სამების საკათედრო ტაძარში ერთ-ერთ ხატზე დედა მატრონასა და სტალინის შეხვედრის სცენამ სამართლიანად ააღელვა ქართული საზოგადოება, მათ შორის მართლმადიდებელი ქრისტიანების ნაწილი.

საინტერესოა საიდან და როგორ ჩნდება სტალინის კულტი მართლმადიდებელ ეკლესიებში, საეკლესიო ლიტერატურაში, წარმოდგენებსა თუ იკონოგრაფიაში?

როგორ აფასებს მართლმადიდებელი ეკლესია მეოცე საუკუნის დიქტატორის პიროვნებას და მემკვიდრეობას?

გაიაზრა კი კრიტიკულად მართლმადიდებელმა ეკლესიამ უახლესი წარსული, განსაკუთრებით საბჭოთა ტოტალიტარიზმი და იძულებითი თანამშრომლობა ეკლესიის საბჭოთა ხელისუფლებასთან მიმართებაში?[1]

მეორე მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე საბჭოთა ხელისუფლება სტალინის მეთაურობით ცვლის საეკლესიო პოლიტიკას და ცდილობს ქვეყნის შიგნით ყოველი ადამიანი ერთი მიზნით გააერთიანოს. მათ შორის არიან სასტიკ დევნა გამოვლილი ეკლესიები და მორწმუნე ადამიანები. საბჭოთა ხელისუფლება ცდილობს მათ ორგანიზებას ე.წ. „მეორე სამამულო ომი“-ს მხარდაჭერის საქმეში.

აქვე გასათვალისწინებელი შემდეგი ფაქტორი, რომ საბჭოთა კავშირში აგრესიული ანტისაეკლესიო პროპაგანდის წარმოებისა და ეკლესიების ფიზიკური ლიკვიდაციის მცდელობის სურვილის მიუხედავად, საზოგადოება 1939 წლისათვის ღრმად რელიგიური მაინც რჩებოდა. ამას თან ერთოდა საეკლესიო ინსტიტუციის როგორც რესურსად დანახვა საბჭოთა ხელისუფლებისათვის ქვეყნის ფარგლებს გარეთ პოლიტიკური გზავნილი გასატანად, ხოლო საზღვრებს მიღმა მყოფი მართლმადიდებლების შემორიგებისათვის, რომლებიც საკმაოდ მრავლად იყვნენ.

ასევე აღსანიშნავია გერმანიის მიერ დაკავებულ საბჭოთა ტერიტორიებზე რელიგიური ცხოვრების „აღორძინება“, მათ შორის მართლმადიდებელი ეკლესია მონასტრების გახსნა. რამაც იმთავითვე საფიქრალი გაუჩინა საბჭოთა პოლიტიკურ იერარქიას. „სვასტიკა არ მტრობდა ბიზანტიურ ჯვარს“ - აღნიშნავს იტალიელი ისტორიკოსი ადრიანო როკუჩი.

სტალინისა და მართლმადიდებელი ეკლესიის ურთიერთობის შეფასებისათვის გარდამტეხ მომენტად საბჭოთა ეპოქის პერიოდის ეკლესიის ისტორიაში 1943 წლის ოთხი სექტემბრის კრემლის ღამე უნდა მივიჩნიოთ. იოსებ სტალინი პირადად ხვდება სამ რუს მიტროპოლიტს. ესენი არიან სერგი სტრაგოროდსკი (შემდგომში პატრიარქი), ალექსი სიმანსკი და ნიკოლაი იარუშევიჩი. შეხვედრას ასევე ესწრებოდნენ კარპოვი და მოლოტოვი.

შეხვედრამდე უკვე არსებობდა საბჭოთა ხელისუფლებაში ეკლესია და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობისათვის გარკვეული ორგანოს შექმნის ინტერესი, რომელიც შემდგომ რელიგიის საქმეთა რწმუნებულით და ცალკე ორგანოდ ფორმირდა. ანუ რელიგიური ინსტიტუტების, სასულიერო პირებისა და მორწმუნეების კონტროლის  აპარატად. დაახლოებით მსგავსი ფორმატი სამწუხაროდ დამოუკიდებელ საქართველოში აქამომდე მოქმედია.

