საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
1. შესავალი
სოციალური პოლიტიკის საერთაშორისო ტიპოლოგიის მიხედვით, საქართველოში მოქმედი, სიღარიბის შემსუბუქებაზე ორიენტირებული პოლიტიკა, შეგვიძლია დავახასიათოთ, როგორც „რეზიდუალური“. ამ მოდელის მიხედვით, სახელმწიფო მხოლოდ იმ უკიდურეს შემთხვევებში მოქმედებს მოქალაქეთა კეთილდღეობის გარანტად, როდესაც საბაზრო ურთიერთობების გზით (დასაქმებით, სამუშაო ბენეფიტებით) ან/და საოჯახო სივრცეში (ოჯახის წევრების მხრიდან მიღებული ზრუნვის სახით) ადამიანის ინდივიდუალური კეთილდღეობის უზრუნველყოფა უკვე შეუძლებელია.
ეს მოდელი ასევე გულისხმობს იმას, რომ სოციალური დაცვის სისტემა მწირი, „მოჭრილი“ ოდენობებით გასცემს სოციალურ სარგებელს. რეზიდუალური მოდელის მთავარი ეკონომიკური ლოგიკა ის გახლავთ, რომ მცირე საბიუჯეტო სახსრებით, ქვეყანამ, ყველაზე მაღალი სოციო-ეკონომიკური საჭიროების მქონე მოქალაქეთა კეთილდღეობის უზრუნველყოფა შეძლოს. ამ მოდელის მიხედვით, კეთილდღეობის მთავარი წყარო დასაქმება, მისგან მიღებული შემოსავალი თუ სხვა სოციალური ბენეფიტები უნდა იყოს. უმუშევრობა და კერძო სოციალურ სერვისებზე ხელმისაწვდომობის პრობლემა კი შინამეურნეობაში შემოსავლების განაწილების, ან ერთმანეთზე გაწეული ზრუნვის გზით კომპენსირდება.
თავისთავად არჩევანი რეზიდუალური სისტემების სასარგებლოდ პოლიტიკური და კონტექსტუალურია. საქართველო ე.წ. ტრანზიციული ეკონომიკებისთვის დამახასიათებელი სწრაფი ეკონომიკური ზრდით გამოირჩევა (რაც მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) მიხედვით გამოითვლება), თუმცა ამავე დროს, მისი სოციალური მარკერები სტაბილურად კრიტიკულია (იხ. დეტალური ინფორმაცია სიღარიბეზე, უთანასწორობასა და უმუშევრობაზე შემდეგ თავებში). ასეთ პირობებში, გვმართებს, დავფიქრდეთ, რამდენად მუშაობს დღეს სოციალური პოლიტიკის ის მოდელი და ინსტრუმენტები, რაც ჩვენს ქვეყანაში 2000-იანი წლების დასაწყისში ჩამოყალიბდა.
წინამდებარე სტატიაში გამოვკვეთთ რამდენიმე გარემოებას, რომელიც საქართველოს დღევანდელ სოციოეკონომიკურ ვითარებაში, რეზიდუალური სოციალური პოლიტიკის მოდელით მუშაობის მართებულობას ეჭვქვეშ აყენებს. მეორე მხრივ, აქვე, ყურადღებას გავამახვილებთ არსებული სოციალური პოლიტიკის ცენტრალური ინსტრუმენტის, მიზნობრივი სოციალური დახმარების პროგრამის, იმ სისტემური ხასიათის პრობლემებზე, რომელიც მიუთითებს იმაზე, რომ ის ვეღარ პასუხობს სოციალური პოლიტიკის ფუნდამენტურ პრინციპებს ეფექტიანობის, ინკლუზიურობის, ადმინისტრაციული სიმარტივის შესახებ. ამ პროგრამის გაუმჯობესებაზე ორიენტირებული მსჯელობის ნაცვლად, წინამდებარე სტატიაში განვიხილავთ სოციალური პოლიტიკის იმ ალტერნატივებს, რაც საქართველოს კეთილდღეობის სისტემას, პოტენციურად, მეტად უნივერსალურს და ინკლუზიურს გახდიდა, აირიდებდა ადმინისტრირების მაღალ ხარჯებს და შეძლებდა უფრო მეტი სოციალური კეთილდღეობა შეეთავაზებინა საქართველოს მოქალაქეებისთვის, ვიდრე ამას ახლა მიზნობრივი სოციალური დახმარების სისტემა ახერხებს.
2. რატომ ვსაუბრობთ სიღარიბის შემსუბუქებაზე ორიენტირებული სოციალური პოლიტიკის რეფორმირების საჭიროებაზე?
საქართველოში ამჟამად მოქმედი სოციალური დაცვის სისტემის ჩამოყალიბება 2004 წელს უკავშირდება. 2006 წლიდან საქართველოში ფუნქციონირებს სიღარიბის შემსუბუქებაზე ორიენტირებული მიზნობრივი სოციალური შემწეობის პროგრამა, რომელიც სიღარიბის ზღვარს მიღმა მყოფი მოსახლეობისთვის ფულად ტრანსფერებს ითვალისწინებს. იმ ეტაპზე საქართველოს მთლიანი შიდა პროდუქტი (მშპ) ერთ სულ მოსახლეზე $1,996-ს შეადგენდა, 2022 წლის მონაცემებით კი, ეს მაჩვენებელი $6,675-მდეა გაზრდილი.[1]
საინტერესოა, დავაკვირდეთ სიღარიბის დონის ცვლილებას 2006 წლიდან დღემდე. ფარდობითი სიღარიბე, რომელიც მედიანური მოხმარების 60 პროცენტის ქვევით მყოფი მოსახლეობის წილის გაანგარიშებით გამოითვლება, 21.8%-დან (2006) მხოლოდ 19.9%-მდეა შემცირებული (2022).[2] მსგავსად, უმნიშვნელოა კლება მედიანური მოხმარების 40 პროცენტის ქვევით მყოფი მოსახლეობის წილის თვალსაზრისითაც (1.2 პროცენტული მაჩვენებლით).[3] გასაგებია, რომ კლება აბსოლუტურ სიღარიბეში (რომელიც დღეში $2, $4, თუ 7$-ით გამოითვლება) მეტად ხელშესახებია, - და 10-15 პროცენტული პუნქტით არის შემცირებული, - თუმცა ინფლაციაზე, გაცვლით კურსსა და ეროვნული ეკონომიკის სხვა პარამეტრებზე დაკვირვების გარეშე, სოციალური კეთილდღეობის შესაფასებლად ახლა სწორედ ფარდობითი სიღარიბე გამოგვადგება. ამასთანავე, კვლავ მაღალია უთანასწორობა. ჯინის კოეფიციენტის მიხედვით, 2006 წელს ის 0.38-ს შეადგენდა (0-დან 1-მდე საზომი, სადაც 0 სრულ თანასწორობას ნიშნავს), 2022 წლისთვის კი ის მხოლოდ 0.34-მდეა შემცირებული.[4] 2006 წლიდან მოყოლებული, სტაბილურად მაღალია საქართველოში უმუშევარ ადამიანთა რიცხვიც (2006 წელი - 293 900 პირი; 2023 წელი - 261 700 პირი;).[5] ხოლო სამუშაო ძალის გარეთ მყოფ ადამიანთა რაოდენობა 2006 წელთან შედარებით გაზრდილიც კია - 12%-ით (2006 წელი - 1 246 900 ადამიანი; 2023 წელი - 1 400 800 ადამიანი;).[6]
ნიშანდობლივია, რომ მხოლოდ მიზნობრივი სოციალური დახმარების ბიუჯეტი 2008[7] წლიდან 2023 წლამდე თითქმის 8-ჯერ გაიზარდა (82 257 456 ლარიდან 620 855 994 ლარამდე). შედარებისთვის, საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტი 2008 წელს დაახლოებით 5.5 მილიარდი ლარი იყო (სოციალური ხარჯები[8] 1,2 მლრდ., საერთო ხარჯების 23%)[9], 2022 წელს ის სამჯერ არის გაზრდილი, 16.3 მილიარდი ლარია და სოციალური უზრუნველყოფა საბიუჯეტო ხარჯების გაცილებით დიდ წილს, 40%-ს შეადგენს (6 მლრდ. ლარი).[10] ცხადია, რომ სიღარიბის, უთანასწორობის, უმუშევრობის საპასუხოდ, წლიდან წლამდე სახელმწიფო უფრო და უფრო მეტ თანხას ხარჯავს.
