შესავალი
პოლიტიკური ინსტიტუტების მიმართ მოქალაქეების ნდობას დემოკრატიული მმართველობის ეფექტურობისა და სტაბილურობისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. იმისთვის, რომ დემოკრატიული ხელისუფლება წარმატებით გაუმკლავდეს პოლიტიკურ კრიზისებსა და გამოწვევებს, განახორციელოს გრძელვადიანი და კომპლექსური პოლიტიკური პროგრამები, უზრუნველყოს კანონის მიმართ მორჩილება და მოქალაქეების ნებაყოფლობითი ჩართულობა პოლიტიკურ პროცესებში, აუცილებელია, რომ საზოგადოებაში არსებობდეს ნდობა პოლიტიკური ინსტიტუტებისა და პოლიტიკოსების კომპეტენტურობის, კეთილსინდისიერებისა და მიუკერძოებლობის მიმართ.
მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული მარტივ ჭეშმარიტებად ჟღერს და თავისთავად გამომდინარეობს დემოკრატიის, როგორც სახალხო ლეგიტიმაციაზე დაფუძნებული მმართველობის ფორმის, შინაარსიდან, პოლიტიკური ნდობის თეორიული განსაზღვრება და გაზომვა, მის ჩამოყალიბებაზე მოქმედი ფაქტორების გამოვლენა და თანმდევი ზეგავლენა ამომრჩევლის ქცევაზე, სამოქალაქო ჩართულობაზე, საპროტესტო მოძრაობებზე და სხვა პოლიტიკურ ქმედებებზე, მკვლევარებისთვის საკმაოდ რთული ამოცანა აღმოჩნდა, რადგან პოლიტიკური ნდობა მჭიდროდ არის დაკავშირებული ისეთ ინტერდისციპლინურ ფაქტორებთან, როგორებიცაა საზოგადოებრივი ნდობა, სოციალური კაპიტალი, პოლიტიკური კულტურა, სოციალიზაციის დონე, პერსონალური ურთიერთობები, სოციალური ფსიქოლოგია, ისტორიული მეხსიერება, კოგნიტური უნარები და ა.შ.
მოცემული სტატია მიზნად ისახავს, მკითხველს პოლიტიკური ნდობის კონცეფცია პოლიტიკის მეცნიერებისა და დემოკრატიის თეორიის პერსპექტივიდან წარმოუდგინოს. სტატიის პირველ თავში განმარტებული იქნება პოლიტიკური ნდობის ცნება და მისი შემადგენელი ელემენტები, მეორე თავში ყურადღება გამახვილდება დემოკრატიულ საზოგადოებაში პოლიტიკური ნდობის თავისებურებებსა და დონეებზე, მესამე თავი განიხილავს პოლიტიკური ნდობის ჩამოყალიბებაზე მოქმედ გარემოებებს და ფორმებს, რომლითაც მოქალაქეები თავიანთ ნდობას/უნდობლობას გამოხატავენ, მეოთხე თავი დაეთმობა პოსტკომუნისტურ საზოგადოებებში პოლიტიკური ნდობის თავისებურებების დახასიათებას და ამ კონტექსტში განიხილება თანამედროვე საქართველოში პოლიტიკური ნდობის ხასიათი, დასკვნაში მოკლედ იქნება შეჯამებული, როგორ შეიძლება გამოვიყენოთ პოლიტიკური ნდობის ცნება მყიფე დემოკრატიებში პოლიტიკური რეალობის ასახსნელად და შესაცვლელად.