სტალინმა საკუთარი ინტერესებისამებრ შესაძლებლობა მისცა რუსეთის ეკლესიას ჩაეტარებინა ეპისკოპოსთა კრება, რომელიც აირჩევდა რუსეთის პატრიარქს ანუ აღადგენდა გაუქმებულ მოსკოვის საპატრიარქოს. ეს თავისთავად მოითხოვდა გადასახლებასა და პატიმრობაში მყოფი საეკლესიო იერარქების გათავისუფლებას.

„სტალინის კითხვაზე: თუ რა დრო დასჭირდებოდათ ეპისკოპოსებს კრების მოწვევისა და პატრიარქის არჩევისათვის. მიტროპოლიტმა სერგიმ უპასუხა: რამდენიმე თვე. რაზეც სტალინს გაეღიმა და მიუგო: არ შეიძლება ბოლშევიკური ტემპის ჩართულობა?“

შემხვედრიდან რამდენიმე დღეში გადასახლებიდან აბრუნებენ საჭირო რაოდენობის მღვდელმთავრებს, ხოლო რვა სექტემბერს ცხრამეტი მღვდელმთავარი „ირჩევს“ რუსეთის პატრიარქად მიტროპოლიტ სერგი სტრაგოროდსკის. ამავე კრებიდან იწყება ეკლესიის აქტიური კამპანია „დიდი სამამულო ომის“ მხარდასაჭერად, რომელიც მოიცავდა ქადაგებას, მოწოდებებს მტრის წინააღმდეგ გაერთიანებისა და საბჭოთა ხელისუფლების ერთგულად მსახურებისათვის. მიტროპოლიტ სერგის ასევე უკავშირდება უახლოესი ეკლესიის ისტორიაში გაჩენილი ტერმინი „სერგიანელობა“, რომელიც მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთ ნაწილში ერესად არის მიჩნეული. ტერმინი მოიაზრებს მიტროპოლიტ სერგის მიერ 1927 წელს გამოცემულ დეკლარაციას, რომლის თანახმად  მოხდა საბჭოთა ხელისუფლების ეკლესიის მხრიდან აღიარება და თანამშრომლობის სურვილი. სერგიანელობის  ერესი იყო რუსეთის ემიგრაციული ეკლესიის ძირეული ბრალდება მოსკოვის საპატრიარქოსადმი, რის გამოც ათწლეულების განმავლობაში ვერ ხდებოდა მათი შერიგება. ეს დაპირისპირება პუტინის პრეზიდენტობის პერიოდში დაძლეულ იქნა.

აქვე გასათვალისწინებელია ამ პერიოდში რუსეთის ეკლესიის მიერ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარება, რომელიც პოლიტიკური ნების გარეშე არ მოხდებოდა. ესეც გახდა სტალინის პიროვნების კულტის გამყარების ერთ-ერთ ნოყიერ ელემენტად ქართულ მართლმადიდებლობაში. თუმცა აქ რეჟიმის ინტერესი სხვა იყო, კერძოდ საბჭოთა ხელისუფლებას არ აწყობდა საკუთარ იმპერიაში ერთმანეთთან დაპირისპირებაში მყოფი საეკლესიო სხეულები და მღვდელმთავრები. ამ მოვლენების პარალელურად სრულად ქრება ე.წ. „ცოცხალი ეკლესია“, რომელიც ოციან წლებში საბჭოთა კავშირის ლოიალური საეკლესიო პირების მიერ ჯერ კიდევ დაუმორჩილებელი და დევნილი მართლმადიდებელი ეკლესიის საპირწონედ იქნა ორგანიზებული და ხელოვნურად შექმნილი.

1943 წლიდან მართლმადიდებელმა ეკლესიებმა დაიწყეს ხარკის გადახდა საბჭოთა რეჟიმისადმი, რომელიც შემდგომს მოიაზრებდა:

1. საეკლესიო იერარქიის სრულ მორჩილებას, თანხმობას და თანამშრომლობას ხელისუფლებასთან;
2. საბჭოთა პოლიტიკური გზავნილების მხარდაჭერას ყველა საერთაშორისო და საგარეო ფორუმზე. ამის ნათელი მაგალითებია ეკუმენურ ფორუმებზე მართლმადიდებელი იერარქების პოზიციონირება.

