ავტორი: ელის ბაქრაძე

"სადაც არ უნდა ვიყო - არ დავივიწყებ ჩვენს გლოვით სავსე სიმღერებს.

ვერ დავივიწყებ ჩვენს რკინით ნაჭედ წიგნებს, რომელიც ლოცვად გვექცა."[1]

ეღიშე ჩარენცი

24 აპრილი სამცხე-ჯავახეთში გამორჩეული დღეა. ყოველწლიურად, რეგიონში საყოველთაო მსვლელობა ეწყობა. მზაობა რამდენიმე დღით ადრე იწყება: ქუჩებში ჩნდება, მეწამული, კესანეს გამოსახულებები[2], კითხულობენ დანიელ ვარუჟანის[3] ლექსებს, ისმის კომიტასის[4] სიმფონიები, ეწყობა გამოფენები და იმართება სპექტაკლები. ადგილობრივები იხსენებენ ისტორიებს, რომელმაც მათი წინაპრების ცხოვრება, მნიშვნელოვნად, შეცვალა. საღამოს, ჩირაღდნიანი, მსვლელობა ეწყობა, რომელიც ქალაქის ცენტრალურ უბნებს მოიცავს. განსხვავებული ასაკის, სქესის, რელიგიის და პროფესიის ადამიანები საერთო იდეით ერთიანდებიან. გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილ ლიტურგიას, სომხებთან ერთად, პონტოელი ბერძნების შთამომავლები, ქართველები და სხვა ეროვნების წარმომადგენლები ესწრებიან. სამივე ქალაქში, სახალხო მსვლელობას, ერთი ლოზუნგი აქვს: ,,გვახსოვს და მოვითხოვთ“. ,,ხსოვნა“- 1915 წელს, ოსმალური იმპერიის მიერ, დევნილი მოსახლეობის გახსენებას და მათთვის პატივის მიგებას გულისხმობს. ,,მოთხოვნა“ კი სახელმწიფოსგან გენოციდის ფაქტის აღიარებაშია. 1915 წლის გენოციდის შემდეგ, საუკუნეზე მეტი გავიდა, თუმცა თურქეთის რესპუბლიკა არ აღიარებს გენოციდს.

საყურადღებოა, რომ საყოველთაო მსვლელობა, რომელიც მთელს სამცხე-ჯავახეთს აერთიანებს, 200კმ-ით მოშორებული, ცენტრისთვის, თითქოს, უჩინარია. თბილისსა თუ სხვა რეგიონებში მცხოვრები მოსახლეობა კი არ ფლობს ინფორმაციას ,,მეწ ეღერნზე“ (Մեծ եղեռն)[5], საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობების პრობლემებსა თუ ისტორიაზე. მოცემული სტატია მიზნად ისახავს ნათელი მოჰფინოს იმ მეხსიერებას, რომელიც ჯავახეთში გენოციდის შესახებ არსებობს. კერძოდ, აღმოაჩინოს, 1915 წლის, გენოციდის უცნობი ისტორიები. ამასთანავე, გამოავლინოს ჯავახეთის სომეხი თემის ,,კომუნიკაციური“ და ,,კულტურული მეხსიერება“ (Assmann 2008), რომელიც სომეხ მოსახლეობას წარსულის არ დავიწყებასა და საკუთარი იდენტობის განსაზღვრაში ეხმარება (Assmann 2010).

• სომეხთა გენოციდის ისტორია

1915 წლის 24 აპრილს, ,,ახალგაზრდა თურქების“ მთავრობამ, ოსმალეთის იმპერიაში, ეთნიკურად სომეხი, ასურელი და ბერძენი მოსახლეობის დეპორტაცია დაიწყო. ნაციონალისტური იდეების მქონე მთავრობა ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების წარმომადგენლებს სეპარატიზმის შემცველ ელემენტებად განიხილავდა. ეთნიკური წმენდის იდეის ლეგიტიმაციისთვის პოპულარული იყო ,,პრორუსული ძალის“ ნარატივი, რომლის მიხედვითაც: რუსეთი, აღმოსავლეთ ანატოლიაში მცხოვრებ, ,,არა-თურქ“, მოსახლეობას თურქეთის წინააღმდეგ აქეზებდა. საჭირო იყო ოსმალეთის იმპერიის ,,საზღვრების გაძლიერება“ და ადგილობრივი მოსახლეობის, შორეულ რეგიონებში, გადასახლება[6]. დღეს, დეპორტაციის პროცესი ,,სასიკვდილო მარშის“ სახელით არის ცნობილი, ვინაიდან გადასახლება: შიმშილის, ავადმყოფობების, დარბევისა და დახვრეტის პირობებში მიმდინარეობდა. ,,გენოციდის მკვლევართა საერთაშორისო ასოციაციის“ (IAGS) ინფორმაციით, დეპორტაციას მილიონზე მეტი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა[7]. ხოლო თურქეთში აშშ-ს ელჩი, ჰენრი მორგენთაუ, ოსმალეთში მიმდინარე პროცესს ,,რასობრივი განადგურების კამპანიად“ მოიხსენიებდა (Morgenthau 1918, 307-309)[8]. საყურადღებოა ისიც, რომ ტერმინ ,,გენოციდის“ შექმნისას, რაფაელ ლემკინზე[9] სომხების გენოციდის ანალიზმა დიდი გავლენა იქონია (Ihrig 2016).  გენოციდი - გაეროს, 1948 წლის, კონვენციის მიხედვით, ნაციონალური, ეთნიკური, რასობრივი, ან რელიგიური განსხვავების გამო, ჯგუფის განადგურების გამიზნული ქმედებაა[10].

