოვრებლად თუ დასავიწყებლად. შესაბამისად, იცვლება წარსულზე თხრობაც - წარსულის ნარატივი. ქვეყანაში მიმდინარე პროცესების გაანალიზება მეხსიერების პოლიტიკის ჭრილში საშუალებას იძლევა ავხსნათ, რას და რატომ ვიმახსოვრებთ, ვივიწყებთ ან ვცდილობთ, თავი ავარიდოთ მათზე საუბარს.   

წარმოდგენილ ნაშრომს საფუძვლად უდევს შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მხარდაჭერით განხორციელებული ვრცელი კვლევა, რომლის შედეგები აისახა კოლექტიურ მონოგრაფიაში „საქართველო: ტრავმა და ტრიუმფი დამოუკიდებლობისკენ მიმავალ გზაზე.“[1]

როგორ იწყებოდა 90-იანები?

პაატა შამუგია, გურამ წიბახაშვილის უაღრესად მნიშვნელოვანი და საინტერესო ფოტოალბომის („ზღვარზე“) შესავალ წერილში ლაკონურად და მკაფიოდ აღწერს 90-იანებს, როგორც ერთგვარ „სიმბოლოსა და პირობით ნიშანს, რომელიც უფრო მეტად დროს კი არა, მდგომარეობას აღნიშნავს, უფრო ზუსტად, არასტაბილურად გარდამავალ მდგომარეობას“[2] ერთი, ნგრევის პროცესში მყოფი სისტემიდან მეორე - სასურველი, თუმცა ჯერ კიდევ ბუნდოვანი რეალობისაკენ. იმ ადამიანებისათვის, ვინც ეს დრო გამოიარა და ვისთვისაც “ეგ დრო არასოდეს სრულდება,“[3] საუკუნის დაუკონკრეტებლადაც გასაგებია, რომელ 90-იანებზეა ლაპარაკი; თუმცა, ალბათ, გასაგებია უფრო ახალგაზრდებისთვისაც, ვისაც 90-იანების ამბები კომუნიკაციური (და კულტურულიც, თუმცა უფრო პირველი) მეხსიერების გზით გადაეცა.

პერესტროიკამ მნიშვნელოვნად შეასუსტა საბჭოთა სისტემის მიერ დაწესებული აკრძალვები და შეზღუდვები. საჯაროობის პოლიტიკამ შესაძლებელი გახადა ადრე ტაბუირებულ საკითხებზე მსჯელობის დაწყება. წარსული - კოლექტიური იდენტობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საფუძველი - ერთბაშად მოექცა საზოგადოების ყურადღების ცენტრში. სტიქიურად და, ზოგჯერ, სრულიად გაცნობიერებულადაც, დაიწყო მისი გადასინჯვა და „ახალი წარსულის“ კონსტრუირება, რომელიც ახალი მომავლის ლეგიტიმაციის წყარო უნდა გამხდარიყო.^[4] ერთ-ერთი პირველი ნაბიჯი ამ გზაზე პოეტ კოლაუ ნადირაძის (1895-1991) ლექსის გამოქვეყნება იყო. თითქმის ორი ათეული წლის წინ დაწერილი ეს ლექსი, სათაურით „25 თებერვალი 1921 წ.“ გამომცემლობა „მერანის“ მიერ ოქტომბრის რევოლუციის მოახლოებული 70 წლისთავისადმი მიძღვნილ პოეტურ კრებულში 1985 წელს დაიბეჭდა. „წითელი დროშით, მოღერილ ყელით, / თეთრ ცხენზე მჯდომი, ნაბიჯით ნელით / შემოდიოდა სიკვდილი ცელით!“^[5] - ასე აღწერდა პოეტი 1921 წლის 25 თებერვალს, რომელიც ათწლეულების მანძილზე ზეიმით აღინიშნებოდა, როგორც საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების ბედნიერი დღე.