ასეთ პირობებში, როდესაც, ქვეყანაში, ერთი მხრივ, ეკონომიკური ზრდა იკვეთება და მის პარალელურად იზრდება სოციალური დანახარჯები, ხოლო მეორე მხრივ, ასეთივე წარმატებით არ მცირდება სიღარიბე, უთანასწორობა თუ უმუშევრობა, რამდენად ლოგიკურია, რომ სოციალური პოლიტიკა კვლავაც რეზიდუალური იყოს? ხარჯების ზრდის მიუხედავად, საარსებო შემწეობის პროგრამა, სულაც არ გამხდარა მეტად ინკლუზიური. პროგრამის ბენეფიციართა ზრდასთან ერთად არ იკლებს კრიტიკა იმასთან დაკავშირებით, რომ შემწეობების სისტემა არ არის პოლიტიკის ეფექტიანი ინსტრუმენტი - ბენეფიციართა დიდ სეგმენტში სიღარიბის დაძლევის ნაცვლად, ის ახანგრძლივებს პირთა დამოკიდებულებას შემწეობის სისტემაზე (2023 წლის ივნისის მდგომარეობით, დახმარების მიმღები ოჯახების 47% ხუთი ან მეტი წლის განმავლობაში იყო ჩართული სისტემაში (მიზნობრივი სოციალური დახმარება საქართველოში, 2023); ამასთანავე, ის არ არის სათანადოდ ინკლუზიური - მას პროგრამაში ჩართული არ ჰყავს უკიდურესი სოციოეკონომიკური საჭიროების მქონე არაერთი ჯგუფი, როდესაც პროგრამაში ხვდებიან იმ კატეგორიის ბენეფიციარები, ვისი სოციოეკონომიკური საჭიროებებიც ნაკლებად მწვავეა[11] (Hit and Miss: An assessment of targeting effectiveness in social protection, 2019).
რეზიდუალური სოციალური პოლიტიკის მოდელის შენარჩუნება, სამწუხაროდ, იმასაც ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტით დაფინანსებული სოციალური სერვისები დაბალი ტემპით ვითარდება და ამ მოდელში აჩქარება მომავალშიც ნაკლებად მოსალოდნელია. შესაბამისად, იქ, სადაც მხარდაჭერის (მათ შორის, ზრუნვის) სერვისები არ იქმნება, ის სურათი გვექნება, რაც დღეს გვაქვს: ეკონომიკურად პასიური მოსახლეობის წილი შრომისუნარიან მოსახლეობაში სტაბილურად მაღალი შეიძლება დარჩეს. ეს შეიძლება, სულ ცოტა, იმ ქალების ხარჯზე მოხდეს, რომლებიც დასაქმების ბაზარზე ინტეგრირებას მათზე დამოკიდებულ წევრებზე ზრუნვის გამო ვერ ახერხებენ. 2022 წლის მონაცემების მიხედვით, სამუშაო ძალის გარეთ მყოფი მოსახლეობის ⅔ ქალებზე მოდის.[12] გარდა ამისა, არაფორმალური ეკონომიკის სიდიდე კვლავ არ იძლევა საშუალებას, რომ ქვეყანაში სრული მოცულობით განვითარდეს სოციალური პოლიტიკის კიდევ ერთი ინსტრუმენტი, სოციალური დაზღვევის სისტემები, რომელთა მეშვეობითაც დასაქმებულთა სოციალური რისკების დაფინანსების (უმუშევრობა, საწარმოო შემთხვევები, დეკრეტი, ა.შ.) ახალი წყაროები გაჩნდებოდა. ეს, თავის მხრივ, გაზრდიდა ფორმალურად დასაქმების მოტივაციას და, სავარაუდოდ, შეამცირებდა სიღარიბესაც (არაფორმალური და არასტანდარტული შრომა საქართველოში, 2021).
ნაცვლად იმისა, რომ ბოლო წლებში სოციალური პოლიტიკის რადიკალური ცვლილება გვენახა, საზოგადოებაში უფრო და უფრო მძაფრდება ეჭვები იმის შესახებ, რომ არსებული მმართველობის სისტემები სარგებლობენ მოსახლეობის განგრძობითი დამოკიდებულებით შემწეობებზე.[13] შეგვიძლია ვიგულისხმოთ როგორც ვიწრო პარტიული სარგებელი, არჩევნების დროს მოსახლეობის ხმებით ვაჭრობა, ისე სუსტი დემოკრატიისთვის დამახასიათებელი სახელმწიფო პატერნალიზმი, სადაც, ძალაუფლების შენარჩუნების ინტერესიდან გამომდინარე, არავინ ზრუნავს მოქალაქეთა ინდივიდუალური გაძლიერების პოლიტიკასა თუ დასაქმების დონის ზრდაზე.
მეორე მხრივ, სისტემა რეფორმებს ატარებს რეზიდუალური მოდელის შიგნით, იმის საჩვენებლად, რომ არაერთი მცდელობა ჰქონია, სოციალური პოლიტიკა უფრო ეფექტიანი გაეხადა, ის მხოლოდ „დამსახურებულ“ სიღარიბეზე მიემართა, და არ ჰქონოდა მფლანგველის იმიჯი. მაგალითად, 2017 წლიდან საარსებო შემწეობის პროგრამაში ჩართულ შრომისუნარიან პირებს ევალებათ, დარეგისტრირდნენ შრომის მაძიებელთა რიგებში,[14] 2022 წლიდან კი მათ საზოგადოებრივ სამუშაოებში ჩართვას სთავაზობენ. ამისათვის დამატებითი საბიუჯეტო ხარჯები გამოიყოფა, რაც ზრდის პროგრამის საერთო ხარჯებს.[15] მაგრამ ვინაიდან სისტემაში ჩართულ პირთა რაოდენობა, შემცირების ნაცვლად, პირიქით, იზრდება, ჩნდება კითხვა, ხომ არ არის გადასახედი არა მხოლოდ საარსებო შემწეობის დანიშვნის ფორმულა ან მისი პირობები, არამედ რაღაც ამაზე მეტი?
3. რა იქნებოდა სიღარიბის შემსუბუქებაზე ორიენტირებული სოციალური პოლიტიკის ალტერნატივა საქართველოში?