დღეს, სომხების გენოციდს მსოფლიოს 31 სახელმწიფო აღიარებს[11]. მაგალითად: აშშ, საფრანგეთი, გერმანია, იტალია, კანადა, რუსეთი და სხვა. აგრეთვე, სომეხთა გენოციდს აღიარებს ,,გაერო“ და ,,ევროსაბჭო“. თუმცა, ბევრი სახელმწიფოსთვის გენოციდის აღიარება ,,სენსიტიური საკითხია“. მათ შორის არის საქართველოც. მიუხედავად იმისა, რომ ჯავახეთის რეგიონის წარმომადგენლებმა არაერთხელ მიმართეს საქართველოს მთავრობას გენოციდის აღიარების თხოვნით[12]. მოთხოვნა ჯერაც დაუკმაყოფილებლად რჩება. თურქეთისა და სომხეთის რესპუბლიკებს შორის კი, საუკუნოვანი დავა მიმდინარეობს. დღევანდელი თურქეთი არ აღიარებს გენოციდს, დაღუპული მოსახლეობის რაოდენობას 300 000-მდე ამცირებს და  მსხვერპლს ,,პირველ მსოფლიო ომთან“ აკავშირებს. სომხეთის პოზიციის მიხედვით კი: გენოციდი ხანგრძლივი პროცესი იყო, რომელიც 1915 წლიდან დაიწყო და 1923 წლამდე მიმდინარეობდა. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ გენოციდის 100 წლისთავის ღონისძიებაზე, ერევანში ჩასულმა, რომის პაპმა, 1915 წლის მოვლენებს ,,XX საუკუნის პირველი გენოციდი“ უწოდა[13].

• გენოციდის "ხილვადი" მეხსიერება

,,კოლექტიურ ტრავმებს არ აქვთ გეოგრაფიული ან კულტურული საზღვრები“ (Alexander 2002, 27). ჯ. ალექსანდერის ეს მოსაზრება აქტუალურია, ჯავახეთის, სომეხი თემის იდენტობის კვლევისაც. ვინაიდან, აღმოსავლეთ ანატოლიასთან[14] საზღვრის მიუხედავად, თანამედროვე ჯავახეთის სომხური მოსახლეობა სომეხთა გენოციდს ეროვნულ ტრაგედიად აღიქვამს. ჯავახეთში, გენოციდის ტრავმის შესასწავლად მნიშვნელოვანია იან ასმანის ,,კომუნიკაციური“ და ,,კულტურული“ მეხსიერების ფორმების გააზრებაც. ,,კომუნიკაციური მეხსიერება“ არის ,,კოლექტიური მეხსიერების“ ის ფორმა, რომელიც მოვლენის მონაწილეების მეშვეობით იქმნება. ეს არის ისტორიები და ამბები, რომელსაც ადამიანები, ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ჰყვებიან და ჯგუფს უზიარებენ. ხოლო ,,კულტურული მეხსიერება“, მუდმივად გამოყენებადი ნარატივების, ტექსტების და იდეების ინსტიტუციური საცავია, რომელიც ჯგუფის სტაბილურობას უზრუნველყოფს. ის მონუმენტების, მუზეუმების, ბიბლიოთეკებისა თუ სხვა მნემონური ინსტიტუტების მეშვეობით ვლინდება (Assmann 2008, 111). გენოციდის დღე - ,,კულტურული მეხსიერების“ კარგი მაგალითია. აგრეთვე, რეგიონში, იქმნება გენოციდის მემორიალები (მონუმენტები, ძეგლები და სხვა), რომლებიც ,,მეხსიერების ადგილებია“[15] (Nora 1989). აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ, სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, ჯავახეთის ქალაქებსა თუ სოფლებში, არაერთი მემორიალი გაიხსნა.

საბჭოთა კავშირის დასასრულს, ჩრდილოეთ კავკასიის ქვეყნებში, ეროვნული თვითგამორკვევის პროცესი დაიწყო, რომელიც ისტორიის, რელიგიისა და ეთნოსისადმი ინტერესის ზრდაში გამოიხატა (Agadjanian 2006). სომხეთის რესპუბლიკაში იდენტობის, ერთ-ერთ მნიშვნელოვან, მარკერად გენოციდის მეხსიერება იქცა. რაც, გარკვეულწილად, განპირობებული იყო ყარაბაღის კონფლიქტით. კერძოდ, ყარაბაღის საკითხზე დავა ქ. სუმგაითსა და ბაქოში, აზერბაიჯანელ და სომეხ მოსახლეობას შორის დაპირისპირებებში გადაიზარდა[16]. ყარაბაღის კონფლიქტმა „ძველი ტრავმები“ და ,,ისტორიული მეხსიერება“ გააცოცხლა (Марутян 2007, 45). ამ პერიოდიდან, სომხეთის რესპუბლიკის მსგავსად, ჯავახეთშიც დაიწყეს გენოციდის მეხსიერების აღდგენა.

ჯავახეთში, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ,,მეხსიერების ადგილი“ გენოციდის მსხვერპლთა მოსახსენიებელი ხაჩქარებია. ხაჩქარი (խաչքար)[17] სომხური ძეგლია, ჯვრის სალოცავია. 90-იანი წლების ბოლოდან, ჯავახეთში პოპულარული გახდა გენოციდის მსხვერპლთა პატივის მისაგები ხაჩქარების აღმართვა. ჯავახეთში, ერთ-ერთი პირველი ხაჩქარი, ქ. ახალქალაქში, ,,სურბ ხაჩის“ ეკლესიაში, განთავსდა. დღეს, ის 24 აპრილის განუყოფელი ნაწილია. ახალქალაქში, გენოციდის დღის აღნიშვნა ,,სურბ ხაჩის“ ეკლესიის მონახულებით, ლიტურგიაზე დასწრებითა და გენოციდის ხაჩქართან, ,,მეწ ეღერნის“ მსხვერპლთათვის, პატივის მიგებით იწყება. ამ დღეს, ხაჩქართან მიაქვთ ყვავილები.