სულ მალე, 1987 წლის შემოდგომაზე, როდესაც საქართველოში ილიას დაბადების 150 წლის იუბილეს აღნიშნავდნენ,  მთაწმინდის პანთეონში ქართველი ბოლშევიკის, რევოლუციონერის, საბჭოთა ფუნქციონერის ფილიპე მახარაძის (1868-1941) საფლავი ააფეთქეს, რომლის სახელი, სხვა სოციალ-დემოკრატებთან ერთად, ილიას მკვლელობასთან ასოცირდებოდა და რომელიც სწორედ ილიას პირდაპირ, მისგან სულ რამდენიმე მეტრის დაშორებით, 1941 წლიდან განისვენებდა. კულტურისა და მეხსიერების მკვლევრები ისტორიული ფაქტების თუ პერსონაჟებისადმი ამგვარ დამოკიდებულებას წარსულთან ანგარიშსწორებას (პიერ ნორა) უწოდებენ.

1988 წლიდან საქართველოში მიტინგებისა და დემონსტრაციების ტალღა დაიწყო, რომელიც 1989 წლის 9 აპრილამდე არ შენელებულა: თებერვალში დაიწყო გამოსვლები დავით გარეჯის მუზეუმ-ნაკრძალის მახლობლად მდებარე სამხედრო პოლიგონზე საარტილერიო აფეთქების წინააღმდეგ;^[6] მაისში - ხუდონჰესის მშენებლობის წინააღმდეგ; 26 მაისს გაიმართა საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტის მიღებისა და პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის შექმნის 70 წლისთავის აღსანიშნავი მიტინგი;^[7] ივლისში - მიტინგი ტრანსკავკასიის რკინიგზის მშენებლობის წინააღმდეგ. ყველაზე მასშტაბური იყო 1988 წლის ნოემბრის საპროტესტო აქცია და შიმშილობა თბილისში, მიმართული საბჭოთა კავშირის კონსტიტუციაში შესატანი იმ ცვლილების წინააღმდეგ, რომელიც ნომინალურად მაინც აძლევდა მოკავშირე რესპუბლიკებს საბჭოთა კავშირიდან გასვლის უფლებას. ამ დღეებში მოხდა კიდევ ერთი, სრულიად წარმოუდგენელი ფაქტი: ერთ-ერთმა პროტესტანტმა მთავრობის სასახლის შენობის თავზე მოფრიალე საქართველოს სსრ დროშა მომიტინგეთა და მიტინგის მეთვალყურეთა თვალწინ ჩამოაგდო.^[8] 1989 წლის 25 თებერვალს, პირველად საბჭოთა ისტორიაში, თბილისის ქუჩებში მასობრივი გამოსვლები და მრავალათასიანი მიტინგები მოეწყო, სადაც აპროტესტებდნენ საბჭოთა არმიის შემოჭრას საქართველოში 1921 წელს და ქვეყნის ოკუპაციას საბჭოთა რუსეთის მიერ.^[9] სადღესასწაულოდ გამოფენილ საბჭოთა საქართველოს დროშებს ახალგაზრდები ხსნიდნენ და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის (1918-1921) დროშებით ანაცვლებდნენ.

„ჩვენ მიტინგებზე დავიბადეთ და გავფორმდით როგორც თაობა, [...] რომლის არტიკულაციის, საკუთარი აზრისა თუ პოლიტიკური ნების თუ ვნებების გამოხატვის ფორმა მიტინგია. [...] ჩვენმა აზროვნებამ, ურთიერთობისა თუ ქცევის ფორმებმა, ლაპარაკის მანერამაც კი მიტინგური სახე მიიღო. მალე ამ ‘ავადმყოფობის’ სიმპტომები მთელ საქართველოს მოედო და თვითგამორკვევის პროცესში მყოფი ხალხის ეროვნული იდენტობის მთავარ ნიშნად იქცა,“^[10] წერდა გიორგი მაისურაძე ორი ათეული წლის შემდეგ.