სოციალური პოლიტიკის მოდელების ტიპოლოგიაში რეზიდუალური მოდელის ერთ-ერთი ალტერნატივა უნივერსალური სოციალური კეთილდღეობის სისტემაა. თავად უნივერსალური სოციალური კეთილდღეობის ქვეყნებმა ერთგვარი რეფორმაცია ერთხელ უკვე განიცადეს 80-იანი წლების დასაწყისიდან, როდესაც საბიუჯეტო ხარჯების დაზოგვის საჭიროებამ იქამდე არსებული გულუხვი სოციალური პროგრამები უფრო ლიმიტირებული ხასიათის გახადა. თუმცა, დღევანდელი კრიზისები აჩენს იმის შესაძლებლობას, რომ მომავალში უნივერსალიზმის ახალი შემობრუნების მომსწრენიც გავხდეთ. ამის ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითად Covid-19-ით გამოწვეულ კრიზისზე საპასუხოდ ადმინისტრირებული უნივერსალური დახმარებები მიიჩნევა. პირდაპირი ფულადი ტრანსფერები, სუბსიდიები და გამარტივებული წვდომა სერვისებზე განვითარებად თუ განვითარებულ ქვეყნებში, ხშირად საყოველთაო ხასიათისა იყო (Between universalism and targeting, 2020). ამის მიზეზი კი მხოლოდ სოციალური საჭიროებები არ ყოფილა. გარდა იმისა, რომ სახელმწიფო სისტემებს ადამიანთა უკიდურესი და გადაუდებელი სოციალური საჭიროებისთვის ეფექტიანი გზებით უნდა ეპასუხათ, უნივერსალური დაფინანსებები საჭირო ზომად იქნა მიჩნეული ეროვნული ეკონომიკების სტაგნაციურობის თავიდან ასარიდებლადაც.
ამას გარდა, საერთაშორისო ლიტერატურაში განხილულია არაერთი მაგალითი, რომლის მიხედვითაც თანამედროვე ეკონომიკისთვის დამახასიათებელ სოციალურ საჭიროებებს ბევრად უფრო მარტივად და ეფექტიანად შეიძლება უნივერსალური კეთილდღეობის მოდელები პასუხობდეს, ვიდრე მიზნობრივი შემწეობების სახით ადმინისტრირებული რეზიდუალური მოდელები (Hit and Miss: An assessment of targeting effectiveness in social protection, 2019). ორი სიტყვით უნდა ითქვას იმ თანამედროვეობაზეც, რომელიც უნივერსალური სისტემების შემობრუნების აუცილებლობაზე გვალაპარაკებს. თანამედროვე ეკონომიკებში დასაქმება მეტად პრეკარიული ხდება, დასაქმებასთან დაკავშირებული სოციალური ბენეფიტები კი მოქალაქეებისთვის უფრო და უფრო რთული მოსაპოვებელია. ამას გარდა, ისიც ცხადია, რომ არასტანდარტული დასაქმება, შრომის გაციფრულება, მომსახურების სექტორის ფრაგმენტაცია, ასუსტებს მშრომელთა კოლექტიურ ძალას, წინააღმდეგობა გაუწიონ საბაზრო ცვლილებას. დამატებით, ტრადიციული კეთილდღეობის სისტემები არაეფექტიანია იქ, სადაც თავად საოჯახო სტრუქტურებიც იცვლება, უფრო არასტაბილური ხდება, ნაკლებად ჰომოგენურიც (Means-testing or universalism: what strategies best address poverty?, 2014). ურბანიზაციის აჩქარებული ტემპით და კაპიტალის მობილობით გამოწვეული ცვლილებები საოჯახო ურთიერთობებსაც დინამიკურად ცვალებადს ხდის, მაგალითად, ოჯახები ხშირად იყოფა, შესაძლოა, ოჯახის კონფიგურაცია დროებითი აღმოჩნდეს დასაქმების ადგილის და ხანგრძლივობის მიხედვით.
თავისთავად, მეტი არასტაბილურობით იმატებს სოციალური რისკებიც. ყოველივე ეს, თავად უბიძგებს სახელმწიფოებს, ე.წ. ნაპრალების შევსებაზე ორიენტირებული პოლიტიკის ნაცვლად, უნივერსალური სოციალური პოლიტიკა დაბრუნდეს დღის წესრიგში. ჭარბად ჰეტეროგენული შემთხვევების გამორჩევისა და კეთილდღეობის სისტემებში მეტი სიზუსტის დასაცავად შექმნილი ბენეფიციართა კონტროლის ახალი მექანიზმები ძალიან ართულებს სოციალური პროგრამების ადმინისტრირებასაც (მაგ., პირობიანი შემწეობების ადმინისტრირება, სადაც მოქალაქეებს შემწეობის მიღების სანაცვლოდ, ახალი, დამატებითი პირობების შესრულება უწევთ სხვადასხვა პროგრამაში). გარდა ამისა, უნივერსალური მოდელი ინკლუზიურია, არ აქვს მასტიგმატიზებელი დიზაინი (განსხვავებით რეზიდუალური მოდელისაგან). მეორე მხრივ, მის დიზაინს არც ამორიცხვის ის შეცდომები აქვს, რომლითაც ყველაზე მაღალი სოციოეკონომიკური საჭიროების მქონე ჯგუფები ზარალდებიან.
ყოველივე ზემოთქმულის მიუხედავად, უნივერსალიზმი, მისი ხელახლა ამოქმედების შემთხვევაში, აუცილებლად სახეცვლილი იქნება. უნივერსალიზმს დღეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში აქვს შემობრუნების შანსები, თუ ის ახალი ფუნქციებითაც დაიტვირთება. პირველი: არსებულ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ წესრიგში, ყველასთვის ცხადია, რომ წმინდად უნივერსალური დახმარებები, რომლებიც მდიდრებზეც და ღარიბებზეც თანაბრად ნაწილდება, რადიკალური შემობრუნება იქნებოდა. საჯარო მხარდაჭერა ვერასდროს ექნებოდა ისეთ სოციალურ პოლიტიკას, რომელიც მზარდი უთანასწორობების საზოგადოებებში (გლობალურ თუ ეროვნულ დონეებზე უთანასწორობის მასშტაბი მხოლოდ მზარდია) მაღალი შემოსავლის მქონე პირთა/ოჯახების საჭიროებებს ისევე დააფინანსებდა, როგორც სხვებისას. მეორე: თანამედროვე საზოგადოებებში დაუშვებელია, უნივერსალიზმმა კვებოს პატერნალისტური სახელმწიფოს იდეა, რომელიც მოქალაქეებს აპასიურებს, მათში დამოუკიდებლად გაძლიერების ეკონომიკურ მოტივაციებს ანელებს.
მაგრამ რა არის ის ახალი ფუნქციები, რითაც თანამედროვე უნივერსალიზმი უნდა აღიჭურვოს? რა არის ის ინსტრუმენტები, რაც უნივერსალური მხარდაჭერის „დამსახურებულ“ ბენეფიციარებს და მაღალი სოციოეკონომიკური შესაძლებლობების მქონე პირთა/ოჯახებს ერთმანეთისგან განასხვავებდა?