ქ. ახალქალაქი, "სურბ ხაჩის" ეკლესიის ეზო, გენოციდის მსხვერპლთა მოსახსენიებელი ხაჩქარი.

გენოციდის მსხვერპლთა მოსახსენიებელი ხაჩქარი გვხვდება ნინოწმინდის ,,სურბ სარგის“ ეკლესიის ეზოშიც.

ქ. ნინოწმინდა, "სურბ სარგის" ეკლესია

ვინაიდან ხაჩქარს, ქვის ოსტატები, ხელით თლიან, მის მომზადებს დიდი დრო სჭირდება და საკმაოდ ძვირი ღირს. ამიტომ ხაჩქარის დადგმას, ხშირად, შეძლებული მოქალაქეები და სოფლის მაცხოვრებლები აფინანსებენ. სულ უფრო იზრდება იმ სოფლების რაოდენობა, რომელშიც ხაჩქარებია განთავსებული. მაგალითად, გენოციდის მსხვერპლთა პატივის მისაგებად ხაჩქარები დაიდგა სოფლებში: პატარა ხანჩალი, ხანდო, კარტიკამი, დიდი ხორენია, დილისკა, მამზარა და სხვა. ხაჩქარის აღმართვა სოფლისთვის დღესასწაულია: ხდება ჯვრის კურთხევა, ეწყობა კონცერტი, ბავშვები ლექსებს კითხულობენ, ადგილობრივები კი კეთილგანწყობით ხვდებიან, სხვა სოფლებიდან, ჩამოსულ სტუმრებს.  ხაჩქარების აღმართვა, განსაკუთრებით, საინტერესოა, ჯავახეთში არსებული სოციო-ეკონომიკური პრობლემების ჭრილში. რეგიონში არსებული უმუშევრობის მაღალი დონისა და გაჭირვების მიუხედავად, მოსახლეობა, ხშირად, მცირედ თანხასაც კი გასცემს, მონუმენტის აღმართვისა და გენოციდის მსხვერპლთათვის პატივის მისაგებად.

ხაჩქარების გარდა, ჯავახეთის ორივე მუნიციპალიტეტში გვხვდება გენოციდის მემორიალები და ძეგლები. მაგალითად, ქ. ნინოწმინდის ,,კულტურის ცენტრის“ ეზოში ,,გენოციდის მსხვერპლთა მემორიალი“ არის განთავსებული.

ქ. ნინოწმინდა, გენოციდის მსხვერპლთა მემორიალი.

,,გენოციდის მსხვერპლთა მემორიალი“ 2014 წელს დაიდგა. ყოველწლიურად, მის მოსალოცად არაერთი ადამიანი მოდის, ,,ყვავილები მთელი წლის განმავლობაში მოაქვთ“- ამბობენ ნინოწმინდელები. 24 აპრილს კი, ,,ცენტრალური პარკი ხალხით ივსება“. მემორიალი ,,მეხსიერების ადგილია“, რომელიც მოსახლეობას ისტორიულ სამშობლოსთან და წინაპრებთან სიმბოლური კავშირის შენარჩუნებაში ეხმარება. ყურადღებას იპყრობს, მემორიალის ბარელიეფიც, რომელიც სომეხთა გადასახლების, მოწამეობრივ, პროცესს აღწერს. გენოციდის მსხვერპლთათვის პატივის მისაგები ხაჩქარები, ლიტურგიები და მემორიალის ბარელიეფი მოწმობს, რომ გენოციდის მეხსიერება მჭიდრო კავშირშია რელიგიასთან. კერძოდ, ჯავახეთში, რელიგია ეროვნულ იდენტობას და ,,არ დავიწყების“ პოლიტიკას ემსახურება. გენოციდის მეხსიერებასა და რელიგიას შორის ურთიერთმიმართებას ადასტურებს ის ფაქტიც, რომ 2015 წელს ,,სომხეთის სამოციქულო ეკლესიამ“, გენოციდის მსხვერპლი, 1 500 000 ადამიანი, წმინდანად შერაცხა[18]. წმინდანებს იხსენებენ და პატივს მიაგებენ ჯავახეთშიც.

გენოციდის მეხსიერება ჩანს საერო სივრცეებზე დაკვირვებისაც. მაგალითად, კესანე გვხვდება ნინოწმინდის ,,ჰაიოს-ქართლოსის“ პარკში[19], მაღაზიის ფანჯრებზე... კესანეს ხატავენ ბავშვები, რადგან ის სომხური გენოციდის, 100 წლისთვის, ოფიციალური სიმბოლოა. კესანეს შავი გული - სომეხი მოსახლეობის, ტრაგედიის სიმბოლოა. 5, მეწამული, ფოთოლი - მინიშნება 5 კონტინენტზე, სადაც დევნილები დასახლდნენ. ხოლო 12, ყვითელი, ტრაპეცია - წიწერნაკაბერდის მემორიალის[20] სვეტებზე მიანიშნებს. როგორც ნინოწმინდელები ამბობენ, ყვითელი მზის და იმედის სიმბოლოა. ,,გახსოვდეს და არ დაივიწყო“- კესანეს დევიზია.