საქართველოს შემდგომი ისტორიის ათვლის წერტილად კი 1989 წლის 9 აპრილი იქცა. ცოტა ხნით ადრე, 1989 წლის 18 მარტს, აფხაზეთში, გუდაუთის რაიონის სოფელ ლიხნში გამართულ ყრილობაზე მიიღეს მიმართვა საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტისადმი, რომელშიც ყრილობის მონაწილენი მოითხოვდნენ აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის შეყვანას უშუალოდ საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში, მოკავშირე რესპუბლიკის სტატუსით. ამან ქვეყანაში უარყოფითი რეაქცია გამოიწვია, აფხაზეთსა და მთლიანად საქართველოს მიტინგების ტალღამ გადაუარა. 4 აპრილს თბილისში, მთავრობის სასახლის წინ, ილია ჭავჭავაძის საზოგადოების ინიციატივით,  დაიწყო მრავალათასიანი მიტინგი, რომელიც აფხაზური სეპარატიზმის და მისი წამახალისებლების წინააღმდეგ იყო მიმართული. სულ მალე აქციაზე საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენისა და კომუნისტური რეჟიმის საწინააღმდეგო ლოზუნგები გაჩნდა, მიტინგის მიმართულება შეიცვალა, შეკრებილთა ნაწილმა დამოუკიდებლობის მოთხოვნით შიმშილობა გამოაცხადა. სიტუაცია სულ უფრო მეტად გამოდიოდა საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის კომუნისტური ხელისუფლების კონტროლიდან. მოსკოვთან შეთანხმებით, გადაწყდა მიტინგის დარბევა. თბილისში არმიისა და შინაგანი ჯარების დამატებითი ძალები შემოიყვანეს. 8 აპრილს, თბილისის ქუჩებში სამხედრო ტექნიკის გატარებით, ძალის დემონსტრირება და უკმაყოფილოთა დაშინება სცადეს, მაგრამ ამან საწინააღმდეგო შედეგი გამოიღო და 9 აპრილს ღამით მთავრობის სასახლესთან წინა ღამეებზე მეტი ხალხი შეიკრიბა. დილის 4 საათზე, ყოველგვარი გაფრთხილების გარეშე, საბჭოთა არმიისა და შინაგანი ჯარების ნაწილებმა დაარბიეს მიტინგი ხელკეტების, მესანგრის ნიჩბებისა და მომწამლავი ნივთიერების გამოყენებით. ადგილზე დაიღუპა 16 ადამიანი, უმეტესად ქალები, მომდევნო დღეებში გარდაიცვალა დარბევის დროს დაშავებული კიდევ ოთხი მომიტინგე, ერთი ახალგაზრდა კი კომენდანტის საათის დროს მოკლეს. საავადმყოფოებში მოათავსეს რამდენიმე ასეული მოწამლული და დაშავებული ადამიანი.

შეიძლება ითქვას, რომ 90-იანები სწორედ ამ პარადიგმული მოვლენით დაიწყო. რუსთაველის გამზირზე დატრიალებულ შოკისმომგვრელ ტრაგედიასთან გამკლავება საზოგადოებამ კოლექტიური გლოვით, ტკივილის, რისხვისა და აღშფოთების ემოციათა დაუფარავი გამოხატვით სცადა. 9 აპრილის ნარატივმა ტრავმისა და ტრიუმფის ელემენტები გააერთიანა და დროებით უკან გადასწია საკითხი, რომელთან დაკავშირებითაც რუსთაველის გამზირზე 4 აპრილს მიტინგი დაიწყო, გაღებულმა მსხვერპლმა კი მომავალ გარდაუვალ გამარჯვებაში  დაარწმუნა მგლოვიარე, მაგრამ ერთიანობით ამაყი საზოგადოება.

1991 წლის 9 აპრილს საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენით ამ რწმენას ხორცი შეესხა. ზვიად გამსახურდიას სიტყვაში მკაფიოდ ისმოდა ორი წლის წინანდელი 9 აპრილის გამოძახილი: „9 აპრილის წამებულთა სულები დაგვცქერიან ჩვენ და ხარობენ ზეციურ ნათელში, რამეთუ აღსრულდა ნება მათი, აღსრულდა ნება ქართველი ერისა.“^[11] 9 აპრილის ნარატივის ტრავმული მხარე გამარჯვების სიხარულით გადაიფარა, რითაც კიდევ ერთხელ გაესვა ხაზი თავისუფლებისათვის გაღებული მსხვერპლის ღირებულებას: სიკვდილმა დათრგუნა სიკვდილი, კეთილმა სძლია ბოროტს. რუსთაველის გამზირზე უამრავი ხალხი შეიკრიბა, ისინი სიმღერითა და ცეკვით გამოხატავდნენ თავიანთ ემოციას.

