ქეთი ეფაძე - კოლექტიური მეხსიერებისა და იდენტობის მკვლევარი, თსუ
ეროვნული იდენტობა, იდენტობის სხვა ფორმების მსგავსად კონსტრუირებას ექვმდებარება. ერის განვითარების მანძილზე, მან სხვადასხვა სახით შეიძლება იჩინოს თავი. იდენტობის შესაქმნელად მნიშვნელოვანია ერთი მხრივ, „ჩვენ“ ჯგუფად საზოგადოების წევრთა აღქმის ჩამოყალიბება და გაზიარებული კულტურის ფარგლებში შიდა საზღვრების დადგენა; ხოლო მეორე მხრივ, „სხვა“ ჯგუფთან, ან ჯგუფებთან შეპირისპირება და გარეგანი საზღვრების გამოკვეთა.[1] ეროვნული იდენტობის ფორმირებას ეროვნული ელიტები - ინტელექტუალები და პოლიტიკოსები - ახორციელებენ. ისინი ქმნიან ერთობის განცდას საზოგადოების წევრებს შორის სხვადასხვა მეთოდებით: კანონიკური ნარატივების შექმნით, რიტუალური თარიღების გახსენებით, მემორიალური ცერემონიების გამართვით თუ, საჯარო გამოსვლებისას ნათქვამი სიტყვებით.
მულტიეთნიკურ საზოგადოებებში ეროვნული იდენტობის კონსტრუირება შეიძლება პრობლემურ საკითხადაც იქცეს. თუ ერთი სახელმწიფოს ფარგლებში ვერ ხერხდება შეთანხმება ეროვნულ საზღვრებზე სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებს შორის, მაშინ თავს იჩენს კონკურენტული და პარალელური პროცესები.
განსაკუთრებით მწვავე ვითარება ამ მხრივ პოსტ-საბჭოთა რესპუბლიკებში და მათ შორის, საქართველოში გვხვდება. ისტორიულმა ნარატივებმა აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის (ე.წ. სამხრეთ ოსეთის) კონფლიქტების გაჩენასა და გაღრმავებაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა. საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკის კონტექსტში ჩამოყალიბდა ერთი მხრივ აფხაზური, ხოლო მეორე მხრივ ოსური ისტორიული ნარატივები. ისინი ქართულ ტექსტებთან წინააღმდეგობაში საზღვრავდნენ საკუთარი ჯგუფის რაობას და ავტოქთონურ უფლებებს ტერიტორიაზე. სწორედ ისტორიულ განაცხადებს დაეფუძნა ეროვნული პროექტები აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში პერესტროიკის პერიოდიდან, რამაც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ კონფლიქტების ესკალაციაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს.[2]
ეთნიკური უმცირესობების წინააღმდეგობა საბჭოთა პერიოდის ქართულ ეროვნულ პროექტთან კორენიზაციის პერიოდიდან დაიწყო. წინამდებარე სტატიაში სწორედ იმ პერიოდებს შევისწავლი, რომელმაც ხელი შეუწყო პოსტ-საბჭოთა პერიოდის კონფლიქტის ესკალაციას. კერძოდ კი, ავხსნი როგორ და ჩამოყალიბდა ქართული და აფხაზური კონფლიქტური იდენტობები საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკის კონტექსტში? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად ორ ჯგუფში ჩამოყალიბებულ ისტორიულ ნარატივებს შევისწავლი და ვაჩვენებ რაში ეთანხმებიან და ეწინააღმდეგებიან ავტორები ერთმანეთს; რომელ საკითხებთან დაკავშირებით ჩნდება ურთიერთგამომრიცხავი მოსაზრებები, რაც ერთი და იმავე წარსულის გარშემო წინააღმდეგობრივ მიმართულებებს ავითარებს.
კვლევისათვის შერჩეულ ისტორიულ ტექსტებს დეკონსტრუქციის მეთოდით გავაანალიზებ. დეკონსტრუქცია ფართოდ გამოიყენება სოციალურ და ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში წერილობითი ტექსტების შესწავლისას. იგი საშუალებას გვაძლევს დავინახოთ მთხრობლის მიერ არჩეული იდეები, რომელიც მართავს ნარატივის ხაზს და შინაარსს.[3] ნარატივთა დეკონსტრუქცია საბჭოთა ეროვნული იდენტობის მთავარი მარკერების გარშემო მოხდება - როგორიცაა ტერიტორიული კუთვნილება, ეთნიკური წარმოშობა და კულტურული რაობა.
ანალიზისთვის შევარჩიეთ ქართველ და აფხაზ ავტორთა ტექსტები, რომელიც შუა საუკუნეების პერიოდს ეხება და საბჭოთა საქართველოში იდენტობის ჩამოყალიბების გავლენიან მედიუმებს წარმოადგენდა. მათ შორისაა, მარქსისტულ-ლენინისტური ისტორიის სახელმძღვანელოები (1940, 1943, 1946, 1958, 1961, 1967), საქართველოს ისტორიის რვატომეულის ოთხი ნაწილი (1970-1979). აფხაზური წარმოშობის ისტორიკოსების გიორგი ანჩაბაძისა (1959, 1976) და შალვა ინალ იფას ნაშრომები (1960, 1965, 1975).
თეორიული ჩარჩო
ქართველებსა და აფხაზებს შორის კონფლიქტური იდენტობების ფორმირება ნაციონალიზმის თეორიის მოდერნული პარადიგმის ჭრილში შეიძლება განვიხილოთ. ადრინდელი პერიოდის პარადიგმების საწინააღმდეგოდ (პრიმორდიალიზმი, პერენიალიზმი) მოდერნული თეორიის მიხედვით, ნაციონალიზმი ეფუძნება იდეას, რომ ერი არ არის ობიექტური კატეგორია, იგი შექმნას და გარდაქმნას ექვემდებარება.[4]
ნაციონალიზმის მოდერნისტული სკოლიდან ყველაზე ხშირად ციტირებადი ავტორები არიან ერნსტ გელნერი, ერიკ ჰობსბაუმი, და ბენედიქტ ანდერსონი. ხოლო ეთნო-სიმბოლისტურ მიდგომებს ენტონი სმიტი იზიარებს.
გელნერი ერის კონსტრუირების აუცილებელ პირობად მიიჩნევდა უმაღლესი კულტურის (high culture) არსებობას, რომელიც გაზიარებულია არა მხოლოდ ელიტურ უმცირესობაში, არამედ მთლიანად საზოგადოებაში და აკავშირებს მათ საერთო იდენტობით. ამასთანავე, უმაღლესი კულტურა კონკრეტული სახელმწიფოს საზღვრებში ვრცელდება, სანქცირებულია საგანმანათლებლო ინსტიტუტებით და დაცულია პოლიტიკური ძალაუფლებით.[5] ერის წევრებს შორის დამაკავშირებელ ხიდად ჰობსბაუმი ტრადიციებს - განმეორებად რიტუალებს და სიმბოლოთა კომპლექსებს მიიჩნევს, რომელსაც ქმნიან და ფორმალურ ხასიათს ანიჭებენ უმეტესად პოლიტიკური ინსტიტუტები. ტრადიციების გამოგონების პროცესი არ მომდინარეობს უმტკივნეულოდ. ის ძველი, ტრადიციული საზოგადოებების ნგრევის და მათგან ახალი საზოგადოების შექმნის პროცესის თანმდევი ნაწილია, მოითხოვს ტრადიციული ნორმების უარყოფას და ახალთან ადაპტირებას.[6] ბენედიქტ ანდერსონი თვლიდა, რომ ერი წარმოსახვითი საზოგადოებაა,[7] რომელიც ბეჭდური კაპიტალიზმის განვითარების შედეგად ჩამოყალიბდა, ანუ მას შემდეგ რაც დაჩქარდა კომუნიკაცია და ნარატივების გაცვლა ელიტებსა და საზოგადოების წევრებს შორის.[8]
ეთნო-სიმბოლური პარადიგმის ავტორი ენტონი სმიტი გამოვიდა ნაციონალიზმის მოდერნული პარადიგმების ზოგადი სქემიდან და იმ ერების მაგალითები განიხილა, რომლებიც პრე-მოდერნულ ეპოქაში ეთნიკური ფორმირებების სახით არსებობდნენ. სმიტი მიიჩნევდა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში ერების წინამორბედად ეთნიკური ერთობები გვევლინებიან, რომლებიც ინარჩუნებენ მდგრადობას დროთა განმავლობაში. თუმცა, ამასთანავე, ავტორი განასხვავებდა მათ ნაციონალიზმის ეპოქაში შექმნილი თანამედროვე ერებისგან.[9] სმიტის შეხედულებით, თანამედროვე ერები ეროვნული ელიტების მიზანმიმართული პოლიტიკის შედეგად იქმნებიან, რაშიც მოიაზრებდა საზოგადოების წევრთა დაკავშირებას მითებითა და სიმბოლოებით. ავტორის აზრით, მათი გაზიარება და გადაცემა ხელს უწყობს ძველი ეთნიკური საზოგადოებების გამოღვიძებას და მის ბაზაზე თანამედროვე ერების ფორმირებას.[10]
აქ მოყვანილი ყველა ავტორი აჩვენებს, რომ ეროვნული იდენტობების კონსტრუირების გზა ელიტურ უმცირესობასა და საზოგადოებას შორის კომუნიკაციაზე გადის, ხოლო კომუნიკაციების საშუალებები დასახელებულ ავტორებთან განსხვავდება ერთმანეთისგან. ჰობსბაუმთან და სმიტთან მთავარი ფოკუსი სიმბოლოების კომპლექსზეა გადატანილი, ანდერსონთან და გელნერთან კი, საგანმანათლებლო პრაქტიკას ეთმობა ყურადღება. კომუნიკაციის პროცესის მეშვეობით, საზოგადოების წევრებს შორის ყალიბდება ერთობის განცდა, საზიარო კულტურისა და ცნობიერების შექმნა. ერების არსებობა ამ წარმოსახვითი სივრცის გარეშე გამორიცხულია. კოლექტიურ წარმოსახვაში თავსდება ნებისმიერი ეროვნული პროექტი და წარმოსახვის გარშემო ხდება საზოგადოების მობილიზება ინტელექტუალების და პოლიტიკოსების მიერ. ეროვნული იდენტობის ფორმირების გასაგებად ნაციონალიზმის თეორიების ცოდნა მნიშვნელოვანია. ისინი გვეხმარება იდენტობის დისკურსების დანახვასა და დეკონსტრუქციაში.