4. უნივერსალიზმი და მისი ახალი მახასიათებლები
წინამდებარე თავში დავახასიათებთ უნივერსალური კეთილდღეობის იმ ინსტრუმენტებს, რომელთა საშუალებითაც, ერთი მხრივ, ყველაზე მარტივია, მისწვდე მაღალი საჭიროების მქონე სოციალურ ჯგუფებს, გამორიცხო მრავალფეროვან სოციალურ ურთიერთობათა და სოციალურ რისკთა შორის ადმინისტრაციული ნავიგირების სირთულეები, და მეორე მხრივ, თავი აარიდო მათ სოციალურ დაცვას, ვისაც ეს სახელმწიფოსგან ყველაზე ნაკლებად სჭირდება.
ასევე ავხსნით ე.წ. კატეგორიზებულ სოციალურ ბენეფიტებს და მათი სახით ფულადი ტრანსფერების ისეთ საშუალებებს, რაც სისტემას „რეზიდუალური“ მოდელიდან უნივერსალურ მოდელზე გადასვლაში დაეხმარებოდა. ამის შესახებ მოვიხმობთ მაგალითებს საქართველოდან. მომდევნო თავში კი, ვისაუბრებთ უნივერსალური კატეგორიზებული სოციალური ბენეფიტების ერთ-ერთ დამხმარე ინსტრუმენტზე, რომლის მეშვეობითაც შემწეობის სისტემებიდან შესაძლებელია მაღალი სოციოეკონომიკური შესაძლებლობების ოჯახთა ამოფილტვრა (ნაცვლად შემწეობის პროგრამების დამიზნებისა სიღარიბეზე). ბოლო სექციაში მოყვანილია ინფორმაცია უნივერსალური სოციალური პოლიტიკის მოდელში ერთ-ერთი სხვა დამხმარე ინსტრუმენტის შესახებ, რომელიც თავისი შინაარსით ფისკალური შეღავათია/სარგებელია, მოქალაქეთა დასაქმებას და შემოსავლებს უკავშირდება და, აქედან გამომდინარე, განსხვავდება შემწეობებისაგან, რომლებიც ძირითადად ეკონომიკურად პასიური სეგმენტისთვისაა განკუთვნილი. ამ უკანასკნელი ინსტრუმენტის მოყვანა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საქართველოს შემთხვევაზე მსჯელობისას, რადგან როგორც უკვე აღვნიშნეთ - ერთ-ერთი ყველაზე დიდი გამოწვევა, რაც საქართველოს დასაძლევი ექნება, არის პატერნალისტური სახელმწიფო მიდგომები და ასეთი მმართველობის ტიპით ნაწარმოები პოლიტიკური მორჩილება, იმგვარად, რომ სოციალურ სარგებელთა მიმღებებმა ინდივიდუალური აგენტობის და პასუხისმგებლობის განცდა გაიღრმავონ, ნაცვლად გაპასიურებისა.
4.1. კატეგორიზებული სოციალური ბენეფიტები
საქართველოში კატეგორიზებული ტიპის რამდენიმე ფულადი დახმარება უკვე არსებობს. განსაკუთრებულად უნდა აღინიშნოს ის ფაქტორი, რომ მათი დანიშვნა სოციალურად დაუცველთა ბაზის სარეიტინგო ქულას არ ებმის. მაგალითად, ასეთია ვეტერანთა დახმარება და დევნილთა დახმარება. კატეგორიზებული ფულადი ტრანსფერების დროს, სახელმწიფო სოციალურ დანახარჯებს კონკრეტული სოციალური კატეგორიის ჯგუფებისკენ მიმართავს, რადგან მათი ვინაობები ბევრად ადვილი დასადგენია უკვე არსებული სახელმწიფო მონაცემთა ბაზების დახმარებით და ეს პროგრამის ადმინისტრირების ხარჯებს აიაფებს. გარდა ამისა, მოცემული სოციალური კატეგორიის ჯგუფებზე, როგორც წესი, უკვე არსებობს ხოლმე სტატისტიკური მტკიცებულებები და ფართო საზოგადოებრივი კონსენსუსი იმის შესახებ, რომ მათი სოციოეკონომიკური პოტენციალის რეალიზებისთვის საზოგადოებაში უთანასწორო პირობებია და სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევა აუცილებელია. სამწუხაროდ, საქართველოში თითოეული ამ დახმარების ოდენობა უკიდურესად მწირია (მაგ., ომის ვეტერანების შემთხვევაში დახმარების ოდენობა თვეში 122 ლარია) და აქედან გამომდინარე, თუ რამდენად პასუხობს ის სოლიდარული ეკონომიკის თუ მოქალაქეთა ბაზისური საჭიროებების დაკმაყოფილების პრინციპს, სადავოა. სასურველია, რომ ის საკითხი, თუ კატეგორიზებული ბენეფიტების შემთხვევაში რა ოდენობის თანხა დააკმაყოფილებდა სოციალური პოლიტიკის ყველა პრინციპს, ცალკე მსჯელობის საგანი გახდეს მომავალში, თუმცა ამ ეტაპზე ყურადღება მხოლოდ მისი გამოყენების გაფართოებაზე გამახვილდება.
საინტერესოა, რომ ასევე გვაქვს კატეგორიზებული სახის ბენეფიტები, რომლებიც მიზნობრივი სოციალური დახმარების სარეიტინგო ქულას ებმის. მაგალითად, ასეთია ფულადი დანახარჯები სოციალურად დაუცველ ოჯახებში მცხოვრებ ბავშვებზე. შესაბამისად, ოჯახში ბავშვის ყოლა ჯერ არ არის ის თავისთავადი კატეგორია, რომელიც უნივერსალური ფულადი ტრანსფერის მიღებას გულისხმობს.
ასევე ფაქტია, რომ არის სხვადასხვა სახის კატეგორიზებული ფულადი ტრანსფერები, რომლებიც საქართველოში სხვადასხვა მუნიციპალურ დონეზე გამოიცადა, სხვადასხვა ხანგრძლივობით - რიგ შემთხვევებში ის უკავშირდება სოციალურად დაუცველთა ქულას, რიგ შემთხვევებში კი, არა: მაგალითად, ქირით დახმარება უსახლკარო პირების შემთხვევაში; კვების ვაუჩერები; და ა.შ.
მეორე მხრივ, არსებობს კატეგორიზებული სახის სარგებლები, რომლებიც ცენტრალურ დონეზე არასოდეს ადმინისტრირებულა საქართველოში: დამატებითი შემოსავლის უზრუნველყოფა ხანდაზმულებისთვის, შშმ პირებისთვის - ვისთვისაც სოციალური პაკეტის თანხები არასაკმარისია საბაზო საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად; სოციალურ საცხოვრისებსა თუ თავშესაფრებში მცხოვრებ უსახლკაროთა ფულადი დახმარება; 18 წელს მიღწეულ მოზარდთა ფულადი დახმარება სახელმწიფო ზრუნვის სისტემის დატოვების შემდეგ და ა.შ.