პოლიტიკური ნდობის განმარტება
პოლიტიკური ნდობა უფრო ფართო კონცეფციის - პოლიტიკური მხარდაჭერის- შემადგენელი ერთ-ერთი კონკრეტული ელემენტია, რომელიც პოლიტიკური აქტორებისა და ინსტიტუტების საქმიანობის შეფასებას შეეხება (van der Meer, Zmerli, 4). პოლიტიკური ნდობა ურთიერთობითი ცნებაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის ყოველთვის მოიაზრებს ნდობის სუბიექტის (მოქალაქე) და ობიექტის (პოლიტიკური ერთეული) არსებობას. ამასთან, პოლიტიკური ნდობა სიტუაციური ფენომენია: მისი ხარისხი შეიძლება შემცირდეს ან გაიზარდოს კონკრეტული მოვლენის ან ქმედების შედეგად (van der Meer, Zmerli, 5). ნდობაზე დაფუძნებული ურთიერთობა გულისხმობს, რომ ნდობის მინიჭებით ინდივიდი „მოწყვლადი ხდება“ სხვა ინდივიდის, ჯგუფისა თუ ინსტიტუტის მიერ, რომელსაც აქვს შესაძლებლობა, რომ ეს ნდობა ბოროტად გამოიყენოს, ანუ ნდობის მიმნიჭებელს გარკვეული სახის ზიანი მიაყენოს (Levi, 476). ამდენად, როდესაც მოქალაქე განსაზღვრავს პოლიტიკური ინსტიტუტების სანდოობას, ის აფასებს, ნდობის გამოცხადებისა და მკაცრი ზედამხედველობის არარსებობის შემთხვევაში, რამდენად კეთილსინდისიერად და უნარიანად მოეპყრობოდნენ ინსტიტუტები ამ ნდობას (Levi, 477). შესაბამისად, პოლიტიკური ნდობა მოიცავს ორ ინდიკატორს: ერთგულებას და კომპეტენციას. ერთგულება გულისხმობს, რომ პოლიტიკური აქტორი მოქალაქეების ნდობას ეთიკურად მოეპყრობა, იმოქმედებს მათი ინტერესების სასარგებლოდ და არ შეეცდება პირადი მიზნებისთვის ნდობის ბოროტად გამოყენებას, ხოლო კომპეტენცია მიანიშნებს, პოლიტიკურ აქტორებს გააჩნიათ არა მხოლოდ მორალური მზაობა, არამედ პროფესიონალიზმი, ექსპერტული ცოდნა და პოლიტიკური უნარები, რომ მოქალაქეების ინტერესების სასარგებლოდ იმოქმედონ.
იმისთვის, რომ ნათლად წარმოვიდგინოთ, რა ადგილი უჭირავს პოლიტიკურ ნდობას პოლიტიკური რეჟიმის ლეგიტიმაციაში, საჭიროა პოლიტიკური მხარდაჭერის უფრო ფართო ლანდშაფტზე მისი ადგილის განსაზღვრა. მხარდაჭერის სისტემური დონე შეიძლება იყოს ორი სახის: განზოგადებული (დიფუზიური) და კონკრეტული (სპეციფიკური). განზოგადებული მხარდაჭერა გულისხმობს სახელმწიფოსა და პოლიტიკური რეჟიმის მიმართ შედარებით აბსტრაქტულ შეფასებებს, ხოლო სპეციფიკური - კონკრეტული პოლიტიკური პირების ქმედებებისა და გადაწყვეტილებების მიმართ დამოკიდებულებას (Easton, 1960).
თუ წარმოვიდგენთ, რომ პოლიტიკური მხარდაჭერა ერი-სახელმწიფოს ფარგლებში მოქმედი კონკრეტული პოლიტიკური რეჟიმის, ამ შემთხვევაში, დემოკრატიისთვის დამახასიათებელი თვისებაა, ნდობის ყველაზე ფართო, განზოგადებული გამოვლინებაა (1) ეროვნული იდენტობა - პატრიოტიზმისა და მოქალაქეობის განცდა; შემდეგ უფრო სპეციფიკური, თუმცა კვლავ აბსტრაქტული დონეა (2) პოლიტიკური რეჟიმის პრინციპებისა და ღირებულებების მიმართ დამოკიდებულება - მაგ. დემოკრატიის, როგორც მმართველობის ფორმის მხარდაჭერა; შესაბამისი თანმიმდევრობით, კიდევ უფრო კონკრეტულია (3) პოლიტიკური რეჟიმის ეფექტურობის შეფასება - მაგალითად, დემოკრატიული ხელისუფლებების საქმიანობით კმაყოფილება; (4) პოლიტიკური ინსტიტუტების დამაჯერებლობა - ადგილობრივი და ცენტრალური ხელისუფლების, აღმასრულებელი, საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლების ეფექტურობისა და მიუკერძოებლობის განცდა; (5) პოლიტიკური თანამდებობების პირების მიმღებლობის ხარისხი - მხარდაჭერა პოლიტიკური ელიტის, პოლიტიკოსებისა და პოლიტიკური პარტიების მიმართ. პოლიტიკური ნდობის ცნება სწორედ ამ ორ უკანასკნელ, პოლიტიკური მხარდაჭერის ორი ყველაზე კონკრეტული ფორმის ერთობლიობას წარმოადგენს. ამდენად, როდესაც ვსაუბრობთ პოლიტიკურ ნდობაზე, ვგულისხმობთ მოქმედი პოლიტიკური ინსტიტუტებისა და პოლიტიკური პირების მიმართ მოქალაქეების ნორმატიულ დამოკიდებულებებს, რომელთა გაზომვის ძირითადი საშუალება თანამედროვე სოციალურ მეცნიერებებში საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვები და პოლიტიკური რეიტინგებია.