კესანე, ერთ-ერთი მაღაზიის ფანჯარაზე.

ახალქალაქის მუნიციპალიტეტში, კიდევ ერთი, საინტერესოა ადგილია სოფელ ბარალეთის ,,წიწერნაკაბერდის პატარა მემორიალი“. წიწერნაკაბერდი - ქ. ერევანში, გენოციდის მსხვერპლთა მემორიალური კომპლექსია. ზოგიერთი მას ,,სასაფლაოსაც“ უწოდებს[21] (Марутян 2008, 125). ბარალეთის მემორიალი ერევნის წიწერნაკაბერდის კომპლექსთან შედარებით პატარაა. თუმცა, მას, ჯავახეთის სომხური მოსახლეობისთვის, სიმბოლური მნიშვნელობა აქვს. მემორიალი, სოფლიდან მოშორებით, ერთ-ერთ მაღლობზე, მდებარეობს. ის 1988 წელს გაიხსნა. კლდეზე, შავ ფრად, ერევნის წიწერნაკაბერდის სილუეტია გამოსახული. ბარელიეფი ერევნიდან ჩამოიტანეს: ,,ერთ-ერთ ცნობილ მოქანდაკეს დავამზადებინეთ... მთელი სოფელი იღებდა მონაწილეობას მემორიალის შექმნაში“. ბარელიეფზე,  კომიტასი გენოციდის მსხვერპლებთან ერთად არის გამოსახული. ადგილობრივების გადმოცემით, გენოციდის სისასტიკემ, კომპოზიტორი ფსიქოლოგიურ პრობლემებამდე მიიყვანა: ,,სულიერად, 1915 წელს, სხვა ადამიანებთან ერთად, დაიღუპა“.

სოფ. ბარალეთი

სოფლის მოსახლეობისთვის მემორიალი მომლოცველობის მნიშვნელოვანი ადგილია. ,,მემორიალის გახსნას უამრავი სტუმარი დაესწრო, სომხეთიდანაც კი ჩამოვიდნენ... თუმცა დღეს, რადგან მაღლობზეა, ბევრს, განსაკუთრებით მოხუცებს, უჭირს ამოსვლა“- ამბობენ ბარალეთში.

ზემოთ მოყვანილი მემორიალები მოწმობს, რომ გენოციდის ტრავმა, ჯავახეთში, სომეხი მოსახლეობის იდენტობის მნიშვნელოვანი ნაწილი გახდა. ის ჯავახეთის სომხებისთვის ეთნო-ნაციონალური კონსოლიდაციის საფუძვლადაც კი იქცა. გენოციდის მეხსიერება ჯგუფის ,,კულტურული მეხსიერებაა“, რომლის დახმარებითაც, ,,ისტორიული სამშობლოსგან“ შორს მყოფი, სომხური თემი სომხეთის რესპუბლიკასთან, სიმბოლურ, კავშირს ინარჩუნებს. ,,მეხსიერების ადგილები“ კი სომეხ მოსახლეობას ისტორიის არ დავიწყებასა და მშობლიური სივრცის რე-კონსტრუქციაში ეხმარება.

• გენოციდის უცნობი ისტორიები

ოსმალეთის იმპერიიდან, დევნილი მოსახლეობის დეპორტაციის ადგილს საჰარის უდაბნო წარმოადგენდა. თუმცა, გენოციდისგან თავის დასაღწევად, აღმოსავლეთ ანატოლიის მოსახლეობის ნაწილმა ამიერკავკასიას შეაფარა თავი. კერძოდ, 1896 წლიდან 1915 წლის ჩათვლით, საქართველოში 19 000 ლტოლვილი დასახლდა[22]. მათმა ზეპირმა ისტორიებმა, ჯავახეთში, გენოციდის ,,კომუნიკაციური მეხსიერების“ შექმნას შეუწყო ხელი. ასმანის მიხედვით, ,,კომუნიკაციური მეხსიერების“ ჯგუფისთვის გაზიარება და კვლავწარმოება ხდება ნარატიული პრაქტიკებით (Assmann 2008). მნიშვნელოვანია ის ისტორიები და ამბები, რომლებსაც გენოციდის მსხვერპლები შთამომავლებს უზიარებდნენ. ,,კომუნიკაციური მეხსიერების“ კვლევისთვის საინტერესოა, ყოველდღიურობაში, ე.წ. ,,Deep Story”-ის აღმოჩენაც[23] (Hochschild 2016), რომელიც რესპონდენტთა ისტორიებს გვამცნობს. სამწუხაროდ, გენოციდის მონაწილეები აღარ არიან ცოცხალი, თუმცა მათ შვილებს, შვილიშვილებსა თუ შვილთაშვილებს, ახსოვთ ის ისტორიები, რომლებსაც წინაპრები ჰყვებოდნენ. მათ მიერ, ამბების გახსენებისას, თითქოს ისტორია ცოცხლდება. რესპონდენტები კი ადგილობრივ მემატიანედ გადაიქცევიან. მაგალითად, 1918 წელს, ყარსიდან, გამოქცეული, ერთ-ერთი, ოჯახის შთამომავალი იხსენებს:

,,ჩემი წინაპრები ყარსიდან იყვნენ, ცნობილი მეწაღის ოჯახი. ბებიას არ უყვარდა იმ დროის გახსენება, რადგან ბაბუა ყარსის ჟლეტას შეეწირა. თავად კი, კეთილი ადამიანების დახმარებით, შვილთან ერთად, საქართველოში გამოაპარეს. როგორც ვიცი, ჯერ ბათუმში ჩავიდნენ, შემდეგ კი თბილისში. ოვსანა (ბებიაჩემი) ხშირად ყვებოდა, რომ პირველ წლებში, ძალიან უჭირდა თავის გატანა, ყარსში მთელი ქონება დარჩა. აქაური ნათესავები კი ეხმარებოდნენ. თუმცა ცუდი დრო იყო, მათაც არ ულხინდათ.... ბებიას უფროსი შვილი გარდაცვლილი ეგონა. თუმცა წლების შემდეგ, გავიგეთ, რომ ის სომხეთში ცხოვრობდა“- იხსენებს შვილიშვილი ვენერა ავეტისოვი.