9 აპრილი კოლექტიურ მეხსიერებაში ტრაგიკულ და ტრიუმფალურ თარიღად დამკვიდრდა, რომელმაც სწრაფად დაიკავა ადგილი საქართველოს ისტორიის „დიდებული წამების“ რიგში. დამოუკიდებლობის აღდგენის გამოცხადების შემდეგ საზოგადოება ტრიუმფის ეიფორიამ მოიცვა; მან დაიჯერა, რომ მთავარი დაბრკოლებები გადალახულია, მიზანი მიღწეულია, რომ ყოფითი სირთულე ვერ დააყენებდა ეჭვქვეშ დამოუკიდებლობის მნიშვნელობას,  ვერაფერი შეცვლიდა წარმატებისაკენ მიმავალ გზას.

მაგრამ ორივე 9 აპრილს მძიმე ბუნებრივი და სოციალური მოვლენების მთელი მწკრივი მოჰყვა. 1989 წლის 9 აპრილიდან ათიოდე დღის შემდეგ, 19 აპრილს, აჭარაში, სოფელი წაბლანაში ჩამოწოლილმა მეწყერმა მთლიანად შთანთქა სოფელი და 23 ადამიანი შეიწირა. ასობით ოჯახი დარჩა საცხოვრებლის გარეშე, ათასზე მეტი ოჯახი იძულებული იყო, დაეტოვებინა საკუთარი სახლ-კარი და საქართველოს სხვადასხვა რეგიონის სოფლებში გადასახლებულიყო.

კიდევ ერთი მძიმე ბუნებრივი კატასტროფა 1991 წლის აპრილს დაემთხვა: 1991 წლის 29 აპრილს რაჭაში მომხდარ ძლიერ მიწისძვრას მეწყრული პროცესები, დიდი ნგრევა და მსხვერპლი მოჰყვა თავად რაჭაში, იმერეთსა და შიდა ქართლში. მთლიანად დაიმარხა საჩხერის რაიონის სოფელი ხახიეთი, რომლის ყველა მაცხოვრებელი, ვინც იმ დროს სოფელში იყო, კლდოვან ზვავს ემსხვერპლა.

1989 წლის ოქტომბერში ავტოკატასტროფაში დაიღუპა მერაბ კოსტავა - ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო წარმომადგენელი. ამ ავარიის შემთხვევითობის მიმართ მაშინვე გაჩნდა ეჭვი. ყველაზე რთული ბიოგრაფიის მქონე, შეუპოვარი და, ამასთან, ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის სხვა მიმართულებებისა და მათი ლიდერებისადმი არაკონფრონტაციულად განწყობილი ლიდერის ამგვარმა სიკვდილმა, ერთი, მხრივ, ხელი შეუწყო მისი, როგორც ახალი გმირის სახის ჩამოყალიბებას, მეორე მხრივ კი წარმოშვა შიში ეროვნული მოძრაობის სხვადასხვა ჯგუფის სამომავლო ურთიერთობასთან დაკავშირებით. მერაბ კოსტავას დაკრძალვა მთაწმინდის პანთეონში 9 აპრილით ტრავმირებული საზოგადოების ემოციების კიდევ ერთ გამოხატულებად იქცა.

სულ უფრო იძაბებოდა ვითარება აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ერთეულებში, იზრდებოდა შეიარაღებული დაპირისპირების საფრთხე.