საბჭოთა უშიშროების მიერ გამორჩეულ და საერთაშორისო ფორუმებზე გაგზავნილ საეკლესიო იერარქებს შეეძლოთ ხმამაღლა გაეპროტესტებინათ აპართეიდი აფრიკის ქვეყნებში ან სოციალური უთანასწორობა ლათინურ ამერიკაში, თუმცა არცერთი სიტყვა საბჭოთა რეჟიმის მსხვერპლ სასულიერო პირებსა და მორწმუნეებზე, ჯერ კიდევ გადასახლებაში მყოფ რეჟიმისადმი ურჩ სასულიერო თუ საერო პირებზე.[2]

3.საეკლესიო სტრუქტურების ცენტრალიზირება, ახალი მართვა გამგეობის დებულებებით სრულად ქრება დემოკრატიულობის ნიშანწყალი სამრევლო, ეპარქიულ  თუ სამონასტრო თვითმმართველობის დონეზე. ეკლესია ხდება ეპისკოპოცენტრული, ხოლო ეპისკოპოსების რელიგიის საქმეთა განყოფილების უპირობო მორჩილები, ან სულაც შეზრდილი თანამშრომლები ხდებიან.

4. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდგომ იქმნება მოსკოვის საპატრიარქოს, კერძოდ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მსოფლიო მართლმადიდებლობის ცენტრად ქცევის იდეა, რომელიც დღემდე აქტუალურია. ეკლესია, როგორც იმპერიის პოლიტიკისა და ძალაუფლების სიმტკიცის ინსტრუმენტად გამოყენებას, ამასთანავე დასავლური საქრისტიანოსთან (კათოლიკური ეკლესია, ანგლიკანური ეკლესია და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო) დაპირისპირებული რელიგიური ფლანგის ორგანიზება.

1946 წელს საბჭოთა ხელისუფლების დახმარებით ორგანიზირდება ე.წ. ლვოვის საეკლესიო კრება  და უკრაინის ბიზანტიური წესისი კათოლიკური ეკლესიის ლიკვიდაცია ხდება. ბიზანტიური წესის უკრაინელი კათოლიკე მორწმუნეები და სასულიერო პირები მიწისქვეშ აგრძელებენ მოღვაწეობას, ვინაიდან საბჭოთა ხელისუფლება მათ დასავლეთთან შეკრულ აგენტებად მიიჩნევდა. [3]

5. ამავე წელს მოსკოვის საპატრიარქო იკრებს ძალებს და კავშირს ამყარებს 1. რუსეთის ემიგრაციულ ეკლესიის ნაწილთან, რომელიც მონარქიის დამხობის შემდეგ და მიტროპოლიტ სერგის მიერ საბჭოთა კავშირთან თანამშრომლობის სურვილის გამო არ აღიარებდა მოსკოვის საპატრიარქოს და საბჭოთა ხელისუფლებას რუსეთში; 2. სხვა სლავიანურ საპატრიარქოებთან სერბეთი, ბულგარეთი, რუმინეთი; 3. სხვა ავტოკეფალიურ საპატრიარქოებთან. ამ მხრივ განსაკუთრებით ეკონომიკური მხარდაჭერით გამოირჩეოდა ახლო აღმოსავლეთში არაბული საპატრიარქოებისადმი, რომელიც დღემდე მჭიდრო კავშირშია მოსკოვის საპატრიარქოსთან.
6. 1948 წელს რუსეთის ეკლესიის დამოუკიდებლობის 500 წლის იუბილეზე კარპოვის იდეის განხორციელების მცდელობამ წარუმატებლობა იწვნია, რომელიც გულისხმობდა მოსკოვის საპატრიარქოსადმი კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოს ტიტულის მინიჭებას და მსოფლიო მართლმადიდებლობის ცენტრად ქცევა. კარპოვის ამ ჩანაფიქრმა საბჭოთა ხელისუფლების საკმარისი პოლიტიკური და ეკონომიკური მხარდაჭერის მიუხედავად,  მართლმადიდებელ ავტოკეფალიურ  ეკლესიებში ვერ პოვა წარმატება, ვინაიდან მოსკოვის საპატრიარქოს  არც კანონიკური, არც თეოლოგიური და არც ისტორიული წარსული არ უმაგრებდა ზურგს.
7. ამავე ეპოქაში ფორმირდება ახალი თაობის საეკლესიო იერარქია, საბჭოთა სასულიერო სემინარია-აკადემიებში ფორმაცია გავლილნი, რომლებიც სრულიად განსხვავდებიან მონარქიის ერთგულ და დევნა-გამოვლილ ეპისკოპოსთა თაობებისაგან. „თანამშრომლობა“,„კონფორმიზმი“ და „ორმაგი მორალი“ მათი უმრავლესობისათვის გადარჩენის, ან სულაც სასულიერო კარიერის იერარქიულ საფეხურზე ასვლისათვის გადამწყვეტ მახასიათებელს წარმოადგენდა. ამდაგვარი თვისებები და მოქნილობა რიგ პოსტსაბჭოთა ქვეყნების მართლმადიდებელი ეკლესიების იერარქიების ხასიათის ნაწილად დღემდე არის ქცეული.