გარდა იმისა, რომ კატეგორიზებული სარგებლის გამოვლენა ბევრად უფრო იაფია, ვიდრე მოქალაქეთა სოციოეკონომიკური შესაძლებლობების ტესტირება სხვადასხვა ირიბი საზომითა და ინდიკატორით (მაგ., კომუნალურ გადასახადებზე, წამლებზე დახარჯული თანხით და ა.შ.), ამ ჯგუფების მოცულობა ბევრად უფრო იოლად განსაჭვრეტი და ლიმიტირებულია, ვიდრე აბსოლუტური, თუ ფარდობითი სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი მოსახლეობისა, ვისზეც მეტწილად არის დამიზნებული საქართველოს სოციალური პოლიტიკა. გარდა ამისა, კატეგორიზებულ სარგებელს აქვს პოტენციალი, იყოს სრულად ინკლუზიური, არ ჰქონდეს ამორიცხვის შეცდომები და სტიგმის წარმოქმნის პრობლემა. ამასთანავე, მოცემულ კატეგორიებზე ფულადი ტრანსფერის განაწილება გაცილებით უფრო ნაკლები რისკის შემცველია პოლიტიკური მორჩილებისა და მოქალაქეთა შემწეობებზე დამოკიდებულების შენარჩუნების თვალსაზრისითაც, რამდენადაც ის მოქალაქეთა დასაქმების შემთხვევაშიც ადმინისტრირდება და დამოუკიდებელი შემოსავლის წყაროს არსებობას არ უკავშირდება.
თუმცა, აქაც ცხადია, რომ უნივერსალიზმმა, თუნდაც კატეგორიების ჭრილში, შესაძლოა, დიდი საჯარო მხარდაჭერით ვერ ისარგებლოს, თუკი სახელმწიფო კეთილდღეობის დახმარების მიმღებთა რიგებში ის ჯგუფებიც აღმოჩნდება, ვისაც შემწეობის მიღების არანაირი საჭიროება არ აქვს, სრული თუ მაღალშემოსავლიანი დასაქმებიდან გამომდინარე. რა გზები არსებობს კატეგორიზებული დახმარების სქემებში შეძლებული ჯგუფების ფილტრაციისთვის?
4.2. „სიმდიდრის ფილტრი“ (Affluent testing)
ე.წ. „სიმდიდრის ფილტრი“ (affluence test) ეფუძნება ანალოგიურ ლოგიკას, რასაც მიზნობრივი სოციალური დახმარება, მაგრამ ღარიბების შერჩევის ნაცვლად, ის მდიდრებს გამოარჩევს, დახმარების სისტემებიდან მათი ამორიცხვის მიზნით (სოციალური სამართლიანობის ცენტრი, 2023). ასეთ დროს მიზნობრივი შერჩევის ლოგიკა არც ისე გაკრიტიკებულია, სისტემიდან ამორიცხვის პრობლემა უმეტესად შეძლებულ პირებს ეხებათ და არა მათ, ვისაც ყველაზე მაღალი სოციოეკონომიკური საჭიროებები აქვთ.
საერთაშორისო ლიტერატურაში „სიმდიდრის ფილტრის“ გამოყენების შეთავაზებები ყველაზე ხშირად სწორედ კატეგორიზებული ტიპის დახმარებებთან კავშირში გვხვდება. გაეროს ბავშვთა ფონდს - UNICEF-ს ეს მოდელი ბავშვებზე განკუთვნილი კატეგორიზებული ბენეფიტის განკარგვისას აქვს შემოთავაზებული. ერთ-ერთ კვლევაში, სადაც UNICEF-ი ყირგიზეთის რესპუბლიკის შემთხვევას უთმობს დროს, აღნიშნულია, რომ ბავშვებზე კატეგორიზებული უნივერსალური საბაზო დახმარების შეთავაზება ნაკლებ პოლიტიკურ მხარდაჭერას მოიპოვებდა ეროვნულ დონეზე, რის გამოც მათ ყირგიზეთს ის ალტერნატივა წარუდგინეს, რომელშიც ბავშვთა უნივერსალური დახმარებები სიმდიდრის ფილტრებს დაექვემდებარებოდა: სისტემა გაცხრილავდა მხოლოდ მათ, ვისაც მაღალ სოციოეკონომიკურ ჯგუფს მიაკუთვნებდა (Unicef, 2020).
ისევე როგორც მიზნობრივი სოციალური დახმარებებისას გამოყენებული კეთილდღეობის პირდაპირი (means testing) და ირიბი (proxy means) საზომებისას, სიმდიდრის ტესტირების შემთხვევებშიც, ტარგეტირების (დამიზნების) სისტემა შინამეურნეობების დონეზე შეიძლება ორგანიზდეს და არა ინდივიდების. როგორც ყველა მიზნობრივი მოდელისთვის, აქაც მნიშვნელოვანია ინდიკატორების სიმარტივე, პროგრამის ადმინისტრირების დაბალი ხარჯები, მარტივი მოთხოვნები მასში რეგისტრაციასთან თუ სხვა ბიუროკრატიულ პროცედურებთან დაკავშირებით, ასევე, კორუფციის ღიობების დაუშვებლობა, და დაბალი სოციალური რისკების შემცველობა (ამორთვის და ჩართვის შეცდომების სახით).
სიმდიდრის ტესტირების ერთ-ერთი საშუალებაა, რომ პირველი ფილტრი სახელმწიფო ბაზებში დაცულ ინფორმაციაზე დაყრდნობით განხორციელდეს (Unicef, 2020). აქ შეიძლება საგადასახადო სამსახურის მონაცემთა ბაზა გამოგვადგეს, პირთა შემოსავლების შესახებ. ასევე - საჯარო რეესტრი კერძო საკუთრების უძრავი ან მოძრავი ქონების სახით ფლობის შესახებ (საცხოვრისი, მიწა, მანქანა, კომერციული ფართობი და ა.შ.). საცხოვრებლის ფლობის შემთხვევაში, მნიშვნელოვანია მთელი რიგი მომდევნო ჯერის ფილტრების ამოქმედებაც, მაგალითად, საცხოვრისის ღირებულების, წლოვანების, ფართობის შესახებ და ა.შ. თითოეულ შერჩეულ ინდიკატორთან მიმართებით სისტემისთვის მიზანშეწონილი ზღვრის გავლება არაერთ წინასწარ დაგეგმილ სტატისტიკურ ანალიზს უნდა დაექვემდებაროს იმის გასაზომად, თუ როგორ კორელირებენ ისინი ოჯახის წევრთა კეთილდღეობის დონესთან.
რაც შეეხება სიმდიდრის ფილტრის ნაკლოვანებებს: ამ სისტემასაც ახასიათებს სისტემაში ჩარიცხვისა და ამორიცხვის შეცდომები. რაც უფრო მაღალი შემოსავლის თუ ქონების ოდენობაზე იქნება სიმდიდრის ფილტრის ზღვარი გავლებული, მით უფრო მაღალი იქნება შეძლებული პირების/ოჯახების კონცენტრაცია ამ ბარიერის ქვემოთ, მაგრამ ასევე, უფრო მეტი ღარიბი აღმოჩნდება მასში შეცდომით (inclusion error) [ისევე, როგორც ეს ღარიბებზე დამიზნებული მოდელების შემთხვევაშია, როდესაც მასში სიღარიბის დაწესებულ ზღვრებს მიღმა შეძლებული ოჯახებიც ხვდება ჩარიცხვის შეცდომების (inclusion error) გამო]. მეორე მხრივ, თუკი სიმდიდრის ფილტრი უფრო დაბალი შემოსავლების ოდენობაზე დაწესდება, ნაკლები ღარიბი მოხვდება მასში შეცდომით, მაგრამ ასევე ნაკლებად შეძლებს სისტემა ყველაზე შეძლებულებზე იყოს დამიზნებული. ამორიცხვისა და ჩარიცხვის შეცდომების დაბალანსება საკმაოდ რთულია, მაგრამ ამ მოდელში ბევრად მაღალია იმის შესაძლებლობა, რომ ღარიბ სეგმენტს სისტემაში ჩარიცხვა-ამორიცხვის შეცდომა არ შეეხოს, და მხოლოდ მდიდრების შემთხვევაში ჰქონდეს გარკვეულ შეცდომებს ადგილი (Unicef, 2020).