ამ სოციალურმა ტეხილებმა და მძიმე ბუნებრივმა კატაკლიზმებმა ქვეყანაში ყოვლისმომცველი ტრავმული ატმოსფერო შექმნა, რომელთან გამკლავება ძნელი აღმოჩნდა. 1989 წლის 9 აპრილის კოლექტიური ტრავმის გავლენით, რომლის დაძლევის პროცესში აქტიურად (და წარმატებითაც) გამოიყენებოდა ქართულ რეალობაში არსებული კულტურული ნიმუშები[12] (სამშობლოსთვის თავგანწირვა, გამარჯვებისათვის მსხვერპლის გაღების აუცილებლობა და გარდაუვალობა; ერთობა; სიმტკიცე და შეუპოვრობა; „ჭირთათმენა;“ განგებისა და ბედისწერის რწმენა), არა მხოლოდ სოციალური ძვრების, არამედ სტიქიური უბედურებების გააზრებაც საქართველოს ტრაგიკული ისტორიის ჭრილში მოექცა. ეს გარდაუვლად გულისხმობდა მტრის არსებობას, რომლის სახით, ბუნებრივი კატასტროფის შემთხვევაში, ბუნება, განგება თუ ბედისწერა მოიაზრებოდა. პარალელები ივლებოდა ისტორიულ მოვლენებთან, სტიქიური მოვლენების მსხვერპლნი განიხილებოდნენ წამებულებად, როგორც 9 აპრილს დაღუპული და დასახიჩრებული ადამიანები. საგაზეთო პუბლიკაციებში ვხვდებით მოწოდებას „ქუდზე კაცი, ქართველებო!“[13] რომელიც, როგორც წესი, მტრის შემოსევის დროს გამოიყენებოდა. ხაზი ესმებოდა „ჭირსა შიგან გამაგრების“ ტრადიციას,[14] მომავლის იმედს („ქართველებს უიმედობა არ შეგვშვენის, ქართველი როცა ტირის, მაშინაც კი მომავლისკენ იყურება [...], კიდევაც დაიზრდებიან ალგეთს ლეკვები მგლისანიო, უთქვამთ[15]). რაჭისა და ზემო იმერეთის ტრაგედიის შემდეგ ლაპარაკობდნენ ბედისწერაზე, 70 წლიანი ათეიზმის ცოდვის გამო მოვლენილ სასჯელზე, მიწისძვრების ხელოვნურად გამოწვევაზე. ყოველივე ამით საზოგადოება ცდილობდა თავს დატეხილი ტრაგიკული ამბების ახსნას, მათთვის მნიშვნელობის მინიჭებას, გაურკვევლობისა და დაუცველობის განცდასთან გამკლავებას. 

ასე დაიწყო 90-იანები - „ვანდამის, ჩაკ-ნორისის, ცეცხლმოკიდებულ საბურავებზე შემომწკრივებული ბირჟავიკების, მოკოლორიტო ძველი ბიჭების, სვისტოკიანი მილიციელებისა და ჰალსტუხიანი ქურდების, ხელიდან წასული ყაჩაღების, ალტერნატიული პოეზიისა და მთლად ალტერნატიული როკის“ ხანა, როცა „პირველად იყო მიტინგი, სხვა რამეები მერე გაჩნდა. [...] ძირითადად, პოლიტიკა იყო. იყო დიდი შეძახილები, გამოსვლები, გაუ-მააარჯოს-ჯოს-ჯოს-ები, „გული გაიმაგრე, დავით“-ები და გადაბმული, მონოტონური, ეგზალტაციური – ზვი-ა-დი! ზვი-ა-დი! ზვი-ა-დი! პოლიტიკის პაუზებს შორის ვცხოვრობდით კიდეც. თავისებურად, რასაკვირველია.“[16]