დისკურსები სხვადასხვა გზით იქმნება, მათ შორის ისტორიის სახელმძღვანელოებით და ისტორიკოსთა შრომებით. ისინი წარმოადგენს გავლენიან მედიუმებს კოლექტიური აღქმების ჩამოყალიბების პროცესში და წარმოაჩენს როგორ განიხილავენ ინტელიგენციის წევრები ერის ვინაობას. ეს აღქმები, შეღწევადი ხდება კოლექტიურ ცნობიერებაში და აყალიბებს ეროვნულ იდენტობას. ამ ჯაჭვური პროცესის არსებობაში საბჭოთა ლიდერები კარგად ერკვეოდნენ, სწორედ ამიტომ მიმართეს ისტორიის ინსტრუმენტალიზებას და მისი პოლიტიკური ინტერესების სამსახურში ჩაყენება. საბჭოთა ტექსტების დეკონსტრუირება წარმოდგენას გვიქმნის იმის შესახებ, თუ როგორ ცდილობდა სტალინური ხელისუფლება პრიმორდიალური იდენტობების ფორმირებას მოდერნულ სოციალისტურ სახელმწიფოში, რათა ადვილად ემართათ მასები, მოეპოვებინათ პოპულარული მხარდაჭერა და მოეხდინათ პოლიტიკური პროგრამების ლეგიტიმაცია. ამ პროცესმა წაახალისა დაპირისპირება საბჭოთა ხალხებს შორის და ხელი შეუწყო დავების წარმოქმნას წინაპრებზე, ტერიტორიებზე, იდენტობებზე, რამაც შეუვალი და უკონტროლო სახე პოსტ-სტალინურ პერიოდში მიიღო.
საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკა
საბჭოთა ლიდერებს კარგად ჰქონდათ გააზრებული ერების შექმნის შესაძლებლობა, რადგან მათი წამყვანი იდეოლოგია მარქსიზმი მოდერნული თეორია იყო და სოციალური ჯგუფების კონსტრუირების პრინციპს აღიარებდა. თუმცა მარქსიზმი არ აღიარებდა ნაციონალიზმის ძალას[11] და ბოლშევიკების მიზანი არა ერთმანეთისგან დაშორებული საბჭოთა ერების შექმნა, არამედ ერთი სოციალისტური საზოგადოების მშენებლობა იყო. ერების გაქრობის ექსპერიმენტს საბჭოთა ლიდერები ერთბაშად ვერ განახორციელებდნენ, რადგან მათ პრაქტიკაში ჰქონდათ ნანახი ეროვნული სენტიმენტების პოლიტიკური ძალა. რუსეთის იმპერიაში მცხოვრები ხალხების გასაერთიანებლად მათ უმცირესობათა თვითგამორკვევის იდეა გამოიყენეს. თავდაპირველად ეს დევიზი სოციალისტური იდეოლოგიის გარშემო ეთნიკური ჯგუფების მობილიზებას ემსახურებოდა, ხოლო რევოლუციის შემდეგ „რუსული შოვინიზმის“ დამარცხების იდეას.[12] ლენინი პრაქტიკოსი რევოლუციონერი იყო და თეორიული სამუშაოს შესრულების გარდა, უწევდა კომუნიზმის იდეების თარგმნა რუსეთის იმპერიის ხალხებისთვის გასაგებ ენაზე. ამის გამო, ბოლშევიკების მარქსისტულ პროგრამაში მოხვდა ისეთი საკითხი, რასაც მარქსიზმი არ ითვალისწინებდა, ეს ეხებოდა ერების თვითგამორკვევის უფლებას. ლენინმა მარქსიზმის ბოლშევიკური პროგრამის ამოცანები რუსეთის იმპერიაში მცხოვრები ერებისთვის მკაფიოდ დასახა: ეროვნული თვითგამორკვევის შემდეგ, როდესაც ერებს შორის თანასწორობა დამყარდებოდა, ყოფილი რუსეთის იმპერიის ხალხები შეერეოდნენ ერთმანეთს და ინტერნაციონალურ საზოგადოებას ჩამოაყალიბებდნენ.[13]
დამცავი ნაციონალიზმების თავიდან ასარიდებლად მათ დაიწყეს ოთხი ეროვნული ფორმის - ტერიტორიის, ენის, ელიტებისა და კულტურების მიზანმიმართული წახალისება, რასაც კორენიზაციის პოლიტიკა ეწოდა.[14] კორენიზაციის პოლიტიკით ბოლშევიკებმა წაახალისეს ნაციონალური სენტიმენტების მიზანმიმართული დაკმაყოფილება და მისი გაჟღენთვა სოციალისტური შინაარსით. კორენიზაციის პოლიტიკის მიზანი იყო, რომ მას მოემზადებინა სხვადასხვა საბჭოთა ხალხები მულტიეროვნულ სახელმწიფოში მშვიდობიანი თანაცხოვრებისთვის და ამას გარდა, ადგილობრივი კადრების აღზრდით პარტია საკუთარი ლეგიტიმურობის განმტკიცებასაც გეგმავდა.[15]
გასაბჭოება და კორენიზაციის პოლიტიკის დაწყება ქართვლებისთვის დიდი დარტყმა აღმოჩნდა. საბჭოთა ეროვნულმა პოლიტიკამ ქართული ეროვნული იდეები, რომელიც მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში ჩამოყალიბდა, დათრგუნა და საბჭოურ ყალიბში დაატუსაღა, რამაც ქართულ ნაციონალიზმს ჩამოაშორა პოლიტიკური სწრაფვა - დამოუკიდებლი ერი-სახელმწიფოს შექმნის შესახებ.
საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ დაიწყო ქვეყნის ტერიტორიული ფრაგმენტაცია. ბოლშევიკებმა სხვადასხვა იდენტობების მიხედვით გაავლეს საზღვრები ქვეყნის შიგნით და სამი ავტონომია შექმნეს. აქედან, აფხაზეთს სოციალისტური რესპუბლიკის სტატუსი მიენიჭა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ იგი საბჭოთა საქართველოს გაუთანაბრდა. 1922 წელს აფხაზეთისა და საქართველოს საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკებს შორის გაფორმდა სამოკავშირეო ხელშეკურლება, რომლის თანახმადაც აფხაზეთი საქართველოს გავლით შედიოდა ამიერკავკასიის სოციალისტურ ფედერაციულ საბჭოთა რესპუბლიკასა და საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირში.[16]
საზღვრების ეთნიკური ნიშნით გავლება მცირე ხალხების გულის მოგების ერთ-ერთი მთავარი ბერკეტი იყო. მსგავსი მოწყობა საშუალებას აძლევდა ცენტრს მოხერხებულად ემართა ეთნო-ფედერალური ინსტიტუტები და საჭიროებისამებრ მოეხდინა პარტიული კადრების მობილიზაცია. ამ კადრებს შეეძლოთ ეთნიკური ჯგუფებში სოლიდარობის მოპოვება და მათში ლოიალობის გაღვივება საბჭოთა პოლიტიკური პროგრამებისადმი.[17]
განსხვავებული ვითარება ჩამოყალიბდა აფხაზეთში. უმცირესობების თვითგამორკვევის დევიზმა წარმატებით იმუშავა აფხაზ მოსახლეობაში. კორი ველტი აჩვენებს, რომ თვითგამორკვევა აფხაზებისთვის ნიშნავდა საკუთრების უფლების დაცვას მიწაზე და არ ასოცირდებოდა ეროვნულ იდეებთან.[18] მე-19 საუკუნეში პოლიტიკური ვითარება აფხაზეთში არ იყო მომწიფებული ეროვნული პროექტის ჩამოყალიბებისთვის. 1860-იანი წლების ბოლოს აფხაზებს გადასახლების რამდენიმე ტალღა შეეხოთ და თითქმის აღარ დარჩათ ინტელიგენციის წარმომადგენლები, რომელთაც აფხაზური ეროვნული ცნობიერების ჩამოყალიბებაზე და გაძლიერებაზე უნდა ეზრუნათ. ამაზე მიანიშნებს თუნდაც ის ფაქტი, რომ მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში იშვიათად გვხვდება აფხაზი ინტელექტუალების მიერ შექმნილი ეროვნული ნარატივები, ლიტერატურული, ისტორიული და სხვა სახის ტექსტები, რომელიც მასობრივად იყო გავრცელებული აფხაზ ხალხში და აჩვენებდა განაცხადს იმის თაობაზე, თუ ვინ უნდა ჩათვლილიყო აფხაზად და ვინ არა.
ეროვნული პროექტის წახალისების მიზნით 1923-1926 წლებში აფხაზეთის კომუნისტურ პარტიაში აფხაზი წევრების რაოდენობა 10 %-დან 24. 5 %-მდე გაიზარდა,[19] ხოლო 1929 წლისათვის ამ ნიშნულმა 32 %-ს მიაღწია.[20] 1925 წელს დაარსდა აფხაზური ენისა და ლიტერატურის კათედრა, რომელიც ეთნოგრაფიულ და ფოლკლორულ მასალებთან ერთად აფხაზური ენის სხვადასხვა ასპექტებს იკვლევდა.[21] ამასთანავე, გაჩნდა წიგნები აფხაზურ ენაზე და აფხაზური ბეჭდური მედია.[22]1928 წლიდან აფხაზური ენა, მოდერნიზების მიზნით, სხვა საბჭოთა ხალხების ენებთან ერთად, ლათინურ დამწერლობაზე გადაიყვანეს. დაარსდა რეგიონული კვლევების ინსტიტუტი.[23] დაფუძნდა პროლეტარ მწერალთა აფხაზური ასოციაცია, რომელიც მოგვიანებით აფხაზ მწერალთა კავშირად გადაკეთდა.[24]
1930-იანი წლების დასაწყისში აფხაზეთში ეწყობოდა კინო-ინსტალაციები, ფუნქციონირებდა მუსიკალური სტუდიები და სიმფონიური ორკესტრი. 1934 წლის მონაცემებით არსებობდა 15 საშუალო სკოლა (5 ქართული, 4 რუსული, 3 აფხაზური, 1 ბერძნული და 1 სომხური) და 70 დაწყებითი საშუალო სკოლა (25 ქართული, 15 სომხური, 11 აფხაზური, 10 ბერძნული, 7 რუსული და 2 შერეული), რომელშიც მოსწავლეები მშობლიურ ენაზე იღებდნენ განათლებას.[25]
ქართული ინტელიგენციის წევრები აპროტესტებდნენ კორენიზაციის პოლიტიკას აფხაზეთში. კომუნისტური პარტიის სახელზე იწერებოდა მიმართვები, რომლებშიც აღნიშნული იყო, რომ საქართველო განსხვავდებოდა სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებისგან, რადგან რევოლუციის პერიოდში ის უკვე შემდგარ სახელმწიფოს წარმოადგენდა და საბჭოთა ხელისუფლებას საქართველოსთან მიმართებით განსხვავებული პოლიტიკა უნდა გაეტარებინა.[26] თუმცა, ეს წერილები რეაგირების გარეშე რჩებოდა.
1930-იანი წლებიდან სიტუაცია შეიცვალა. სტალინიზმის ფენომენი, როგორც ხშირად მოიხსენიებენ 1930-იან წლებში სტალინის ხელისუფლებაში მოსვლას, საინტერესოა იმით, რომ ბევრ საკითხში (ეროვნული თვითგამორკვევა, კლასობრივი იდენტობა, ეროვნული განსხვავებები და აშ.) სტალინი გასცდა მარქსიზმს, რამდენადაც სოციალისტური ერების მშენებლობა დასრულდა არა ერების ბუნებრივი შერევისთვის ნიადაგის შემზადებით, არამედ მოდერნიზაციის პროექტის ცვლილებით და ორმაგი იდენტობების მშენებლობით, რომელთაგან ერთი კლასობრივი იყო, მეორე კი ეროვნული.
ბოლშევიკური მოდერნიზაციის პროექტის ცვლილებაზე რამდენიმე სიგნალი მიგვანიშნებს. დაიხურა კორენიზაციის წამხალისებელი ინსტიტუტები. ამ გზით, ეროვნული გაძლიერების საყოველთაო პროგრამამ პოლიტიკური აქტუალურობა დაკარგა და დაიწყო გადარჩევა - საბჭოთა ხელისუფლების ფოკუსი მცირე ერებიდან დიდი ერების ეროვნულ გაძლიერებაზე გადაერთო.[27] საბჭოთა პრესაში გამოჩნდა „საბჭოთა პატრიოტიზმის“ კონცეფცია, რაც გულისხმობდა საბჭოთა ერების ემოციურ და კულტურულ მიჯაჭვულობას არა საკუთარ ერებთან და ტერიტორიებთან, არამედ საერთო საბჭოურ სამშობლოსთან.[28] სულ უფრო ხშირად ისმოდა „ხალხთა მეგობრობის“ მოწოდებები, რომელშიც ჩადებული იყო მრავალეროვნული საბჭოთა სახელმწიფოს შექმნის იდეას.[29] მეგობრობის მითი საბჭოთა ხალხებს შორის მშვიდობიანი თანაცხოვრების გამოცდილების შექმნას ემსახურებოდა. გარდა ამისა, იგი მოიაზრებდა არარუსი ერების თანამშრომლობას დიდ რუს ერთან[30] რომელსაც, 1930-იანი წლების ბოლოდან კომუნისტური პარტია საბჭოთა ერების წინამძღოლად მოიაზრებდა.
გარდა ამისა, ამავე პერიოდიდან შესამჩნევი გახდა ეთნიკური ისტორიების აღორძინება ინსტრუმენტალიზაცია საბჭოთა პროგრამების ლეგიტიმაციისთვის.[31] 1930-იანი წლების მეორე ნახევრიდან, ისტორიკოსებს ევალებოდათ ეწერათ საკუთარი ეთნოსების შორეულ წარსულზე. პოლიტიკური კონიუნქტურა განაპირობებდა ისტორიული ფესვებით დაინტერესებას და ხელს უწყობდა პრიმორდიალური იდენტობების ფორმირებას და მის დაკავშირებას სოციალისტურ სახელმწიფოსთან.[32] სწორედ საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკის გავლენით, ჩამოუყალიბდათ საბჭოთა მოქალაქეებს იმის აღქმა, რომ ისინი უწყვეტად სახლობდნენ ერთსა და იმავე ტერიტორიაზე, უწყვეტად იწყვნენ დაკავშირებული წინაპრებთან და ეროვნულ კულტურასთან. ამასთანავე, საბჭოთა ეთნო-ფედერალური მოწყობა წარმოშობდა კონკურენციას სხვადასხვა ჯგუფებში, ისტორიულ ტერიტორიებზე. ამის გამო, ეროვნული პროექტების წარმოსახვა ერთი ჯგუფის ისტორიულ ტექსტებში, მეორე ჯგუფისთვის ხშირად არ იყო მისაღები, რადგან მათ განსხვავებული წარმოდგენა ჰქონდათ ისტორიაში საკუთარი ადგილის შესახებ.
ცენტრალიზაციის გაძლიერებამ სხვადასხვა რეფორმებით თავი იჩინა აფხაზეთშიც. 1931 წელს საქართველოს საბჭოებმა გამოსცეს რეზოლუცია, რის თანახმადაც აფხაზეთი საქართველოს შემადგენლობაში ავტონომიური რესპუბლიკის ფორმით გაწევრიანდა.[33] ამას პროტესტის ძლიერი ტალღა მოჰყვა აფხაზეთში,[34] თუმცა, პრაქტიკული შედეგი ამ პროტესტს არ მოჰყოლია.