ყარსიდან გადმოსახლება ახსოვთ სოფელ ხოსპიოს მოსახლეობასაც:

,,ჯავახეთში, ჩვენი ისტორია 1918წელს იწყება, როცა, 3 წლის, პაპაჩემი, ყარსიდან, ჩამოიყვანეს. პაპას ოჯახი, სარწმუნოების შესანარჩუნებლად, ოსმალეთის იმპერიიდან, გამოიქცა. ბაბუასგან ვიცი, რომ მდიდარი ოჯახი იყო. 4 ძმას, ოჯახის წამოსაყვანად, 12 ურემი დასჭირდა. პაპას მამა და ოჯახის სხვა კაცები საზღვართან დარჩნენ, რათა ურმებს დადევნებული ასკერები (ოსმალური იმპერიის ჟანდარმერია) შეეჩერებინათ და ქალებს საზღვარზე გადმოსვლა მოეხერხებინათ. სამწუხაროდ, პაპას მამა ბრძოლაში დაიღუპა. ქალები ჯავახეთში გადმოვიდნენ, თუმცა, არეულობის გამო, ერთმანეთი დაკარგეს. მამიდამ პაპა სოფელ კოთელიაში წაიყვანა, დედამისი კი, წალკის რაიონში, სოფელ რეხაში, დაბინავდა. წლების განმავლობაში, პაპაჩემის დედას ეგონა, რომ გადმოსახლებისას ქმარიც და შვილიც დაეღუპა.... 3-4 წლის შემდეგ, ახლიდან დაოჯახდა, ყარსიდან დეპორტაციისას, დაქვრივებულ მამაკაცზე. დაოჯახების შემდეგ ისინი სალონიკში წავიდნენ. მხოლოდ ათეული წლის შემდეგ გაიგო, რომ მისი შვილი ცოცხალია... თუმცა უკვე გვიანი იყო, სსრკ-ს საზღვარი ხელს უშლიდა.... პაპაჩემი ოჯახთან ერთად, იმ დროს, ადგილობრივი მოსახლეობისგან დაცარიელებულ, სოფელ ხოსპიოში დასახლდა, ხუციშვილების ქალი მოიყვანა და აქ არის დაკრძალული“- იხსენებს, პონტოელი ბერძნების შთამომავალი, მახარე მაცუკატოვი.

სოფ. ხოსპიო

ოსმალეთის იმპერიიდან, დევნილებს იხსენებენ ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტის სოფლებშიც:

,,...მოდიოდნენ ყარსიდან, მუშიდან, ერზრუმიდანაც. ზოგი ნათესავთან რჩებოდა, ზოგი დროებით თავშესაფარს ეძებდა... უმეტესად, ისეთ სოფლებში სახლდებოდნენ, რომელიც მშობლიურ მხარეს მოაგონებდათ. მაგალითად, თუ ოჯახი მდინარესთან ცხოვრობდა, მსგავს ადგილას ეძებდნენ... არაქსთან სიახლოვე რომ ეგრძნოთ. ან ისეთ მთას ეძებდნენ, როგორიც იქ იყო... უჭირდათ იმის გაცნობიერება, რომ სამშობლო დაკარგეს. ბევრ სოფელში იყვნენ: ეშტიაში, თორიაში... თუმცა დღეს, გენოციდს გამოქცეული ოჯახების შთამომავლები აღარ არიან. აქ, გენერალ პასკევიჩის მიერ[24], გადმოსახლებული მოსახლეობა დავრჩით“ - იხსენებენ სოფელ ყაურმაში.

სოფ. ყაურმის მკვიდრნი

გენოციდზე საუბრობენ სოფელ ეშტიაშიც:

,,არამხოლოდ აღვნიშნავთ გენოციდის დღეს, არამედ, სოფელში, გენოციდის მემორიალიც გვაქვს. თუმცა, ეშტიაში, 2-3 ოჯახი იყო, რომელიც 1915წლის მოვლენებს გამოექცა... გენოციდის დღის აღნიშვნა სოფელში, სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, 1991წელს დავიწყეთ, როდესაც ეკლესია გაიხსნა. ჩვენს სოფელში კათოლიკე მონაზვნები, ,,წმინდა მარიამის ორდენის“ წარმომადგენლები, ჩამოვიდნენ. დაინტერესებული ბავშვები შეგვკრიბეს... ლოცვის სწავლა და ჩვენი რწმენის აღორძინება დავიწყეთ... სწორედ ისინი გვიყვებოდნენ გენოციდზე. ...სპექტაკლებით დაიწყეს, რადგან პატარები ვიყავით... მონაზვნები დასავლეთ სომხეთიდან იყვნენ და პირდაპირი კავშირი ჰქონდათ გენოციდის მსხვერპლებთან. ზოგმა ბებია დაკარგა, ზოგმა ბაბუა... 2001 წელს, სომხეთში, ქრისტიანობის 1700წლიანი იუბილეს აღნიშვნისას, სოფელში გენოციდის მემორიალი გაიხსნა... ...თუ ვინმე მიდის თურქეთში, აქაურები მშობლიური მიწის წამოღებას ვთხოვთ. მაგალითად, ჩემს ოჯახში ვინახავთ- მიწას - მუშიდან და წყალს - ვანიდან[25]“- ჰყვება ბავშვთა დასასვენებელი ბანაკის, ,,კარდინალ აგანჯანიანის“, დირექტორი - ნანა ანტონიანი.