პოლიტიკური ნდობა და დემოკრატია
პოლიტიკური ნდობა დემოკრატიის ფუნქციონირებისთვის აუცილებელ ელემენტად მიიჩნევა. შესამჩნევია, რომ 1970-იანი წლებიდან მოყოლებული, მკლევარების დიდი ნაწილი პოლიტიკური ნდობის გლობალური კლების ტენდენციაზე საუბრობს (Dodsworth, Cheeseman, 6). ამის მიუხედავად, დემოკრატიასა და პოლიტიკურ ნდობას შორის ზუსტი მიზეზშედეგობრივი კავშირები კვლავ შესწავლის საგანია, რადგან ამ ურთიერთობას კომპლექსური ხასიათი გააჩნია. ერთი მხრივ, ნათელია, რომ დემოკრატიული მმართველობის წარმატებისთვის მოქალაქეები არჩეულ თანამდებობის პირებსა და პოლიტიკურ ინსტიტუტებს ნდობას უცხადებდნენ, თუმცა, მეორე მხრივ, დემოკრატიის, განსაკუთრებით კი ლიბერალური და კონსტიტუციური დემოკრატიის იდეა, უნდობლობაზეა დაფუძნებული (Warren, 33). დემოკრატიის ეს შინაგანი კონფლიქტი კარგად არის წარმოჩენილი „ფედერალისტის წერილებში“ (1788) გამოქვეყნებულ ჯეიმს მედისონის ცნობილ ციტატაში:
„ადამიანები რომ ანგელოზები ყოფილიყვნენ, ხელისუფლება საჭირო არ იქნებოდა. ხელისუფლებაში რომ ანგელოზები ყოფილიყვნენ, არც მისი შინაგანი კონტროლი იქნებოდა აუცილებელი და არც გარეგანი. როცა ისეთ სახელისუფლებო სისტემას ვაყალიბებთ, რომელიც ადამიანის მიერ ადამიანის მართვაზეა გამიზნული, მთავარი სიძნელე შემდეგი რამაა: ჯერ ერთი, მმართველს უნდა შეუქმნა საიმისო პირობები, რომ აკონტროლოს ის, ვისი მართვაც ევალება და მეორეც, იგი უნდა აიძულო, რათა საკუთარი თავი გააკონტროლოს.“
შესაბამისად, დემოკრატიის სტაბილური და ეფექტური ფუნქციონირება დამოკიდებულია საზოგადოებაში არა მხოლოდ ნდობის, არამედ უნდობლობის, უფრო ზუსტად, ჯანსაღი სკეპტიციზმის არსებობაზეც. ნდობა საშუალებას აძლევს არჩეულ ხელისუფლებას ეფექტურად მართოს სახელმწიფო და მიიღოს პოლიტიკური, თუნდაც არაპოპულარული გადაწყვეტილებები, ხოლო სკეპტიციზმის ჯანსაღი ხარისხი მოსახლეობას უბიძგებს, ზედამხედველობა გაუწიოს ინსტიტუტებისა და თანამდებობის პირების საქმიანობას. დემოკრატიულ სახელმწიფოებში ძალაუფლების განაწილების, ანგარიშვალდებულების და სხვა კონსტიტუციური პრინციპების ფუძემდებლური ხასიათი პოლიტიკური პირების მიმართ უნდლობლობას დემოკრატიის ინსტიტუციონალურ მახასიათებლად აქცევს (Warren, 34). ამასთან, ნათელია, რომ უნდობლობის მაღალი დონე და მისი განზოგადება მთელ პოლიტიკურ სისტემაზე მოქალაქეებს პოლიტიკაში აქტიური ჩართულობის ნაცვლად აპათიისა და გაუცხოების, ან პოლიტიკური მონაწილეობის არაკონვენციალური და რადიკალური ფორმების (მაგ. პოლიტიკური ძალადობა, პოლიტიკური ექსტრემიზმი) გამოყენებისკენ უბიძგებს.
პოლიტიკური ნდობის შედარებითი კვლევები გვიჩვენებს, რომ ნდობის ყველაზე მაღალი ხარისხით ავტორიტარული რეჟიმები, მაგალითად, ჩინეთი, უზბეკეთი, აზერბაიჯანი და სხვ. ხასიათდებიან. კონსოლიდირებულ დემოკრატიებში ნდობის ხარისხი შედარებით ნაკლებია. ამ კატეგორიაში ნდობის ყველაზე მაღალი ხარისხით კეთილდღეობის ნორდიკული სახელმწიფოები (მაგ. შვედეთი) გამოირჩევიან, ყველაზე დაბალით კი - პოსტკომუნისტური ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები (van der Maar, 7).