1935-1939 წლების მოსახლეობის აღწერის დროს გალის რაიონში მცხოვრები აფხაზები, მეგრელებთან, სვანებთან და აჭარლებთან ერთად, ქართველებად დაარეგისტრირეს. აღსანიშნავია ისიც, რომ აფხაზთა ეს ნაწილი ბილინგვურ ჯგუფს მიეკუთვნებოდა და საუბრობდა როგორც აფხაზურად, ასევე მეგრულად.[35] ამ ფაქტზე მსჯელობისას ყურადღება უნდა მივაქციოთ იმ ფაქტს, რომ რუსეთის იმპერიის პერიოდში საწინააღმდეგო ტენდენციები მიმდინარეობდა და ხშირი იყო ქართველების აფხაზებად დარეგისტრირების ფაქტები.[36] ამიტომ, ეროვნების შეცვლაზე საუბრისას, ჩვენთვის უცნობია ვინ იყვნენ ის ჯგუფები ვისაც იდენტობას უცვლიდნენ. ამ საკითხზე მკაფიო მოსაზრებების წარმოსადგენად, დამატებითი წყაროებია საჭირო.
კორენიზაციის საწინააღმდეგო ტენდენციებზე მიანიშნებდა ისიც, რომ 1936 წელს საეჭვო ვითარებაში გარდაიცვალა ნესტორ ლაკობა აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარე. ლაკობა მეტად საინტერესო ფიგურა იყო და შეიძლება ითქვას, რომ კორენიზაციის პროექტის განხორციელებას სწორედ ის და მისი გუნდი ედგა სათავეში. იგი წარმატებით იყენებდა თავის კავშირებს მოსკოვში თბილისის გვერდის ავლით, კორენიზაციის პროცესშიც და მას შემდეგაც, რაც აფხაზეთი საქართველოს ავტონომიის სახით შემოუერთდა, რითაც არღვევდა საბჭოთა კავშირში დაწესებულ იერარქიას.[37] ეს იმას ნიშნავდა, რომ ლაკობა არ აღიარებდა არც აფხაზეთის სტატუსის ცვლილებას და არც მის დაქვემდებარებას საქართველოსთან. ამას გარდა, ის ცდილობდა ეთნიკური ცვლილებები არ დაეშვა ავტონომიაში და დიდხანს მფარველობდა კოლექტივიზაციის წინააღმდეგ გამართულ პროტესტს აფხაზ გლეხებში.[38] ლაკობას გარდაცვალების შემდეგ, აფხაზეთში საკადრო პოლიტიკა გატარდა, რომლის დროს აფხაზი პარტიული კადრების დიდი ნაწილი ჩანაცვლდა, მათ შორის ქართველი კადრებით. ახალი საკადრო სივრცე რეპრესიების შედეგად გაჩნდა, რომლის დროსაც აფხაზი ბოლშევიკების და მათ შორის ლაკობას მხარდამჭერების დიდი ნაწილი გაანადგურა.[39]
გარდა ამისა, 1930-იანი წლების ბოლოდან დაიწყო სხვა ეთნოსების ჩასახლება აფხაზეთში. სპეციალური დეპარტამენტიც შეიქმნა, რომელიც ჩასახლებების ორგანიზებაზე მუშაობდა.[40] ახალმოსული მაცხოვრებლების გამო, დემოგრაფიული სურათი შეიცვალა. აფხაზთა რიცხვი საერთო მოსახლეობაში შემცირდა. საინტერესოა ამ ფაქტის შეფასება აფხაზურ წყაროებში. ისინი საუბრობენ მხოლოდ ქართველთა ჩასახლების ფაქტებზე მაშინ, როცა ბერია ითხოვდა რუსების, სომხების და ქართველების ჩასახლებას აფხაზეთში.[41] პრაქტიკაში როგორ განხორცილდა მიგრაციის პროცესი, ამ საკითხზე მოსაზრებების გამოთქმა საჭიროებს დამატებით წყაროებს, მათ შორის საარქივო მასალების გაცნობას აფხაზეთის კომუნისტური პარტიის არქივიდან, რათა მოხდეს მონაცემთა შევსება და არსებული მოსაზრებების შეფასება.
1939 წელს აფხაზური ენა ქართულ დამწერლობაზე გადაიყვანეს. დამწერლობების შეცვლა მასობრივად განხორციელდა საბჭოთა კავშირში 1936 წლიდან 1941 წლამდე. თუმცა განსხვავება ის იყო, რომ იმ ერების ენები, რომლებიც ტერიტორიული და ეკონომიკური თვალსაზრისით ვერ მოხვდნენ საბჭოთა ხელისუფლების ფავორიტთა რიცხვში, გადაიყვანეს რუსულ დამწერლობაზე.[42] რუსიფიკატორული ენის პოლიტიკაში გამონაკლისს წარმოადგენდნენ ის ერები, რომელთა რესპუბლიკებში არსებობდა საკუთარი დამწერლობა.
ამას დაერთო ისიც, რომ 1945 წლიდან დაიწყო აფხაზური სკოლების რეფორმა. გაუქმდა სწავლა აფხაზურ ენაზე, ხოლო ადგილობრივი საგანმანათლებლო დაწესებულებები ქართულენოვან სკოლებად გადააკეთეს.[43] სკოლების რეფორმა იმ დროს დაიწყო, როდესაც მეორე მსოფლიო ომის დროინდელი პროპაგანდის კვალი ჯერ კიდევ აქტუალური იყო და ცენტრალური ხელისუფლება საბჭოთა ერების მონოლითური წარმოშობის იდეას ახალისებდა. ამ პერიოდიდან ცენტრალიზაციის ხაზი გაძლიერდა, რამაც აფხაზთა და ქართველთა დაახლოების პოლიტიკას, რომელიც ცენტრიდან იყო მართული, ახალი ბიძგი გაუჩინა.