სოფ. ეშტიას ღვთისმშობლის ეკლესია

საინტერესოა ისიც, რომ რესპონდენტების მოსაზრებით, ,,სომეხთა გენოციდმა ჯავახეთამდეც მოაღწია“. 1918 წელს, რუსეთის იმპერიის დასუსტების შედეგად, ,,კავკასიურმა ფრონტმა“ საქართველოს საზღვრთან გადმოიწია. ჯავახეთის მოსახლეობაში, ჯერ კიდევ, ცოცხალია მოგონებები, იმ პერიოდში, მიმდინარე მოვლენების შესახებ.

,,გენოციდი არ იყო მხოლოდ ერთ წელს. 1915 წელს დაიწყო და 1923 წლამდე გაგრძელდა, ანატოლიიდან კავკასიამდე, ყველა სომეხს, გვებრძოდა ოსმალური იმპერია. აქაური, გენოციდის მსხვერპლი ოჯახიც ბევრია. სოფლებია, რომელის მოსახლეობამ საკუთარ თავზე იგრძნო გენოციდი. 100 წელზე მეტი გავიდა, სამწუხაროდ, გენოციდის შემსწრე აღარავინაა, ცოცხალი. თუმცა მათ ოჯახებში თურქების თარეში ყველას ახსოვს. პატარებს კი ეამაყებათ, რომ ასეთი თავდადებული და გმირი წინაპრები ჰყავდათ“. -სოფელი ყაურმას მაცხოვრებელი.

რესპონდენტი სოფელი ყაურმიდან.

მოსაზრებას იზიარებენ ჯავახეთის სხვა სოფლებშიც:

,,1918 წელს, თურქებმა ჯავახეთამდეც მოაღწიეს. ჯერ ახალციხეში იყვნენ, იქიდან დამალაში და კუმურდოში გადავიდნენ. ქურდავდნენ და აოხრებდნენ სოფლებს, სადაც მშვიდობიანი მოსახლეობა ცხოვრობდა. ...სათხელები შეიარაღებული შევხვდით. ბრძოლის შედეგად, 3400-იანი მოსახლეობისგან, სოფელში მხოლოდ 1000 ადამიანი დარჩა. თუმცა მათ თავისი მშობლიური სოფელი და ჯავახეთი დაიცვეს.“ - იხსენებენ სოფ. სათხეს მაცხოვრებლები.

ჯავახეთში, სათხე - გმირ სოფლად არის მიჩნეული. ყოველწლიურად, 1 ივნისს, სოფელში გმირების გახსენების და პატივის მიგების დღესასწაული იმართება. დაღუპული გმირების პატივსაცემად სოფელში დაიდგა მონუმენტიც. აღსანიშნავია, რომ სათხეში გაიხსნა მემორიალური მუზეუმიც, რომელშიც ექსპონატები მთელი ჯავახეთიდან არის წარმოდგენილი. ჯავახეთში, სათხის ბრძოლის ისტორიას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. ის ,,სიმბოლური დარწმუნების ადგილს“ (Apsel and Sodaro 2019) მოგვაგონებს, რომელიც ადგილობრივებისთვის ოსმალური იმპერიის ჟლეტას და სომხური ერის თავგანწირვას განასახიერებს.

სოფ. სათხეს მუზეუმი

საყურადღებოა, რომ, 1920 წლიდან, საბჭოთა მთავრობის დამყარების შედეგად, სომეხთა გენოციდზე საუბრები შეწყდა. საბჭოთა სახელმწიფო პოლიტიკა ეწინააღმდეგებოდა სომხურ-ოსმალური დაპირსპირების გახსენებას, ვინაიდან გენოციდს ნაციონალიზმთან და ეროვნულ იდეასთან აკავშირებდა. სსრკ-ში ყველაფერი ნაციონალური უარყოფით მნიშვნელობას იძენდა. ოფიციალური პოლიტიკის მიუხედავად, გენოციდის მეხსიერების შენახვა მსხვერპლთა ოჯახებმა და საზოგადო მოღვაწეებმა სცადეს. ისინი ბიოგრაფიებისა და ლიტერატურული ჩანახატების მეშვეობით ცდილობდნენ ინფორმაციის გავრცელებას. დაკარგული სამშობლოს იდეა, არაერთი პოეტისა და მწერლისთვის, შემოქმედების წყაროდ იქცა. ოჯახები კი შთამომავლებს უყვებოდნენ იმ მშობლიურ კერაზე, საიდანაც გამოაძევეს. ერზრუმის, ვანის და ყარსის პროვინციები, სომეხთა მრავალი თაობისთვის, წართმეულ სამშობლოს განასახიერებდა. თუმცა, დროის სვლასთან ერთად, ხრუშჩოვის ,,დათბობის“ (Хрущевская Оттепель) შედეგად, ცენზურა შემცირდა. 1965წელს, გენოციდის 50 წლისთავისთვის, სომხეთში, საპროტესტო დემონსტრაციები გაიმართა. 1968 წლიდან, ერევანში, წიწერნაკაბერდის მემორიალთან, გენოციდის დღის აღნიშვნა დაიწყეს (Марутян 2008, 119). განსაკუთრებული ყურადღება მიენიჭა გენოციდის მსხვერპლთა ოჯახების მოძიებას და მათი ისტორიების ჩაწერას. ,,ზეპირი ისტორიები“ პოპულარული იყო ჯავახეთშიც. რესპონდენტები აღნიშნავდნენ, რომ საბჭოურ, სასკოლო, სახელმძღვანელოებში არაფერი ეწერა სომეხთა გენოციდზე, თუმცა ინფორმაციას, 1915 წელს გადმოსახლებული, დევნილებისა და ბებია-ბაბუებისგან იღებდნენ. 