1991 წლის დეკემბერში რუსთაველის გამზირის ის მონაკვეთი, რომელსაც ერთმა თანამედროვე პოლიტიკოსმა უწოდა „ჩვენი აგორა,“ „სადაც გასული 30 წლის მანძილზე იწერება საქართველოს ისტორია,“^[17] თბილისის ომის ბრძოლის ველად იქცა. „სამოქალაქო ომის დროს, როდესაც მთელი რუსთაველი იწვოდა, პირველი, რაც უცნაურად და ცუდად მომხვდა თვალში, ის იყო, რომ ჩვენი დროშა სწორედ იმ რუსულ “ბეტეერზე” ფრიალებდა, რომელიც სულ რაღაც წელიწადნახევრის წინ, 9 აპრილს, მოსაკლავად დაგვდევდა,“^[18] წერდა ბექა ქურხული 2012 წელს. მართლაც, თბილისის ომისა და შემდგომი სამოქალაქო დაპირისპირების დროს, რომელიც ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონს მოედო და უზარმაზარი მსხვერპლი მოიტანა, მხარეები ერთმანეთის პირისპირ იმ დროშით იდგნენ, რომელშიც 9 აპრილის ტრაგედია და ტრიუმფი იყო სიმბოლიზებული. მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაში ეს დროშა „იყო ყველა ომში და რომელ ომშიც წავიდა, ყველგან დამარცხებული დაბრუნდა, დაწყებული რუსთაველის გამზირიდან, სადაც ორივე მხარეს თვითონ იყო და ორივე მხარეს დამარცხდა.“^[19] ალბათ, სწორედ ამ ორმხრივი მარცხის გამო, თბილისის ომისა და სამოქალაქო დაპირისპირებისადმი დამოკიდებულება მკაფიოდ ვერ ჩამოყალიბდა. ეს მოვლენები თითქოს გაიყინა დავიწყებასა და დამახსოვრებას შორის. დაპირისპირებულმა მხარეებმა წინააღმდეგობრივი ნარატივები შექმნეს, ომის მძიმე გამოცდილებისადმი მათი დამოკიდებულება ათწლეულების შემდეგაც განსხვავებული დარჩა. კითხვებზე - რა მოხდა? ვინ არის მსხვერპლი? ვინ არის დამნაშავე და პასუხისმგებელი? - პასუხები ვერ მოიძებნა. სამოქალაქო დაპირისპირება, როგორც ტრავმული მოვლენა, ვერ მოთავსდა მნიშვნელობათა კულტურულ სისტემაში. საბოლოოდ, ჩამოყალიბდა ომის მონაწილე ჯგუფების ჰერმეტულად ჩაკეტილი ნარატივები. ამ დაპირისპირების სახელწოდებაზეც კი არ არის მიღწეული თანხმობა საზოგადოების ჯგუფებს შორის (სამოქალაქო ომი, პუტჩი, ბრძოლა პროვინციული ფაშიზმის წინააღმდეგ, სახალხო აჯანყება, რუსეთის ინტერვენცია...). ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლების მომხრეთათვის ტრავმამ, ათწლეულების შემდეგაც, ვერ დაიდო ბინა წარსულში. მოწინააღმდეგე ჯგუფის წარმომადგენლები კი წარსულის მძიმე გამოცდილების დავიწყებისკენ არიან მიდრეკილი და მომავალზე ორიენტირებისკენ მოუწოდებენ საზოგადოებას. მათი ნაწილი აღიარებს საკუთარ შეცდომებს, თუმცა მეორე მხარეს ეჭვი შეაქვს ამ განცხადებების გულწრფელობაში. სწორედ ამიტომ, ეს ომი ოცდაათი წლის შემდეგაც რჩება ურთიერთდაპირისპირებულ და, ზოგჯერ, შეურიგებელ ჯგუფებად დაყოფის წყაროდ, მოვლენად, რომელიც პერიოდულად ბრუნდება აწმყოში და „ისე განიცდება, თითქოს გუშინ მოხდა.“[20]