1920, 1930, 1940-იანი წლების რეფორმების შეფასება აჩვენებს, რომ საბჭოთა ხელისუფლება, თავდაპირველად ერების გაძლიერებას მათი ეკონომიკური და კულტურული განვითარების მიზნით გეგმავდა. ეს პროცესი მიზნად ისახავდა სხვადასხვა ხალხების სოციალისტური თანასწორობისათვის და მათი მულტიეროვნულ საბჭოთა სახელმწიფოში მშვიდობიანი თანაცხოვრებისათვის ნიადაგის შემზადებას. თუმცა, რამდენადაც პრაქტიკული შედეგები თეორიულ გათვლებს საგრძნობლად ჩამორჩებოდა - ყველა საბჭოთა ერს არ გააჩნდა დამაკმაყოფელებელი მაჩვენებლები ეკონომიკაში, სოფლის მეურნეობაში, განათლებაში, კულტურაში და ა.შ. ამის გამო, ეროვნებების რიცხვი 1930-იანი წლების ბოლოს საგრძნობლად - 190-დან 99-მდე შემცირდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ პერიოდიდან ეროვნება უცვლელ კატეგორიად გადაიქცა და საბჭოთა მოქალაქის სოციალური იდენტობის განუყრელი ნაწილი გახდა. მას შეეძლო განესაზღვრა ინდივიდის კარიერული დაწინაურება, უნივერსიტეტში ჩაბარება, პრიორიტეტი სხვადასხვა სოციალური სერვისის მიღებისას და ა.შ.[44]
იმ ჯგუფებისთვის, ვინც საბჭოთა შეფასებით, ეროვნულ და სოციალისტურ განვითარებაში „სწორ გზაზე მიდიოდა“, მაგრამ ვერ აღწევდა მაღალ საფეხურს პრობლემა მარტივად გადაიჭრა. მოსახლეობის აღწერის შედეგების დათვლის შემდეგ, დაიწყო მათი შერევა დიდ ერებთან. ხოლო იმ ხალხებისთვის, რომლებიც მეტ-ნაკლებად მიესადაგებოდნენ სტალინის 1913 წლის დეფინიციას ერის შესახებ, ჰქონდათ საკუთარი ტერიტორია, განვითარებული ეკონომიკა და საბჭოთა სოციალისტური რევოლუციის მიღწევებს აკმაყოფილებდნენ, ხელისუფლებამ ეთნიკური და ტერიტორიული კონსოლიდაციის წახალისება დაიწყო.[45]
საბჭოთა სისტემაში მიმდინარე ცვლილებებმა აფხაზეთშიც იჩინა თავი ორ დონეზე. ერთი მხრივ, დაიწყო ეროვნულ-ბოლშევიკური იდენტობების ფორმირება, მეორე მხრივ კი, აფხაზთა დაახლოება ქართველებთან, რისი მიზეზიც ოფიციალურად არასოდეს ახსნილა. თუმცა, ჩანდა აფხაზთა ჩამორჩენა კოლექტივიზაცის რეფორმებში და რაც მთავარია სახალხო წინააღმდეგობა ამ რეფორმებისადმი.[46] გარდა ამისა, აფხაზეთის პარტიული ლიდერები აფხაზური სასკოლო სისტემის გაუმართაობაზე საუბრობდნენ. მათი თქმით, აფხაზური ენა არ იყო მორგებული სასკოლო პროგრამას და მოსწავლეები მხოლოდ დაწყებით საფეხურზე იღებდნენ აფხაზურად განათლებას, შემდგომ კი სწავლა რუსულად გრძელდებოდა.[47]
1947 წელს აფხაზი ისტორიკოსმა გიორგი ძიძარიამ და ფილოლოგებმა - ბაგრატ შინკუბამ და კონსტანტინ შაყრილმა წერილი რუსეთის კომუნისტური პარტიის ცენტრალურ კომიტეტის მდივანის ალექსეი კუზნეცოვის მიმართეს. ავტორები აფხაზეთში ეროვნული პოლიტიკის დამახინჯებისა და ლენინურ-სტალინური კურსიდან გადახვევის შესახებ იუწყებოდნენ.[48]ამ წერილიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ბოლო წინადადება სადაც, ავტორები აღნიშნავენ: „დაახლოებით 1940 წლიდან სიტყვათა კომბინაცია ‘აფხაზი ერი’ გამოვიდა ოფიციალური გამოყენებიდან. აფხაზები აღარ ითვლებიან ერად.“[49]აღსანიშნავია, რომ აფხაზურ საჩივრებს კარგად იცნობდნენ მოსკოვში, თუმცა, მასზე არანაირ რეაგირებას არ ახდენდნენ, რადგან ცვლილებები, რომლებიც საბჭოთა საქართველოში ხორციელდებოდა სწორედ საბჭოთა პოლიტიკურ პარადიგმაში თავსდებოდა. მოსკოვმა აფხაზეთში მიავლინა საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის იდეოლოგიური მდივანი პეტრე შარია. სიტუაციის შესწავლის შემდეგ მომზადებულ ანგარიშში შარიამ აღნიშნა, რომ წერილის ავტორებმა - ძიძარიამ, შინკუბამ და შაყრილმა სელექციურად შერჩეული ფაქტების საფუძველზე მცდარი დასკვნები გამოიტანეს, რითაც აფხაზეთის კომუნისტური პარტიის სახელი შელახეს.[50]
1940-იანი წლების პროტესტი ასე დასრულდა, თუმცა მომდევნო დეკადებში, საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკის დროს დაგროვილმა წყენებმა სხვა სახით იჩინა თავი.
დებატები წარსულზე და კონფლიქტი იდენტობებს შორის
1940-იანი წლების ბოლოს ჩამოყალიბებული აფხაზური ნარატივის განმტკიცებას ხელი შეუწყო იმ ფაქტმა, რომ ზოგიერთმა ქართველმა ინტელექტუალმა აიტაცა მონოლითური ერთობის იდეა და ალტერნატიული ნარატივების შექმნა დაიწყო. მათ შორის, ცნობილია პავლე ინგოროყვას ნაშრომი „გიორგი მერჩულე“, რომელიც ჯერ სტატიების სერიის სახით დაიბეჭდა (1949-1951წწ), ხოლო მოგვიანებით წიგნად (1954წ). სტატია აფხაზეთის სამეფოს შესახებ, 1950 წელს გამოქვეყნდა ჟურნალ „მნათობში“. მასში ენობრივი, ტერიტორიული და რელიგიური კუთვნილებით იყო ახსნილი შუა საუკუნეების აფხაზთა იდენტობის საკითხი. ავტორი აცხადებდა, რომ: „აფხაზები ისეთივე ქართველი ტომები იყვნენ როგორც ქართები, მეგრელები და სვანები, რითაც აიხსნებოდა მათი აქტიური მონაწილეობა საქართველოს გაერთიანებაში.“[51] ეს მოსაზრება ვერ პასუხობდა ორ კითხვას: წარმოადგენდა აფხაზური ენა ქართულის დიალექტს? თუკი შუა საუკუნეების აფხაზებსა და ქართველებს საერთო ენობრივი იდენტობა ჰქონდათ, რატომ ვერ საუბრობდნენ თანამედროვე აფხაზები ქართულად? აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდში არსებობდა ქართული და აფხაზური ენების გენეტიკური ნათესაობის იდეა, მაგრამ ენათმეცნიერებს არ მოეპოვებოდათ საკმარისი საფუძველი ამ თეზისის დასამტკიცებლად, რის გამოც იგი უფრო რწმენის საგანს წარმოადგენდა, ვიდრე ცოდნის.[52]
ინგოროყვას ნარატივი საინტერესოა კიდევ ერთი თვალსაზრისით. მან ეჭვქვეშ დააყენა 1940, 1943 და 1946 წლებში გამოცემული საქართველის ისტორიის მარქსისტულ-ლენინისტური სახელმძღვანელოების ნარატივი, რომელიც ცნობილი ქართველი ისტორიკოსების ივანე ჯავახიშვილის, სიმონ ჯანაშიას და ნიკო ბერძენიშვილის მიერ იყო შექმნილი. სახელმძღვანელოები აღიარებდნენ აფხაზთა ინდივიდუალობას და მათ ქართველებთან ერთად მცხოვრებ, კულტურულ-ისტორიულად დაკავშირებულ ერთობად წარმოაჩენდნენ, რომლებიც ქართველებთან ერთად საერთო სახელმწიფოს და პოლიტიკურ კურსს იზიარებდნენ.[53]
სტატიას აფხაზეთის შესახებ, გამოხმაურება მხოლოდ სტალინის სიკვდილის შემდეგ მოყვა. 1953 წელს ჟურნალში „საისტორიო მოამბე“ დაიბეჭდა მოსკოვისა და ლენინგრადის საისტორიო არქივებიდან ამოღებული მასალები. ტექსტს არ ახლავს გამოცემის ზუსტი თარიღი, თუმცა შინაარსიდან გამომდინარე ჩანს, რომ იგი სტალინის სიკვდილის შემდეგ უნდა დაბეჭდილიყო. ისტორიკოსებმა გიორგი ძიძარიამ და ირაკლი ანთელავამ გამოაქვეყნეს ცნობები, რომლებიც დიმიტრი შერვაშიძის სახლის მოურავის ა. პახომოვის მიერ იყო დაწერილი 1868 წელს. ტექსტის მიხედვით, მე-18 საუკუნეში, აფხაზეთის მთავრების მამულების მითვისებას ცდილობდა ქართული - დადიანთა საგვარეულო, რის გამოც მათ აფხაზი ხალხი აუჯანყდა.[54] ჟურნალის ფორმატი საარქივო მასალების გამოქვეყნებას გულისხმობდა, ძიძარიას და ანთელავას ტექსტის ინტერპრეტაცია არ გაუკეთებიათ. თუმცა შეიძლება დავასკვნათ, რომ პახომოვის წერილი შემთხვევით არ იყო შერჩეული და ავტორთა მიზანს აფხაზეთის ტერიტორიაზე აფხაზური ლეგიტიმაციის განმტკიცება წარმოადგენდა.