მსგავსად შემოსავლებისა და საკუთრების ფლობისა, UNICEF-ის მიერ ჩატარებულმა სტატისტიკურმა ანალიზმა აჩვენა, რომ ოჯახის წევრთა განათლების დონეც მკაფიოდ კორელირებს ოჯახის კეთილდღეობის დონესთან და ერთ-ერთ ფილტრად სწორედ მისი გამოყენებაც აქვს შემოთავაზებული სიმდიდრის ფილტრებში. ამ ფილტრის ამოქმედებაც დაბალ ადმინისტრაციულ ხარჯებს უნდა უკავშირდებოდეს განათლების სისტემაში დაცული ბაზების გამოყენებით. თუმცა, როგორც მიზნობრივ სოციალურ დახმარებებში, აქაც შეიძლება რთული აღმოჩნდეს შერჩეული ინდიკატორების უპირატესობების ახსნა ფართო საზოგადოებისთვის. ამან შეიძლება საბოლოოდ სისტემისადმი მხარდაჭერა შეასუსტოს და მისი გაუმჭვირვალობისა და დაუსაბუთებლობის შესახებაც გააჩინოს ეჭვები. შესაბამისად, საკმაოდ გასაგები იქნებოდა, რომ სიმდიდრის ფილტრებად მხოლოდ იმ ინდიკატორებზე შეჩერებულიყო არჩევანი, რაც მეტად კონსენსუალურია და ფართო საზოგადოებისთვის მარტივად აღსაქმელი.
4.3. ფისკალური ბენეფიტები
იმისთვის, რათა უნივერსალური ტიპის კატეგორიული ბენეფიტები არ შეხვდეთ მათ, ვისაც ის არ სჭირდება, მარტივი მეთოდია ფისკალური/საგადასახადო პოლიტიკის ინსტრუმენტების გამოყენებაც. ფისკალური დახმარებები ადამიანთა ინდივიდუალურ შემოსავლებს, (ფორმალურ) დასაქმებას უკავშირდება. შესაბამისად, მას ის დადებითი ეფექტიც აქვს, რომ მოქალაქეთა ეკონომიკურ აქტიურობას უწყობს ხელს, არ შეიცავს მათი გაპასიურების საფრთხეებს (როგორც ეს სოციალურ შემწეობებზე დამოკიდებულებას ახასიათებს) და გულისხმობს არაფორმალური ეკონომიკის ფორმალიზების პოტენციალსაც.
ვინაიდან კატეგორიზებული ტიპის უნივერსალურ დახმარებებზე ვმსჯელობთ, შეგვიძლია მოვიხმოთ მაგალითი, სადაც საშეღავათო დაბეგვრის სისტემა კონკრეტული კატეგორიის სოციალურ ჯგუფზე უკვე ვრცელდება საქართველოში. მაგალითად, საქართველოს საგადასახადო სისტემაში მოქმედებს წესი, რომლის მიხედვითაც, ომის ვეტერან მოქალაქეებს ყოველწლიურად 3000 ლარს ქვემოთ მიღებული შემოსავალი არ ებეგრებათ (საშუალოდ ყოველთვიურად დაუბეგრავი მინიმუმი 250 ლარი გამოდის).[16] კანონი აზუსტებს ვეტერანთა რაოდენობას (3128 პირი) მისი მიღების ეტაპისთვის (2018) და ასევე ხსნის მისი მიღების მიზანშეწონილობას: „ვეტერანთა 70% დაუსაქმებელია, 30% სოციალურად დაუცველია, ხოლო საგადასახადო შეღავათი წარმოადგენს დასაქმებისათვის ხელის შემწყობ გარემოებას“ - ნახსენებია კანონის ტექსტში.
ასეთივე გზით, შესაძლებელია დაუბეგრავი მინიმუმის პოლიტიკა სხვა კატეგორიის მოწყვლად ჯგუფებზეც უნივერსალურად გავრცელდეს. მაგალითად, ეს ინსტრუმენტი შეიძლება სასარგებლო ბენეფიტი აღმოჩნდეს დასაქმებული მარტოხელა დედებისთვის გარკვეულ ასაკამდე ან გარკვეული რაოდენობის შვილების ყოლისას; ასევე შეიძლება ამ ბენეფიტს საყოველთაო ხასიათიც ჰქონდეს და ის ნებისმიერ მოქალაქეზე გავრცელდეს გარკვეულ, ძალიან მცირე ოდენობამდე მიღებულ შემოსავლებზე (ე.წ. დაუბეგრავი მინიმუმის ზღვარის გავლებით მთლიანი მოსახლეობისთვის).
თავისთავად, დაუბეგრავი მინიმუმის იდეა პროგრესული გადასახადების სისტემას უკავშირდება (რამდენადაც გადასახადი წესდება ან მზარდია იქ, სადაც უფრო მაღალია შემოსავლები და უქმდება ან მცირდება იქ - სადაც შემოსავლები უკიდურესად დაბალია), თუმცა ის არ არის უცხო რეზიდუალური სოციალური პოლიტიკის ქვეყნებისთვის (მაგალითად, აშშ). შესაძლებელია, სწორედ აშშ-ის მაგალითმა უბიძგოს საქართველოს ფისკალური ბენეფიტების კომბინირებაზე კატეგორიზებულ ბენეფიტებთან ერთად.
ასე მაგალითად, პირველად აშშ-ში გაჩნდა იდეა ე.წ. „უარყოფითი საშემოსავლო გადასახადების“ (Negative Income Tax (NIT)) შემოღების შესახებ. ასეთ დროს, გარკვეულ ზღვარს ქვემოთ მიღებული შემოსავალი სახელმწიფოს მიერ უნდა კომპენსირებულიყო (Moffitt, 2003). მაგალითად, თუ საქართველოში შემოსავლის ასეთ ზღვრად 1000 ლარი დაწესდება, სხვაობა მასსა და მასზე დაბალ შემოსავალს შორის (მაგალითად, 500 ლარი), შეიძლება 20%-იანი საშემოსავლო გადასახადის სახით დაუბრუნდეს მოქალაქეს. ანუ 500 ლარიანი სხვაობა, 1000 ლარსა და 500 ლარს შორის, ნიშნავს, რომ მოწყვლადი ჯგუფის წარმომადგენელს მისი 20%-ის ოდენობით, 100 ლარით აუნაზღაურდება სახელმწიფოსგან (ყოველთვიურად ეს პირი 500 ლარის ნაცვლად, 600 ლარს მიიღებდა). რაც უფრო მაღალი იქნებოდა პირის შემოსავალი (მაგალითად, 800 ლარი), „უარყოფითი საშემოსავლო გადასახადის“ სახით მას უფრო ნაკლები თანხა ერგებოდა სახელმწიფოსგან (40 ლარი).