1992 წლის 14 აგვისტოს, როცა სამოქალაქო დაპირისპირება განდევნილ პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიას მომხრეებსა და მოწინააღმდეგეებს შორის მწვავე ფაზაში იყო, დაიწყო შეიარაღებული კონფლიქტი აფხაზეთში. ქვეყანაში ვითარება განსაკუთრებით გართულდა. 90-იანი წლების ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე ტრავმული გამოცდილება აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში მიმდინარე კონფლიქტების შედეგად ახალი სოციალური ჯგუფის ჩამოყალიბება იყო. ესენი იყვნენ იძულებით გადაადგილებული პირები - დევნილები, ან  „ლტოლვილები,“  როგორც მათ 90-იან წლებში მოიხსენიებდნენ. ასეულობით ათასი მოქალაქე, მათი სიცოცხლისათვის შექმნილი საფრთხის გამო, იძულებული გახდა, დაეტოვებინა საკუთარი სახლ-კარი. მათი განსახლება, ქვეყანაში არსებული ქაოსური მდგომარეობიდან გამომდინარე, არაორგანიზებულად მოხდა. ნაწილმა ნათესავებს შეაფარა თავი, ნაწილი საქართველოს სხვადასხვა ქალაქების სასტუმროებში, სანატორიუმებში, სკოლებში, საავადმყოფოებში, მიტოვებულ საერთო საცხოვრებლებში და სხვა შენობებში განთავსდა. „ხის ფიცრებით შემოჯარული შენობები, მინაჩამსხვრეულ ფანჯრებზე გადაკრული  პოლიეთილენის პარკები; ლამინატაყრილი იატაკები; ნესტიანი და სოკოშეპარული კედლები, ბათქაშჩამოცვენილი ჭერები; დაჟანგული მილები საპირფარეშოებში, ბოლოს კი ადამიანები, რომლებიც მარტივ ჰიგიენაზე ზრუნვასაც კი ვერ ახერხებენ, რადგან ადამიანად ყოფნის შესაძლებლობა წაართვეს“, - ასეთი იყო დევნილთა უმრავლესობის ახალი საცხოვრებელი, რომელსაც მათ ვერასოდეს უწოდეს სახლი.[21] ახალ ადგილზე, უმძიმეს საყოფაცხოვრებო პირობებში, დევნილთა უდიდეს უმრავლესობას, რომლებმაც დაკარგეს ოჯახის წევრები და ახლობლები, ჯანმრთელობა, სოციალური სტატუსი, ხელახლა, ფაქტობრივად ნულიდან მოუწია ახალი ცხოვრების დაწყება ეკონომიკური, პოლიტიკური და სოციალური კრიზისით მოცულ ქვეყანაში. დროთა განმავლობაში „უსახლობის განცდა“ დევნილთათვის მძიმე ემოციურ მდგომარეობად ჩამოყალიბდა.^[22]

ტრავმირებულ დევნილებს მძიმე ეკონომიკური და სოციალური პრობლემებით დამძიმებული, ასევე ტრავმირებული საზოგადოება დახვდა. თავდაპირველად ისინი თანაგრძნობით შეხვდნენ დევნილებს და, შესაძლებლობის ფარგლებში, დახმარებაც გაუწიეს მათ. მაგრამ თანაგრძნობა და თანაგანცდა დიდხანს ვერ შენარჩუნდა, დევნილები თანდათან სტიგმატიზებისა და გულგრილობის მსხვერპლი გახდნენ, ისინი აღიქმებოდნენ სხვა ჯგუფად, რომელიც ადგილობრივებს სამუშაო ადგილებს და ისედაც შეზღუდულ რესურსებს ეცილებოდა.^[23]  ადგილობრივმა საზოგადოებამ მათგან დისტანცირება არჩია.^[24] ასე ჩამოყალიბდა 90-იანი წლების ისედაც ფრაგმენტირებულ საზოგადოებაში კიდევ ერთი ჩვენ და სხვა ჯგუფი, როგორც ტრავმული გარემოს ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილი.