ხრუშჩოვის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ შეიცვალა ეროვნული პოლიტიკა. ძალაუფლების ლეგიტიმაციისთვის, ახალმა ელიტამ ძველი ელიტის მიერ შევიწროებული და რეპრესირებული ხალხების უფლებების აღდგენაზე გააკეთა აქცენტი. ცხადია, სისტემას ხალხთა უფლებები არ ანაღვლებდა, ფსონის დადება ხალხთა ნდობის მოპოვებაზე და მასაში ახალი დასაყრდენის გაჩენაზე კეთდებოდა. ამ პერიოდიდან აფხაზებმა მოიპოვეს ეროვნული პრივილეგიები და დომინაცია ავტონომიაში, რაც სხვადასხვა ფორმით გამოიხატა.[55] საბჭოთა ხელისუფლებამ აღიარა ეროვნულ პოლიტიკაში დაშვებული შეცდომები აფხაზეთში და მიიღო გადაწყვეტილება აფხაზური გამოცემების აღდგენის, სამეცნიერო ინსტიტუტების გახსნის, აფხაზური ენის გაძლიერების და აფხაზი კადრების წახალისების შესახებ.[56]
შეცვლილ პოლიტიკურ კონტექსტში, ინგოროყვამ გამოქვეყნა წიგნი „გიორგი მერჩულე“, რომელიც წინა წლებში გამოქვეყნებული სტატიების გაფართოებულ და გადამუშავებულ ვერსიას წარმოადგენდა. ამ ნაშრომში მან განაცხადა, რომ შუა საუკუნეების აფხაზი ტომები მესხების, კოლხებისა და სვანებისაგან ჩამოყალიბდნენ.[57] გარდა ამისა, ავტორმა „სპეციალური ექსკურსი“ შესთავაზა მკითხველს, სადაც აჩვენა, რომ 136 ტოპონიმის წარმომავლობა აფხაზეთში - მდინარეების, მთების, დასახლებული პუნქტების და სხვა სახელწოდებები - ქართული იყო. ეს მოსაზრებები ბადებდა კითხვას - ვინ იყვნენ თანამედროვე აფხაზები, რომელთაც ჰქონდათ საკუთარი ენა, ტრადიციები, მეხსიერება? ინგოროყვამ ამ კითხვას ლაკონურად უპასუხა და აღნიშნა, რომ ეთნიკური ცვლილება დასავლეთ საქართველოში, მე-17 საუკუნეში განხორციელდა.[58]
1954 წლის თეზისით, ლიტერატურათმცოდნემ პასუხი გასცა იმ კითხვებს, რომელიც უპასუხოდ დატოვა 1950 წელს. წიგნი ერთმანეთისგან მიჯნავდა შუა საუკუნეებისა და თანამედროვე აფხაზებს. შუა საუკუნეების აფხაზები ქართულ დიალექტზე მოლაპარაკე ქართული ტომებად იყვნენ წარმოჩენილნი, ხოლო თანამედროვენი - ახალმოსულებად აფხაზეთის ტერიტორიაზე.
წიგნს ფართო გამოხმაურება მოყვა ქართველებშიც და აფხაზებშიც. ნაშრომმა დადებითი გამოხმაურება ჰპოვა ქართული ინტელიგენციის ნაწილში, ხოლო მეორე ნაწილში კრიტიკა დაიმსახურა.[59] არაერთგვაროვანი პოზიცია გამოხატეს მეცნიერებმა წიგნის შესახებ, ჟურნალში „მნათობი“ გამართული დისკუსიის დროსაც.[60] ეს ფაქტი მიუთეთებს იმაზე, რომ პოსტ-სტალინურ პერიოდში ქართული ელიტის ერთ ნაწილში არსებობდა ეთნო-ნაციონალური წარმოსახვა წარსულთან დაკავშირებით, თუმცა იგი არ იყო გაზიარებული საყოველთაოდ და მას არ ემხრობოდა სრულიად ინტელიგენცია.
საბჭოთა აფხაზეთშო წიგნს ცალსახად ნეგატიური გამოხმაურება მოყვა. ადგილობრივები „გიორგი მერჩულეს“ შექმნას სტალინის სახელს უკავშირებდნენ და მიიჩნევდნენ, რომ თეორია აფხაზთა დეპორტაციის მიზნით იყო დაწერილი.[61] ნიკო ბერძენიშვილმა სტატიაში „პავლე ინგოროყვას წიგნის ‘გიორგი მერჩულეს’ გამო“ ხაზი გაუსვა იმას, ინგოროყვა მუშაობის პროცესში დაშორდა საკვლევ ობიექტს და ისეთ საკითხები მიმოიხილა, რაც ნაშრომით გათვალისწინებული არ იყო. ისტორიკოსი ინგოროყვას ისტორიული ფაქტების მცდარ გამოყენებასა და ნაშრომის არამარქსისტულ სტილს ედავებოდა.[62] ლინგვისტმა ქეთევან ლომთათიძემ სტატიაში „აფხაზთა ვინაობისა და განლაგების ზოგიერთი საკითხის შესახებ“ პავლე ინგოროყვა რამდენიმე არგუმენტის მოშველიებით გააკრიტიკა. პირველ რიგში, ლომთათიძემ სცადა იმის დასაბუთება, რომ „გიორგი მერჩულეში“ გამოყენებული წყაროები ფაქტობრივ უზუსტობას შეიცავდა, ხოლო ინგოროყვა არასწორ ინტერპრეტაციას აძლევდა მათ. გარდა ამისა, ლომთათიძე აღნიშნავდა, რომ ლიტერატურათმცოდნემ „უპატიებელი“ შეცდომა დაუშვა, რადგან გამოტოვა ისტორიული ქრონიკების მონაცემები.[63]
ეს წარმოდგენა დაკავშირებული იყო დეპორტაციების ადრეულ მაგალითებთან, რომლებიც კავკასიაში ეთნოგენეტიკური მითების გამოჩენას ახლდა თან. ასეთი შემთხვევები კი, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, არცთუ იშვიათად ხდებოდა.
აფხაზური საჩივრების ამოსათქმელად ხელსაყრელი პირობები შექმნა დესტალინიზაციის ტალღის გაძლიერებამ. ამ პერიოდიდან დაიწყო სტალინური ელიტის მიერ საბჭოთა ეროვნულ პოლიტიკაში დაშვებული „შეცდომების მხილება“. სტალინის კულტის ოფიციალურმა კრიტიკის შემდეგ კი, აფხაზი ელიტა ღიად საუბრობდა აფხაზეთში ქართველთა მიერ განხორციელებულ ეროვნული დისკრიმინაციაზე.[64]
ამ მოვლენების ფონზე, განსაკუთრებით მწვავედ იქნა აღქმული ისტორიის ახალი სახელმძღვანელოს შინაარსი, რომლის მაკეტი 1956 წელს დაეგზავნათ ისტორიკოსებს და პარტიის წევრებს, ხოლო წიგნი 1958 წელს გამოიცა. მის შესახებ შემდგომ გვექნება საუბარი. ნიშანდობლივია იმის აღნიშვნა, რომ სახელმძღვანელოს ტექსტის გაცნობის შემდეგ, აფხაზეთის კომუნისტური პარტიის წევრები საჯაროდ აკრიტიკებდნენ ქართული კულტურული ელიტის და კომუნისტური პარტიის წარმომადგენლებს. მათი განცხადებით, ახალი სახელმძღვანელო იზიარებდა პავლე ინგოროყვას „ავადმყოფურ ფანტაზიებს“ და პროგრამაში არაფერი იყო ნათქვამი აფხაზებზე, როგორც დამოუკიდებელ ეთნოსზე მე-17 საუკუნემდე.[65]
ისტორიის ახალი სახელმძღვანელო “საქართველოს ისტორია უძველესი დროიდან XIX საუკუნის დამდეგამდე“, 1958 წელს გამოიცა. მასში, ავტორთა გუნდიდან, მხოლოდ ნიკო ბერძენიშვილი შემორჩა. ქართველი ისტორიკოსები ერთი მხრივ იზიარებდნენ წინა სახელმძღვანელოს ნარატივს ქართველთა და აფხაზთა საერთო სახელმწიფოებრიობის, კულტურული სიახლოვის და პოლიტიკური კურსის შესახებ, თუმცა ამასთანავე, აკეთებდნენ ახალ დაშვებებსაც. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ აფხაზეთის ცენტრალური ნაწილები ქართული ტომებით იყო დასახლებული და სამეფოს ჩრდილოეთით, მთიან ნაწილში ცხოვრობდნენ თანამედროვე აფხაზების წინაპრები.[66] სახელმძღვანელოში ასევე გაჩნდა ჩრდილოეთ კავკასიელი ტომების საქართველოში ჩამოსახლების იდეა, რაც ინგოროყვას თეზისის გავლენას უნდა მივაწეროთ. თუმცა, ლიტერატურათმცოდნისგან განსხვავებით, ისტორიკოსები მიგრაციის პროცესს ოქროს ურდოს კავკასიაში შემოჭრას უკავშირებდნენ. მათი აღწერით, ჩერქეზულ-აფხაზურმა ტომებმა, ალანებმა და სხვებმა, სამხრეთისკენ დაიწყეს გადაადგილება და სამხრეთ კავკასიელ ტომებთან შერევა. სახელმძღვანელოში ხაზგასმული იყო ისიც, რომ ზოგან შერევის პროცესი ნელა და მშვიდად მიმდინარეობდა, ზოგან კი სწრაფად და მტკივნეულდ, რაც ადგილობრივ მოსახლეობაში დაძაბულობას იწვევდა.[67]
ტექსტი მიუთითებდა იმაზე, რომ საბჭოთა ეროვნული პოლტიკის ცვლილების და აფხაზური საჩივრების წინ წამოწევის პროცესში ქართველმა ისტორიკოსებმა სცადეს ქართველთა ავტოქთონურობის დაცვა აფხაზეთის ტერიტორიაზე. ამ ტექსტის გამოქვეყნების შემდეგ, კრიტიკა ინგოროყვას ნაშრომისადმი კიდევ უფრო გაიზარდა და 1959 წელს აფხაზთა ეთნოგენეზის ახალ თეორიას აფხაზებმა წიგნის სახით გასცეს პასუხი. 1959 წელს გამოიცა გავლენიანი აფხაზი ისტორიკოსის ზურაბ ანჩაბაძის ნაშრომი „შუა საუკუნეების აფხაზეთის ისტორიიდან“, რომელიც წარმოადგენდა მეთოდოლოგიურად გამართულ ტექსტს, რომელიც მრავალფეროვან წყაროებს და კრიტიკულ ანალიზს ეფუძნებოდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ თავად ავტორი ქართულ სამეცნიერო წრეებთან დაახლოებული პირი იყო და მაღალი რეპუტაციით სარგებლობდა. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს იყო აფხაზური ისტორიოგრაფიის დასაწყისი და მასტერნარატივის ჩამოყალიბება.