სტალინის ახალი რელიგიური კურსის გარკვეულად შეცვლილი ფორმების ერთგულად რჩება ვლადიმერ პუტინიც.

სტალინის მიტროპოლიტებთან შეხვედრის ზემოხსენებული ისტორიული ფაქტების საკრალიზირება და მითოლოგიზირებული წარმოდგენა მალევე გახდა პროპაგანდის ნაწილი, რომელიც საეკლესიო ისტორიოგრაფიაშია და რუსულ შავრაზმულ ლიტერატურაში ითარგმნა როგორც საბჭოთა დიქტატორის გულწრფელ  მხარდაჭერად მართლმადიდებლობის აღორძინებისადმი.

მის გარშემო მართლმადიდებლობის შესახებ სხვადასხვა შინაარსი მითები, თუ ლეგენდები ადგილს იმკვიდრებდა რუსულ მართლმადიდებლური შინაარსის ზღაპრებში, არაკანონიკურ იკონოგრაფიასა და მორწმუნეთა მეხსიერებაში.

საქართველოს და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მაგალითზე გარდა გამიზნულად თარგმნილი-გავრცელებული მსგავსი რელიგიური ლიტერატურა, ქადაგებები თუ შეხედულებები,  გასათვალისწინებელი სტალინის როგორც ძლიერი ისტორიული ფიგურის ეთნიკურად ქართველობის ელემენტი. რომელიც მეტად მგრძნობიარეს და მისაღებს ხდის რიგ მორწმუნეებში მის შესახებ შექმნილი მითებს, ნაცვლად დიქტატორის შესახებ ისტორიული სინამდვილის აღიარებისა.

რუსი დისიდენტი მართლმადიდებელი მღვდელი, საბჭოთა ეპოქაში მრავალგზის დევნილი  და დღეს რუსეთიდან იძულებით ემიგრაციაში მცხოვრები მღვდელი გიორგი ედელშტეინი სტალინისა და მატრონას ისტორიის შესახებ, აგრეთვე მსგავს ფსევდო მართლმადიდებლურ საბჭოთა ეპოქაში შექმნილ მითებთან დაკავშირებით აღნიშნავს:

„დღევანდელი ჩვენი მდგომარეობა ცუდია? დიახ, ცუდია.  ვინაიდან ჩემი ეკლესია ავადაა! მე ვფიქრობ რომ რუსეთის მთავარი პრობლემა არის ის, რომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია ავადაა. დღემდე არცერთი სიტყვა არ გვითქვამს სინანულზე, ჩვენ სულ ვდღესასწაულობთ,  დოლს ვაბრახუნებთ, ვსაუბრობთ ჩვენი გამარჯვებების შესახებ.  მაგრამ სინანულის გარეშე ვერ მოხდება ხალხის სულიერი გამოჯანმრთელება….