90-იანი წლების დასაწყისის ტრიუმფალური განწყობა მალევე ჩაანაცვლა ყოვლისმომცველი კრიზისით გამოწვეულმა მუდმივმა სტრესმა. სახელმწიფო ინსტიტუტები მოიშალა, იზრდებოდა კრიმინალი, ყოველდღიურობის ნაწილად იქცა შეიარაღებული „საძმოების“ და სხვადასხვა სამხედრო დაჯგუფების თარეში, ამას ემატებოდა ეკონომიკური კოლაფსი, სასურსათო და ენერგოკრიზისი. დამოუკიდებლობის შემდეგ შექმნილი ვითარება სრულიად არ შეესაბამებოდა დამოუკიდებლობაზე მეოცნებე და მისთვის მებრძოლი ადამიანების მოლოდინს: განათლებისა და ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობას, გარანტირებულ პენსიას, სტაბილურ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცხოვრებას. კომუნისტური რეჟიმის პირობებში ჩამოყალიბებული  კულტურული წეს-ჩვეულებების და ქცევების მემკვიდრეობა ახალ რეალობაში სრულიად უფუნქციო აღმოჩნდა.  ეს მდგომარეობა ბადებდა შფოთვას, დაუცველობის განცდას, უნდობლობას როგორც სხვა ადამიანების, ასევე ინსტიტუტების მიმართ, კოლექტიური იდენტობის კრიზისს, დეზორიენტაციას, აპათიას, პასიურობას, მომავლისადმი პესიმისტურ განწყობას, რომელსაც წარსულის ნოსტალგიური ხატები ერეოდა.^[25] საზოგადოებას, ნანატრი თავისუფლების მიღებასთან ერთად, საყრდენი მოერღვა. ყველაფერმა ამან მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა შემდგომი პერიოდის სოციალური ურთიერთობების სახე, სიმბოლოები, ფასეულობები და ნორმები. ეს იყო კოლექტიური/კულტურული ტრავმა - სოციალური გარემოს უეცარი, სწრაფი, მკვეთრი და ფუნდამენტური ცვლილებით გამოწვეული მდგომარეობა, რომელიც არყევს სოციალური ცხოვრების ფუნდამენტურ პრინციპებს, აზიანებს საზოგადოების გამაერთიანებელ კავშირებს და ერთობის განცდას.^[26] პიოტრ შტომპკამ კოლექტიური ტრავმის ამ სახეს „გამარჯვების ტრავმა“ უწოდა, ანუ ისეთი ცვლილება, რომელიც ცალსახად ფასდება, როგორც დადებითი მოვლენა; მასზე ოცნებობდნენ, მისთვის იბრძოდნენ და თავსაც სწირავდნენ, მაგრამ როდესაც ის მოხდა, აღმოჩნდა, რომ საზოგადოების უდიდესი ნაწილისათვის ცვლილება მეტისმეტად მტკივნეული იყო.[27] „გამარჯვების ტრავმა“ პოსტსოციალისტური სივრცის ბევრმა ქვეყანამ გამოსცადა,[28] თუმცა იგი განსაკუთრებით მტკივნეული იყო იქ, სადაც პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სოციალურ სირთულეებს შიდა კონფლიქტები  დაერთო. მათ რიცხვს მიეკუთვნება საქართველოც.

90-იანი წლები საქართველოში „გამარჯვების ტრავმის“ პერიოდია, რომლის მეხსიერების ჩამოყალიბება წინააღმდეგობრივი პროცესია. 9 აპრილი შეიცავდა გმირობისა და თავგანწირვის აქტად წარმოჩენის პოტენციალს, რაც „აყალიბებს წარმოდგენას ჯგუფისათვის სიცოცხლის გაღების, როგორც საპატიო მისიის შესახებ და მნიშვნელობას ანიჭებს მომავალ ბრძოლებს.^[29] ეს პოტენციალი რეალიზდა ტრავმისა და ტრიუმფის ნარატივში, რომელიც საზოგადოების კონსოლიდაციის საფუძველი გახდა. მაგრამ თბილისის ომისა და სამოქალაქო დაპირისპირებისადმი დამოკიდებულების ჩამოყალიბება ძნელი აღმოჩნდა არა მხოლოდ ჩართული მხარეებისა და მათი მხარდამჭერების, არამედ მთლიანად საზოგადოებისათვის.  წაგებული ომები, ზოგადად, რთული წარსულია, თუმცა ამ ომებს შორისაც არის განსხვავება: სამოქალაქო დაპირისპირება არ არის სასახელო და სიამაყის განცდას არ იწვევს; მისი დავიწყება არ ხერხდება, მაგრამ მის გახსენებას თავს არიდებენ.

ტრავმული მოვლენების ფონზე, რომლებიც ერთმანეთს გადაფარავდა და ნაკლებად ტოვებდა დროსა და სივრცეს მათი გააზრებისათავის, გადარჩენისა და თვითდამკვიდრების პრობლემებით დაკავებული საზოგადოებისათვის სამყარო შავ-თეთრი გახდა. ეთნო-პოლიტიკურმა კონფლიქტებმა ამ რთულ მოვლენათა ჯაჭვში ერთ-ერთი რგოლის ადგილი დაიკავა - მნიშვნელოვანი, მაგრამ მაინც ერთ-ერთი რგოლის. ამან გაართულა და გაახანგრძლივა მათი გააზრება და დაძლევის გზებზე ფიქრი.

სტატია მომზადებულია გაერთიანებული ერების საქართველოში ფინანსური მხარდაჭერით. შინაარსზე პასუხისმგებელია სოციალური სამართლიანობის ცენტრი. სტატიის შინაარსი არ შეიძლება განიხილებოდეს, როგორც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის პოზიცია.