აფხაზი ავტორი დაუპირისპირდა ინგოროყვას იდეას ჩრდილოეთ კავკასიიდან აფხაზი ტომების საქართველოს ტერიტორიაზე მიგრაციის შესახებ. რუს ისტორიკოსებზე დაყრდნობით იგი ასკვნიდა, რომ მიგრაციის პროცესი სამხრეთიდან ჩრდილოეთით განხორციელდა.[68]გარდა ამისა ისტორიკოსი იცავდა აფხაზთა ეთნიკურ ინდივიდუალობას და აღნიშნავდა „აფხაზები დამოუკიდებელ ეთნიკურ ერთეულს წარმოადგენდნენ, რომლებიც განსხვავდებოდნენ კავკასიის სხვა ხალხებისგან, კერძოდ კი ქართველებისგან მთლიანად და მისი ცალკეული ეთნიკური შტოებისგან - ქართების, მეგრელებისა და სვანებისაგან.“[69] თუმცა, ამასთანავე ანჩაბაძე იზიარებდა საერთო კულტურულ ერთიანობის იდეას ქართველებთან და აფხაზების პროქართულ პოლიტიკას, ხოლო წიგნის დასასრულს აცხადებდა, რომ პოლიტიკური კავშირების დასუსტების მიუხედავად, ქართველებსა და აფხაზებს შორის კულტურული ურთიერთობების შენარჩუნება მაინც მოხერხდა, რისი მანიშნებელიც იყო ის ფაქტი, რომ აფხაზი ფეოდალები დამწერლობის ენად მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში კვლავ ქართულს იყენებდნენ.[70] ამასთანავე, ანჩაბაძე შეეხო ქართველთა ისტორიულ მეხსიერებასაც: „ქართული საზოგადოების წარჩინებულმა წრეებმა ცნობიერებაში შემოინახეს წარმოდგენა საქართველოზე, როგორც ოდესღაც ერთიან და ძლიერ კულტურულ-პოლიტიკურ ორგანიზმზე და ამ წარმოდგენიდან არც აფხაზები გამოურიცხავთ.“[71]მასში ავტორი დაუპირისპირდა პავლე ინგოროყვას თეზისს. ისტორიკოსის შეხედულებით აფხაზები ეთნიკურად ინდივიდუალური ხალხი იყო, რომელთაც ისტორიული განვითარების მანძილზე მთელი აფხაზეთის ტერიტორია ეკავათ.[72] აღსანიშნავია ისიც, რომ 1965 წელს ინალ იფამ გამოსცა წიგნის გადამუშავებული და შევსებული გამოცემა, რომელშიც ძირითადი ნარატივი არ შეცვლილა, თუმცა ცალკული ეპიზოდები დაკორექტირდა და განივრცო. ყურადღებას იმსახურებს ორი ეპიზოდი. პირველი ეხებოდა აფხაზთა ურთიერთობას ქართველებთან ერთიანი ქართული სახელმწიფოს შემადგენლობაში. ავტორმა ახსენა, რომ აფხაზები მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ საქართველოს პოლიტიკურ, სამხედრო, დიპლომატიურ და კულტურულ ცხოვრებაში, რის გამოც, აფხაზეთის სახელწოდება ასახული იყო ქართველ მეფეთა ტიტულატურაში.[73] მეორე ეპიზოდი აფხაზთა მიგრაციის საკითხს ეხებოდა. აფხაზეთის ეთოგრაფიული სურათის განხილვისას, ინალ-იფამ გაიზიარა ანჩაბაზის შეხედულება და აღნიშნა, რომ აფხაზთა ნაწილი ჩრდილოეთ კავკასიაში მე-14 საუკუნეში მიგრიდა, იქამდე კი ისინი „საკუთარ მშობლიურ მიწაზე“ - აფხაზეთში ცხოვრობდნენ.[74]
აფხაზური ნარატივების გამოცემის პარალელურად, 1960-იან წლებში საქართველოს ისტორიის სახელმძღვანელოები დაიწრიტა შინაარსისგან და ტექსტიდან ამოღებულ იქნა მნიშვნელოვანი საკვანძო ეტაპები, პირები და ეპოქები.[75] შინაარსის ცვლილება დაეტყო წიგნის მოცულობასაც. წიგნი საგრძნობლად შემცირდა და შეთხელდა. თუმცა, ინალ-იფას ნარატივის ცვლილების მიზეზი ის იყო, რომ მიუხედავად ოფიციალური ნარატივის - საქართველოს ისტორიის სახელმძღვანელოს გადამუშავებისა, აფხაზი ინტელიგენცია და კომუნისტური პარტიის წევრები, კვლავ გამოთქვამდნენ საჩივარს აფხაზური ისტორიის დამახინჯების შესახებ და ეჭვის თვალით უყურებდნენ საქართველოში გამოცემულ ყველა საისტორიო ნაშრომს, რომელიც შუა საუკუნეების ისტორიას ეხებოდა.[76]
ამავე პერიოდიდან, აფხაზეთში მეტად დაიძაბა ვითარება. აფხაზური ნაციონალური სენტიმენტების გამოვლინება იმდენად საგრძნობი გახდა მოსახლეობაში, რომ საქართველოს სსრ კომუნისტური პარტია 1967 წლის 14 აპრილს კპ ცკ ბიუროს სხდომაზე სიფრთხილით განიხილავდა აფხაზეთში მიმდინარე პროტესტს. სხდომის წევრები აღნიშნავდნენ, რომ აფხაზმა საზოგადოებამ „გააჟღერა არაკანონიერი მოთხოვნები [აფხაზეთის საქართველოდან გამოყოფა], ითამაშა ხალხის ნაციონალისტურ გრძნობებზე, ზოგ მათგანს მოუწოდა პროვოკაციისკენ, რითაც დაარღვია საზოგადოებრივი წესრიგი“.[77]
ვითარების დაძაბვასთან ერთად ნარატივებს შორის კონკურენცია კვლავ განახლდა. 1975 წელს გამოიცა აფხაზი ისტორიკოსის შალვა ინალ-იფას წიგნი „აფხაზთა ეთნოკულტურული ისტორიის საკითხები“. მასში ავტორი წერდა: “თანამედროვე აფხაზები არიან უშუალო შთამომავლები ადრეული ხანისა და შუა საუკუნეების აფხაზების, და ისინი არავისთან არ იყოფდნენ ეთნიკურ ჰეგემონიას საკუთარი ქვეყნის ძირითად ტერიორიაზე.“[78]დასკვნის სახით კი აღნიშნავდა, რომ აფხაზები წარმოადგენდნენ დამოუკიდებელ ერს, რომლებიც დაკავშირებული იყვნენ ერთმანეთთან „საერთო წარმოშობით, ტერიტორიით, ენით, კულტურით“.[79]
ამ ნაშრომს კრიტიკით შეხვდნენ ცნობილი ქართველი ისტორიკოსები და ფილოლოგები. ისინი ჩიოდნენ, რომ ავტორმა დაარღვია წიგნის გამოსაცემად გაწერილი პროცედურები და საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის გავლით დაბეჭდა ნაშრომი. გარდა ამისა, წიგნის რედაქტორად დანიშნა რუსი მეცნიერი, რომელიც პროფესიით ეგვიპტოლოგი იყო და აფხაზეთის საკითხებში არაფერი გაეგებოდა.[80] ქართველი ისტორიკოსების კრიტიკას გამოეხმაურა აფხაზეთის მუზეუმის თანამშრომელთა ნაწილი. ისინი თვლიდნენ, რომ თბილისის სამეცნიერო წრეები ზეწოლის მოხდენას ცდილობდნენ აფხაზ მეცნიერებზე, რომლებიც, ავტორთა შეფასებით, კეთილსინდისიერ სამეცნიერო საქმიანობას ეწეოდნენ. მუზეუმის თანამშრომლები პოლიტიკური მოტივით ხსნიდნენ ინალ-იფას ნაშრომზე ქართველთა გამოხმაურებას და ამ ფაქტს აფხაზეთის ისტორიის ფალსიფიკაციასთან და წარსულში საქართველოს კომუნისტური პარტიის მიერ აფხაზეთში ეროვნული პოლიტიკის დამახინჯებასთან აკავშირებდნენ.[81]