„უარყოფითი საშემოსავლო გადასახადის“ ნაცვლად, აშშ-ში ე.წ. „გამომუშავებული საშემოსავლო გადასახადი“ (Earned Income Tax Credit) დამკვიდრდა. გარკვეულ წლიურ შემოსავალს ქვემოთ, პირებს უკან უბრუნდებათ წლის განმავლობაში საკუთარი ხელფასიდან საშემოსავლო გადასახადის სახით გადახდილი თანხა. აქაც, პროგრესული საგადასახადო სისტემის იდეიდან გამომდინარე, სხვადასხვა შემოსავლის მქონე ჯგუფებს შესაძლებელია ეს თანხა სხვადასხვა ოდენობით უბრუნდებოდეთ: რაც უფრო მეტს გამოიმუშავებენ ადამიანები, მათთვის დაბრუნებული თანხა ნაკლები იქნება.
იმისთვის, რათა მოცემული საშეღავათო სისტემა დოვლათის გადანაწილების, რედისტრიბუციული სამართლიანობის იდეას ემსახურებოდეს, მისი გამოყენებაც კატეგორიზებული ბენეფიტის სახით უფრო მიზანშეწონილია. გამომუშავებული საშემოსავლო გადასახადის პოლიტიკა შესაძლებელია მხოლოდ გამორჩეულად მოწყვლად სოციალურ ჯგუფებს ეხებოდეს და არა ყველას, ვისაც დაბალი შემოსავალი ექნება (მაგალითად, ახალგაზრდებს, მცირე სამუშაო გამოცდილების მქონე ქალ დასაქმებულებს და ა.შ.).
ასეა თუ ისე, ფისკალური ბენეფიტების გამოყენებისას მაღალია ფოკუსი იმაზე, რომ სოციოეკონომიკურად დაუცველ სეგმენტში სახელმწიფომ დასაქმებასთან დაკავშირებული მოტივაციები მართოს (შემწეობებზე დამოკიდებულების ნაცვლად, წაახალისოს მოქალაქეები დამოუკიდებლად გამომუშავებული თანხების მეშვეობით მიიღონ ყველა სარგებელი) და დამსაქმებლებს მუშახელის დაქირავება არ გაუძვიროს. გარდა ამისა, ის ეფექტი, რაც კონკრეტული სოციალური ჯგუფების გადასახადებიდან განთავისუფლებას შეიძლება ჰქონდეს სახელმწიფოს ბიუჯეტზე (ბიუჯეტის შემცირების თვალსაზრისით), აუცილებლად დაკომპენსირდება იმით, რომ მშრომელებს შორის გაიზრდება მოთხოვნა შრომის ფორმალიზებაზე ისე, რომ დამსაქმებლების მხრიდან ამას არანაირი წინააღმდეგობა არ მოჰყვება, რადგან ამ პოლიტიკას მათთვის „მუშახელის გაძვირების“ ეფექტი არ ექნება. ეს იმასაც ნიშნავს, რომ მოცემული პოლიტიკა გავლენას ვერ მოახდენს დასაქმების ადგილების შექმნის ტენდენციებზე: უარყოფითი საშემოსავლო გადასახადის შემთხვევაშიც, ფულად ტრანსფერს სახელმწიფო ბიუჯეტი გასცემს და არა დამსაქმებელი. გარკვეული თვალსაზრისით, დაუბეგრავი მინიმუმის შემთხვევაში შრომის დაქირავება გაიაფდება კიდეც დამსაქმებლებისთვის (მაგალითად, ხელფასის 20%, რომელიც ფორმალურად დასაქმებისას დამსაქმებლებს სახელმწიფო ბიუჯეტში უნდა გადაერიცხათ თითოეულ დაქირავებულ მშრომელზე, საჭირო აღარ იქნება. ამგვარად, თითოეული მშრომელის დაქირავება, დამსაქმებლისთვის 20%-ით ნაკლებ ხარჯთან იქნება დაკავშირებული).
აშშ-ში EITC მესამე ყველაზე დიდი სოციალური დანახარჯის მქონე სისტემაა, მედიკეიდის (ჯანდაცვის პროგრამის) და საკვების ვაუჩერების პროგრამის შემდეგ. საყურადღებოა ისიც, რომ აშშ-ში საშემოსავლო შეღავათები საბაზრო ურთიერთობებში ნაკლებ ჩარევად და უპირატეს ინსტრუმენტად არის მიჩნეული, ვიდრე მინიმალური ხელფასის დაწესება და მისი ეტაპობრივი ზრდა (Moffit, 2003). აშშ-ში მიიჩნევენ, რომ მინიმალური ხელფასი, გრძელვადიან პერსპექტივაში, აუცილებლად შეცვლის დასაქმების მაჩვენებელს, ბიზნესებს მუშახელის დაქირავებას გაუძვირებს და შეამცირებს დასაქმების ადგილების შექმნის ტემპს.
რა თქმა უნდა, ფისკალური ბენეფიტების სისტემასაც ახასიათებს ნაკლოვანებები. გრძელვადიან პერსპექტივაში მისი ეფექტიანობის შესანარჩუნებლადაც საჭიროა სხვადასხვა ბალანსის მექანიზმები. აქაც არის სიღარიბის მახეში აღმოჩენის შესაძლებლობა, თუ მაღალ საშემოსავლო კატეგორიაში გადანაცვლებას მოქალაქეებმა ის ბენეფიტები ამჯობინეს, რასაც დაბალშემოსავლიანთა კატეგორიაში დარჩენით მიიღებენ. მაგალითად, 1000 ლარის გამომუშავებით (წინა შემოსავალზე 200 ლარით მეტი), პირთა შემოსავლები ისევ 20%-ით დაიბეგრება, შესაბამისად, მათი შემოსავალი ისევ 800 ლარი იქნება (840-ის ნაცვლად), ანუ იმაზე ნაკლები, ვიდრე ხელფასის 200 ლარით გაზრდამდე იყო. სავარაუდოა, რომ დასაქმების ბაზარზე ეს სირთულეს შეუქმნის დამსაქმებლებს, 800-დან 1050 ლარამდე ხელფასის შეთავაზებით მშრომელი დააინტერესონ.
5. დასკვნა
თავისთავად ცხადია, რომ რეზიდუალური სოციალური პოლიტიკის ცვლილება სისტემისთვის მრავალწლიან ეტაპობრივ გარდაქმნებს გულისხმობს და ის რამდენიმე თვეში ვერ განხორციელდება. ასევე ცხადია ისიც, რომ წარსულზე დამოკიდებულებიდან (path dependency) გამომდინარეც, სისტემა ერთ და ორ წელიწადშიც ვერ შეამცირებს 650 000 ბენეფიციარიან ისეთ პროგრამას, როგორც მიზნობრივი სოციალური დახმარებაა საქართველოში. თუმცა სტატიაში შემოთავაზებული ალტერნატივებით, ეტაპობრივი ცვლილებები შედარებით ადვილად წარმოსადგენი უნდა გამხდარიყო მკითხველისთვის.
აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ მოთხოვნა რეზიდუალური სოციალური პოლიტიკის ცვლილების შესახებ, არ გულისხმობს სიღარიბის ქვემოთ მყოფი ოჯახებისთვის მიზნობრივი ფულადი ტრანსფერების სრულად გაუქმებას. კონტინენტური ევროპის ქვეყნებშიც, სადაც სოციალური პოლიტიკა არ არის რეზიდუალური, ასევე შევხვდებით მიზნობრივ საარსებო შემწეობებს. ამის მიზეზი ის არის, რომ მისი შენარჩუნება კეთილდღეობის წყაროს ერთ-ერთ ფორმად, ხშირად აუცილებელიც არის. იმ ქვეყნებშიც, სადაც უმუშევრობის დონე დაბალია და კეთილდღეობის ერთ-ერთი ძირითადი წყარო სოციალური დაზღვევის სქემების სახით არსებული კერძო სადაზღვევო სისტემებია, ხშირად საჭიროა მიზნობრივი საარსებო შემწეობის პროგრამები, იმისთვის, რათა ადამიანებს უკიდურეს სიღარიბეში არ მოუწიოთ ცხოვრება. საქართველოშიც მნიშვნელოვანია, რომ მიზნობრივი სოციალური დახმარებები იყოს სოციალური პოლიტიკის ერთ-ერთი ინსტრუმენტი ჩვენი კეთილდღეობის სისტემის მთლიან ქსოვილში და არა ერთადერთი. ცხადია, სამომავლოდ სოციალური კეთილდღეობის სისტემა წონასწორობაში უნდა მოჰყავდეს როგორც სტატიაში შემოთავაზებულ მეთოდებს, ისე დასაქმების ბაზარს, ეკონომიკურ ზრდას ქვეყანაში და სხვა.
სტატია მოამზადა სოციალური სამართლიანობის ცენტრმა USAID-ის სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობის პროგრამის მხარდაჭერით, ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) დაფინანსებით.
სტატიის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი. ის შესაძლოა არ გამოხატავდეს EWMI-ს, USAID-ის ან/და ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობის შეხედულებებს.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
გამოყენებული ლიტერატურა:
UNICEF. (2020). Position paper on targeting options for social assistance programme for poor families with children: a reflection on the political, economic and technical feasibility of approaches to targeting child benefits in the Kyrgyz context. https://cutt.ly/Gw36sWUk.
Gugushvili, D., Hirsch, D., (2014). Means-testing or universalism: what strategies best address poverty? Center for Research in Social Policy. Loughborough University.
Hall, A., Midgley, J., Beall, J., Bhatia, M., & Mossialos, E. (2004). Chapter 1 - Social Policy for Development: Local, National and Global Dimensions, Chapter 8 - Social Security Policies and Programmes. Social Policy for Development. SAGE Publications Ltd. [Online publication date: June 19, 2012]. https://doi.org/10.4135/9781446219973.
სოციალური სამართლიანობის ცენტრი, მარიამ ჯანიაშვილი, „საარსებო შემწეობის როლი სოციალური დაცვის სისტემაში და მისი მიმართება სოციალური მხარდაჭერის სხვა სერვისებთან,“ 2023, https://cutt.ly/qw36r6C6.
Gugushvili, D., (2017). The evolution of the Georgian social protection system since independence: An unclear future despite recent expansion. International Social Security Review 70(1):51-77. https://cutt.ly/4w36duwn.
Kidd, S., Athias, D., (2019). Hit and Miss: An assessment of targeting effectiveness in social protection. Working Paper. Development Pathways and ACR Church of Sweden. https://cutt.ly/3w36ddio.
Moffit, R. A., (2003). The Negative Income Tax and the Evolution of U.S. Welfare Policy. Journal of Economic Perspectives - Volume 17, Number 3 - Summer 2003 - pages 119-140. https://cutt.ly/Vw36dW1d.
სოციალური სამართლიანობის ცენტრი, გიორგი ცინცაძე, გიორგი ლანჩავა, სალომე შუბლაძე, ანა დიაკონიძე, სალომე ქაჯაია, თამარ ქებურია, “არაფორმალური და არასტანდარტული შრომა საქართველოში”, 2021. https://cutt.ly/nw36dCVh.
სოციალური სამართლიანობის ცენტრი, ანა დიაკონიძე, „მიზნობრივი სოციალური დახმარება საქართველოში: პროგრამის სოციალური ეფექტი და სიღარიბის დაძლევის პოტენციალი“, 2023, https://cutt.ly/Mw36d6Py.
Moffitt, R. A. (2003). The Negative Income Tax and the Evolution of U.S. Welfare Policy. Journal of Economic Perspectives, 17(3), 119–140. doi:https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/089533003769204380.
Spies-Butcher, B., Phillips, B., Henderson, T., (2020). Between universalism and targeting: Exploring policy pathways for an Australian Basic Income, The Economic and Labour Relations Review , Volume 31 , Issue 4 , December 2020 , pp. 502 – 523. https://doi.org/10.1177/1035304620964272.
[1] GDP per capita (current US$), Georgia, World Bank Open Data, https://cutt.ly/Mw3583g4.
[2] Საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, სტატისტიკური ინფორმაცია, ცხოვრების დონე, სიღარიბე და ჯინის კოეფიციენტი, https://cutt.ly/Sw36roTc.
[3] იქვე.
[4] იქვე.
[5] Საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, Სტატისტიკური ინფორმაცია, დასაქმება, ხელფასები, სამუშაო ძალის მაჩვენებლები, https://cutt.ly/aw36rv3i.
[6] იქვე.
[7] Სოციალური მომსახურების სააგენტოს არ აქვს საჯაროდ გამოქვეყნებული ინფორმაცია მიზნობრივი სოციალური დახმარების პროგრამის 2006 და 2007 წლის ბიუჯეტის შესახებ.
[8] სოციალური ხარჯები მოიაზრებს როგორც სოციალური დაცვის, ისე ჯანდაცვის და პენსიის ხარჯებს.
[9] საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო, 2008 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტი, https://cutt.ly/pw36rZwg.
[10] საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო, 2022 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტი, https://cutt.ly/2w36r108.
[11] სოციალური სამართლიანობის ცენტრი, მარიამ ჯანიაშვილი, „საარსებო შემწეობის როლი სოციალური დაცვის სისტემაში და მისი მიმართება სოციალური მხარდაჭერის სხვა სერვისებთან“, 2023, https://cutt.ly/qw36r6C6.
[12] სამუშაო ძალის მაჩვენებელი სქესის მიხედვით, დასაქმება, უმუშევრობა, სტატისტიკური მონაცემები, საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, https://cutt.ly/Fw36ykzN.
[13] კრიზისით თუ არჩევნებით მოტივირებული? – მთავრობის სოციალური დახმარების პოლიტიკა, 7 აგვისტო 2020, ნეტგაზეთი, https://shorturl.at/gkJV2; სოფელ კოკოტაურში 23 კაცი გზის მოვლაზე დაასაქმეს – როგორ ამუშავდა „ოცნების“ წინასაარჩევნო სქემა, 9 ივლისი 2023, ბათუმელები, https://shorturl.at/kuHM7.
[14] „ქვეყანაში სიღატაკის დონის შემცირებისა და მოსახლეობის სოციალური დაცვის სრულყოფის ღონისძიებათა შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2010 წლის 24 აპრილის №126 დადგენილებაში ცვლილების შეტანის თაობაზე, 01/06/2017, საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე, https://shorturl.at/guBGM.
[15] დასაქმების ხელშეწყობის 2022 წლის სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ, 17 თებერვალი 2022, საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე, https://cutt.ly/Iw36o5bw.
[16] საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე, „საქართველოს კანონი საქართველოს საგადასახადო კოდექსში ცვლილების შეტანის შესახებ“, 2018, https://cutt.ly/Kw36aVul.