სტალინი და დედა მატრონა, მასზე საუბრობენ ჩვენი იერარქები. თუმცა ეს ხომ მითია, მოსკოვის საპატრიარქომ უნდა აღიაროს რომ ეს ტყუილი ისტორიაა. არ შეიძლება მატრონას შესახებ წიგნების კითხვა, სადაც წერია რომ  რომელიღაცა ჩვენი ბიძა, პროდუქტებით ხელში კრემლში მიმავალი თითქოსდა შემთხვევით შეხვდა სტალინს, რომელსაც წმინდა მატრონა  მოსკოველის შესახებ უამბო. შემდგომ სტალინი მიდის მატრონასთან, რომელსაც ის ეუბნება და ა.შ. და ა.შ. ეს არ შეიძლება, ეს არაა მართლმადიდებლობა, ეს არის ტყუილი ჩემს ეკლესიაზე. თუმცა მოსკოვის საპატრიარქომ ეს წიგნი არ აკრძალა და მილიონობით ეგზემპლარი იყიდება, რომელმა ჩვენმა იერარქმა თქვა საზრიანი ამ წიგნის შესახებ, ან  არქიმანდრიტ ტიხონ შევკუნოვის წიგნის „უგვირგვინო წმინდანების“[4] შესახებ. ეს წიგნი მილიონობით ეგზემპლარად გავრცელდა და მილიონობით მართლმადიდებელმა ქრისტიანმა წაიკითხა, შეიძლება ეს არის კარგი მხატვრული ლიტერატურა. აქ მე ვსაუბრობ მამა ტიხონზე, როგორც მწერალზე თუმცა ეს არის ტყუილი მართლმადიდებლობის შესახებ. ნებისმიერი თქვენგანი დარჩით და მოგიყვებით ათ ან ოც მითიურ მონაკვეთს ამ წიგნიდან, ეს არის ტყუილი მართლმადიდებლობაზე. ჩემი პატრიარქის, ეპისკოპატის ვალდებულებაა თქვას: კარგით წაიკითხეთ ეს წიგნი, მაგრამ ეს წიგნი არაა ქრისტიანული.“[5]

დასასრულს შეჯამებისათვის შეიძლება თამამად ითქვას, რომ სამოქალაქო, აკადემიურ თუ პოლიტიკურ სივრცეში არ მომხდარა საბჭოთა რეჟიმის ასევე საბჭოთა ეპოქაში ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის ისტორიულ-კრიტიკული შეფასება, მეხსიერების სწორი პოლიტიკაზე მუშაობა და მისი გაჯანსაღება. ამ კუთხით მდგომარეობა კიდევ უფრო მძიმეა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში. მიუხედავად საბჭოთა კავშირის დაშლისა ათწლეულების მანძილზე ზემოთ ხნსებელი შინაარსის შავრაზმული ლიტერატურა მასობრივად ითარგმნებოდა, იბეჭდებოდა და ვრცელდებოდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წიაღში, რომელიც ათწლეულების განმავლობაში საეკლესიო აზროვნების დისკურს ქმნიდა და მასზე დაფუძნებით აღიზარდა ათეულობით სასულიერო პირი, მათ შორის დამოუკიდებელ საქართველოში ხელდასხმული მღვდლები თუ ეპისკოპოსები, მონოზვნები, თუ მორწმუნეები.

ბუნებრივია იბადება კითხვა: როგორ შეიძლება ეს მდგომარეობა დაძლეულ იქნას? რომელიც მორწმუნე, სამოქალაქო თუ ნებისმიერ საზოგადოებრივ ერთობას გააჯანსაღებს.

ამისათვის საჭიროა თეოლოგიური ცოდნის დაბრუნება მართლმადიდებელ ეკლესიებში, სასულიერო სასწავლებლებში, საერო უნივერსიტეტებში თუ სხვა აკადემიურ სივრცეებში, რომელიც გაწმენდს არასწორი, სულისათვის საზიანო, ცრუ სწავლებებისაგან მორწმუნეების და საზოგადოების გულსა და გონებას. ხოლო თავად ეკლესია - მორწმუნეთა კრებული არ მისცემს არც სახელმწიფოს, არც საკუთარ საეკლესიო იერარქიას და არცერთ ინსტიტუციურ ერთობას მართლმადიდებლური რწმენით მანიპულირებისა და ინსტრუმენტად გამოყენების საშუალებას, სხვადასხვა პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ ეგოცენტრული მიზნების აღსრულებისათვის.

თვალსაზრისი მომზადდა სოციალური სამართლიანობის ცენტრი მიერ, USAID პროგრამის “ერთიანობა მრავალფეროვნებაშია” ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება საქართველოს გაეროს ასოციაციის მიერ, აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს ფინანსური მხარდაჭერით. თვალსაზრისში მოცემული შეხედულებები და მოსაზრებები ეკუთვნის პუბლიკაციის ავტორ(ებ)ს და არ უნდა აღიქმებოდეს ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს და საქართველოს გაეროს ასოციაციის პოზიციად.

გაზიარება