ამ მოვლენების ფონზე, 1976 წელს გამოიცა ზურაბ ანჩაბაძის წიგნი „ნარკვევები აფხაზი ერის ისტორიულ წარსულიდან.“ წინა ტექსტისგან განსხვავებით, მასში მკაფიოდ ჩანდა, რომ აფხზთა რეპრეზენტაცია ხდებოდა არა ქარველ ერთან კავშირში, არამედ ცალკე. ავტორი შესავალშივე აცხადებდა, რომ აფხაზი სოციალისტური ნაცია „შედგებოდა მხოლოდ აფხაზებისგან, რომლებიც სსრკ-ს მოქალაქეები იყვნენ და მათი უმრავლესობა აფხაზეთის ასსრ-ში ცხოვრობდა.“[82] ავტორი ისტორიულ აფხაზებს აღარ მიმოიხილავდა იმ ეთნიკურ ჯგუფად, რომლებიც ქართველებთან ერთად საერთო ტერიტორიას იყოფნდნენ, არამედ დამოუკიდებელ ერად წარმოაჩენდა, რომელთაც საკუთარი ეროვნული ტერიტორია და თვითმყოფადი ეროვნული კულტურა ჰქონდათ.[83]
ორი გავლენიანი აფხაზი ავტორის განაცხადი დამოუკიდებელი აფხაზი ერის არსებობის შესახებ იმაზე მიანიშნებდა, რომ აფხაზებმა 1970-იანი წლების ბოლოსთვის ისტორიულ ნაშრომებშიც გააფორმეს კორენიზაციის პოლიტიკის შედეგები. აფხაზები აღარ ითვლებოდნენ ეთნიკურ უმცირესობად საქართველოს შემადგნელობაში, არამედ ცალკე ერად, რომელთაც პრეტენზია გააჩნდათ ეროვნულ თვითმყოფადობაზე და ტერიტორიაზე.
ამ დავის გადაჭრა სცადა 1979 წელს გამოცემულმა ნაშრომმა, რომელიც საქართველოს ისტორიის ნარკვევების რვატომეულის მესამე ნაწილს წარმოადგენდა და რომელზედაც ავტორებმა სხვა ტომებთან შედარებით, დიდხანს იმუშავეს. წიგნში თავმოყრილი იყო შუა საუკუნეების აფხაზეთის ისტორიის საკითხები. აღსანიშნავია ისიც, რომ ტექსტის თაანავტორი ქართველ ისტორიკოსთან ერთად იყო აფხაზი ისტორიკოსი ზურაბ ანჩაბაძეც. ეს მეტად დიპლომატიური და მოქნილი ჟესტი იყო ქართველი ინტელექტუალების მხრიდან და მიანიშნებდა მათ მცდელობაზე შეექმნათ დაბალანსებული და ორივე მხარისთვის მისაღები ისტორია. ახალ ნარკვევში, 1958 წლის სახელმძღვანელოს მსგავსად, გეოგრაფიული საზღვრები ეთნიკური ნიშნით იყო დაყოფილი. თუმცა, ამავდროულად, აფხაზ ტომთა გადმოსახლება ცენტრალურ აფხაზეთში ანტიკურ პერიოდს დაუკავშირდა და ისინი ისტორიული ეგრისის ძველ მოსახლეებად ჩაითვალნენ.[84] ამასთანავე, ავტორები იზიარებდნენ ქართველთა და აფხაზთა კულტურული სიახლოვის და საერთო სახელმწიფოს ქონის იდეას და აჩვენებდბენ, რომ აფხაზები მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ საქართველოს კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში.[85]
მიუხედავად იმისა, რომ ახალმა ნაშრომმა სცადა გადაეჭრა ისტორიკოსებს შორის არსებული დავა, ამ მიზანს პრაქტიკული შედეგი არ მოჰყოლია. 1970-იანი წლებიდან პოლიტიკური ვითარება აფხაზეთში საგრძნობლად დაიძაბა და თანდათან ცხადი გახდა ყველასთვის, რომ აფხაზებსა და ქართველებს შორის მოლაპარაკება ეროვნულ საზღვრებზე ვეღარ მოხერხდებოდა. ქართველები საერთო სახელმწიფოს და კულტურულ-ისტორიულად დაკავშირებული ერთობის შექმნაზე აკეთებდნენ აქცენტს. აფხაზები კი, საკუთარ თავს ქართველთა თანასწორად, სოცალისტურ ერად განიხილავდნენ და არა ეთნიკურ ჯგუფად მის შემადგენლობაში. ამასთანავე, მათ გაფართოებული ავტონომიის და პრივილეგიების მიღებაც სურდათ აფხაზეთის ტერიტორიაზე.
დასკვნა
სტატია მიზნად ისახავდა აეხსნა როგორ და რატომ შეიქმნა კონფლიქტური იდენტობები ქართველებსა და აფხაზებს შორის 1950-1970-იან წლებში. მასში ნაჩვენები იყო, რომ ამ პროცესისთვის ნიადაგი საბჭოთა ეროვნულმა პოლიტიკამ და მის ფარგლებში ინიცირებულმა სხვადასხვა პროგრამამ შეამზადა. კორენიზაციის პროცესში ქართველთა ეროვნული პროექტი დავიწროვდა და საბჭოთა ყალიბს მოერგო. ამავე პერიოდში აყვავება დაიწყო აფხაზური ეროვნულმა პროექტმა, რომელიც 1930-იანი წლებისთვის საკმაოდ ძლიერი და თვითმყოფადი გახდა.
თუმცა, აფხაზური პროექტის განვითარების შესაძლებლობას ნიადაგი გამოაცალა კორენიზაციის პოლიტიკაში სელექციურობის პრინციპის ამოქმედებამ და ცენტრალიზაციის ხაზის გაძლიერებამ. 1930-იანი წლებიდან ეროვნული პრივილეგიების დაკარგვამ ავტონომიაში, რაც სხვადასხვა დონეზე აფხაზებისთვის მიუღებელი რეფორმებით გამოიხატა და ქართველებთან დაახლოების პოლიტიკამ აფხაზებში პროტესტი წარმოშვა, რომლის ღიად ამოთქმის საშუალებაც მათ მხოლოდ დე-სტალინიზაციის პროცესში მიეცათ.
პროტესტის გაძლიერებას ხელი შეუწყო იმ ფაქტმაც, რომ ცენტრალიზაციის პოლიტიკის გაძლიერების და ისტორიის ინსტრუმენტალიზაციის კვალდაკვალ, ინტელიგენციის ზოგიერთი წევრის წარმოსახვაში გაძლიერდა ეთნო-ნაციონალური სენტიმენტები და შეიქმნა ეთნოგენეზის ტექსტები. საქართველოში ასეთი ტექსტის ნიმუშს წარმოადგენდა „გიორგი მერჩულე“, რომელიც ზედმიწევნით თავსდებოდა ერთა მონოლითური წარმოშობის და განვითარების პარადიგმაში.
ამ პოლიტიკური კონიუნქტურის ფარგლებში ქართველებმა და აფხაზებმა განსხვავებულად დაინახეს და წარმოსახეს საკუთარი ვინაობა და ადგილი ტერიტორიაზე, პოლიტიკურ კავშირებზე. განსხვავებული წარმოდგენები იწვევდა შეურიგებელი პროექტების ფორმირებას და მოლაპარაკების შესაძლებლობების ამოწურვას. მალევე ისტორიულმა ტექსტებმა ქუჩის საპროტესტო აქციებზე გადაინაცვლა და ნარატივებში დაწყებული კონფლიქტი ფიზიკური დაპირისპირების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყარო გახდა.
სტატია მომზადებულია გაერთიანებული ერების საქართველოში ფინანსური მხარდაჭერით. შინაარსზე პასუხისმგებელია სოციალური სამართლიანობის ცენტრი. სტატიის შინაარსი არ შეიძლება განიხილებოდეს, როგორც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის პოზიცია.