,,ხშირად გენოციდზე ისე საუბრობენ, თითქოს აქაურობას არ შეხებია. არადა, ბაბუისგან ვიცი, რომ ხშირი იყო თურქი ჯარისკაცების თარეში. ძარცვავდნენ მდიდარ მოსახლეობას, იტაცებდნენ ქალებს და ბავშვებს... ჩვენი სოფელი (სოფელი უჯმანა), ,,პურითა და მარილით“[26] შეხვდა თურქებს. თან კათოლიკური სოფელი იყო და რომის პაპი გვიცავდა. თუმცა იყვნენ სხვა სოფლებიც... სსრკ-ში არ საუბრობდნენ გენოციდზე. თუმცა, სახლში, ბებია-ბაბუები გვიყვებოდნენ, იმ საშინელებებზე, რაც აქ, გასაბჭოებამდე, ხდებოდა.... მაგალითად, ჩვენგან, რამდენიმე კილომეტრში - თოხჩაა. პატარა სოფელი იყო, მებრძოლი ხალხით. დანებებას, თავდაცვა არჩიეს. სოფელში, დიდი კედელია, გადმოცემით ვიცი, რომ მეამბოხე თოხჩელები, იმ კედელთან დახვრიტეს. ბავშვობაში ხშირად ავდიოდი, მაშინ კედელს, ჯერ კიდევ, ეტყობოდა სისხლის ლაქები. ახლა კი, არაერთმა ზამთარმა ჩაიარა, არც სისხლის ლაქებია და ეს ისტორიაც ჩემნაირ მოხუცებს თუღა ეხსომებათ... ...ამდენი წლის შემდეგ, მაინც მიკვირს, რომ შეიძლება, ერთ დღეში, მთელი სოფელი გაქრეს... დღეს, თითქმის მიტოვებული სოფელია. როცა ავდივარ, ყოველთვის მიმძიმს იმ კედელთან ჩავლა.“.- იხსენებს სოფელ უჯმანას მაცხოვრებელი.

სოფელი უჯმანა. ერთ-ერთი ოჯახის სამი თაობა, ბაბუასგან ისმენს გენოციდის ისტორიას და ,,სომხეთის ისტორიის“ წიგნებს ათვალიერებს.

საინტერესოა, სოფელ დიდი ხორენიას ,,გენოციდის მსხვერპლთა მოსახსენიებელი მემორიალიც“. ხორენიელები ჰყვებიან, რომ მემორიალი იმ საწყობების ადგილას აღიმართა, სადაც ადამიანები დაწვეს:

,,გენოციდი იყო, აბა, რა იყო. დიდი ტრაგედია დატრიალდა, ყველა ვინც შეეწინააღმდეგა, 600 კაცი, დახვრიტეს. დაჭრილები და დახვრეტილები, სოფლის საწყობში ჩაკეტეს და ცეცხლი წაუკიდეს. ზოგი ცოცხლად დაწვეს...ვინც დაიჭრა, ცხედრებთან ერთად დაწვეს, საწყობში ჩაკეტეს და დაწვეს.... ხორენიაში იყო რამდენიმე ოჯახი, პირველ გენოციდს რომ გადაურჩა და აქეთ გამოიქცა... თუმცა დღეს აღარავინაა... სოფლიდან, დახვრეტას ცოტა გადაურჩა. ძირითადად, ვინც გაიქცა, ისინი... ...ხალხი გარბოდა სოფელ არაგალში[27], იქიდან კი, წალკაში გადადიოდნენ. მაგრამ, მაშინ, ვიწრო ხიდი იყო. ვიღაცას ურემი გაუფუჭდა და მოძრაობა გაჭედა. ამასობაში, თურქებიც დაეწივნენ და დაესხნენ. ზოგი მდინარეში ხტებოდა, ხიდთან დიდი რიგი იყო... ბოლოს, მდინარე, ცხედრებით, ისე აივსო, ხიდს გაუტოლდა“.

რესპონდენტებთან სიღრმისეული ინტერვიუს შედეგად ირკვევა, რომ, ჯავახეთის რეგიონში, გენოციდის მეხსიერება ეროვნული იდენტობის შენარჩუნების, სოციალური მექანიზმის, ფუნქციას ასრულებს. თუმცა, ჯავახეთში გენოციდის მეხსიერება არ არის მხოლოდ იდენტობის მარკერი. ის, მსგავსი წარსულის მქონე, ჯგუფებს შორის მეგობრული ურთიერთობების დამყარებასაც უწყობს ხელს. როგორც ირკვევა, გენოციდის მეხსიერებას, ჯავახეთის რეგიონში, ეთნიკურ უმცირესობათა წარმომადგენლების გამაერთიანებელი ფუნქციაც აქვს.

,,საერთო წარსულმა დაგვაახლოვა პონტოელი ბერძნები და სომხები. ბევრი შერეული ოჯახიც შეიქმნა. მაგალითად, ჩემი მეუღლე, ეროვნებით, სომეხია. გენოციდის დღეს კი წელიწადში ორჯერ აღვნიშნავთ- 24 აპრილს და 19 მაისს, პონტოელი ბერძნების გენოციდის დღესაც“- ამბობს მახარე მაცუკატოვი.

კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც რესპონდენტებთან სიღრმისეული ინტერვიუსას წამოიჭრა, თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკისა და თურქი მოსახლეობისადმი დამოკიდებულებაა. ჯავახეთის სომეხი თემი, თურქეთის სახელმწიფოსგან, გენოციდის ფაქტის აღიარებას ითხოვს. არ აღიარების პოლიტიკის გამო კი ნეგატიური დამოკიდებულება აქვთ თურქეთისადმი. თუმცა, დასძენენ იმასაც, რომ ,,საუკუნოვანი მტრობა დიპლომატიური გზით უნდა დასრულდეს“.

,,ორივე მხარემ უნდა გადადგეს, ერთმანეთისკენ, ნაბიჯები. პირველი ნაბიჯი, რა თქმა უნდა, თურქეთის მხრიდან გენოციდის აღიარება იქნება. შესაძლოა დაკარგული სოფლები არ დააბრუნონ, თუმცა, აღიარებაც ბევრს ნიშნავს. ....უშუალოდ თურქებთან ნორმალური ურთიერთობა გვაქვს. ხშირად მწყემსები გადმოდიან. გაჭირვებისას, ჩვენთანაც რჩებიან. ადამიანობა არ უნდა დავივიწყოთ. მსმენია კიდეც, რომ თურქებიც ეხმარებოდნენ სომეხ ლტოლვილებს გაქცევაში, მერე მათაც სჯიდნენ...“ - სოფელ უჯმანას მაცხოვრებელი.

რესპონდენტები აღნიშნავდნენ იმასაც, რომ გენოციდის ტრავმამ, თურქი მოსახლეობისადმი ნეგატიური დამოკიდებულება გააჩინა. თუმცა, უარყოფითი დამოკიდებულების გადალახვა პირადი კონტაქტებისა და ხშირი ურთიერთობის შედეგად არის შესაძლებელი, რადგან ,,კარგი და ცუდი ყველგანაა. შეცდომებიც ყველას მოსდის. მთავარი ადამიანობის შენარჩუნებაა“.

,,არ დაგიმალავთ, ბავშვობაში მეშინოდა თურქების. ბებიაჩემს ბევრჯერ უთქვამს,- კარგად მოიქეცი, თორემ თურქები მოვლენ და შენც წაგიყვანენ... თუმცა, თბილისში მუშაობისას, რამდენიმე თურქი გავიცანი... დღეს, თურქული ტანსაცმელი მაცვია, თურქულ სერიალებს ვუყურებ. გაგეცინებათ და, ამ სერიალებმა შემიცვალეს ხალხისადმი დამოკიდებულება. თურმე, ჩვენნაირები ყოფილან, ჩვეულებრივი ხალხს, ყველა ერში, ბევრი გვაქვს საერთო. გამუდმებული ომებია, რაც ურთიერთობებს აფუჭებს.“- ამბობს ვენერა ავეტისოვი.

სომეხთა გენოციდის არ აღიარებაზე საუბრისას, რესპონდენტები იმედგაცრუებას და გულის ტკენას გამოხატავდნენ საქართველოს სახელმწიფოს მიმართ. ,,თბილისში აღიარებენ სომეხთა გენოციდს? იციან ჩვენს ტკივილზე?“- კითხულობს ერთ-ერთი რესპონდენტი და იცის, რომ გამიჭირდება პასუხის გაცემა. ვინაიდან ადგილობრივი სომეხი მოსახლეობის არაერთი მსვლელობის მიუხედავად, გენოციდის აღიარების მოთხოვნა დღემდე დაუკმაყოფილებელია.

,,სომხეთში ჩასვლისას, ქართველი პოლიტიკოსები ხშირად მიდიან წიწერნაკაბერდის მემორიალთან, თუმცა აქ დაბრუნებისას, თითქოს ავიწყდებათ მემორიალი და დაღუპულების ხსოვნა... თურქეთთან ურთიერთობის დაძაბვის საფრთხეს იმიზეზებენ“- დასძენს რესპონდენტი სოფ. უჯმანადან.

ჯავახეთის სომხურ თემს უჩნდება განცდა, რომ საქართველოს სახელმწიფო, გენოციდის არ აღიარებით, მათ ეროვნულ ტრაგედიაზე თვალს ხუჭავს, რაც უსამართლობის განცდას ტოვებს.  თითქოს,  ცენტრისთვის, დომინანტური კულტურისთვის, მათი იდენტობა და პრობლემები უხილავია. საყურადღებოა, რომ, ინტერვიუს დროს, რესპონდენტები ხაზს უსვამდნენ იმ ფაქტს, რომ ისინი საქართველოს რესპუბლიკაში ცხოვრობენ, საქართველოს მოქალაქეები არიან. ამიტომ უნდათ, რომ მათ ისტორიას, კულტურას და იდენტობას, საქართველოში იცნობდნენ, აღარ იყვნენ უჩინარი.  ამასთანვე, ,,უჩინრობის“ განცდას აძლიერებს რეგიონში არსებული სოციო-ეკონომიკური პრობლემები: უმუშევრობის და მიგრაციის მაღალი დონე, საზოგადო სიკეთეებზე ხელმისაწვდომობის ნაკლებობა და სახელმწიფოს არაქმედითი პოლიტიკა, რომელიც ჯავახეთის სომხურ თემს თავს "უცხოდ" და "ამ ქვეყანაში, წარუმატებლობისთვის განწირულად" აგრძნობინებს.