საკითხავია, როგორ შეუძლიათ დემოკრატიებს ავტორიტარული რეჟიმებში გავრცელებულ არაკრიტიკულ ნდობასა და მყიფე დემოკრატიებისა და ჰიბრიდული რეჟიმებისთვის დამახასიათებელ განზოგადებულ უნდობლობას შორის ფუნქციური ოქროს შუალედი იპოვონ? პოლიტიკის თეორიის პერსპექტივიდან თუ შევხედავთ, ამის საშუალებას ინსტიტუტებს შორის უნდობლობის „გადანაწილება“ იძლევა. ჩვეულებრივ, დემოკრატიულ სისტემაში ორი ტიპის ინსტიტუტები არსებობს: (1) კონფლიქტურ ინტერესებსა და კონკურენციაზე დაფუძნებული არჩევითი ინსტიტუტები, როგორიცაა, მაგალითად, პარლამენტი და (2) არაპარტიული, მერიტოკრატიულ პრინციპებზე დამყარებული მიუკერძოებელი ინსტიტუტები, მაგალითად, სასამართლო და პოლიცია (Warren, 38). შესაბამისად, იდეალურ შემთხვევაში, მოსახლეობა ჯანსაღი სკეპტიციზმით აკვირდება პარლამენტის წევრების, მინისტრების, პოლიტიკური პარტიების ქცევას, რადგან ისინი საჯარო ინტერესებთან ერთად, პარტიული ინტერესებითაც მოქმედებენ, ხოლო თითქმის უპირობო ნდობით მოელის სამართლიან, ობიექტურ და კეთილსინდისიერ გადაწყვეტილებას საჯარო მოხელეებისა და მოსამართლეებისგან, რადგან მათი პოლიტიკური მანდატი არა პოლიტიკური კონფლიქტის, არამედ საზოგადოებრივი ინტერესების სამსახურის იდეაზეა აღმოცენებული.
ამდენად, დემოკრატიაში პოლიტიკური ნდობა რამდენიმე დონეზეა გადანაწილებული. ის მოიცავს: (1) განზოგადებულ ნდობას საზოგადოების დემოკრატიული მისწრაფებების მიმართ; (2) ნდობას პროფესიონალებისა და ექსპერტების და მათი სპეციალიზებული ცოდნის მიმართ - აღნიშნული გულისხმობს, რომ მაგალითად, კლიმატური ცვლილების, კორონავირუსის პანდემიის მართვის, განათლების რეფორმის თუ სხვა სამეცნიერო ცოდნაზე დამოკიდებული გადაწყვეტილებების მიღების დროს პოლიტიკური ინსტიტუტები პროფესიონალურ ცოდნას ეყრდნობიან, რომელიც მიუკერძოებელი და ექსპერტული ცოდნით გამყარებულია; (3) საჯარო სამსახურების, ანუ ნეიტრალური, „არაპოლიტიკური“ პოლიტიკური ინსიტუტების მიმართ ნდობას; (4) „გვერდით“ ნდობას პოლიტიკური პროცესის მიმართ - რადგან დემოკრატია აღიარებს პოლიტიკის კონფლიქტურ და პერსონალისტურ ბუნებას და გონიერი მოქალაქეები არჩეული თანამდებობის პირების ქმედებებს ჯანსაღი სკეპტიციზმით აკვირდებიან, ბუნებრივია, რომ პოლიტიკური პროცესი, როგორც პოლიტიკური კონფლიქტი, ყოველთვის კეთილსინდისიერებისა და კომპეტენციის ძალით არ არის მართული. თუმცა, იმისთვის, რომ კონფლიქტმა მინიმალური ნდობა შეინარჩუნოს, აუცილებელია, რომ მისი მიმდინარეობა გამჭვირვალე იყოს და საბაზისო თამაშის წესებს ემორჩილებოდეს. ამიტომ, „გვერდითი“ ნდობა გულისხმობს, რომ პოლიტიკური ინსტიტუტები, რომელთა ფარგლებშიც პოლიტიკური კონფლიქტი მიმდინარეობს, უზრუნველყოფენ პოლიტიკოსების მორჩილებას ისეთი წესებისადმი, როგორიცაა, მაგალითად, საარჩევნო კამპანიის ფინანსური გამჭვირვალობა, არაფორმალური გავლენებისა და ინტერეს-ჯგუფების მინიმალური ჩართულობა პოლიტიკურ პროცესში და სხვ.; (5) შერჩევითი ნდობა არჩეულ თანამდებობის პირების მიმართ - მოქალაქეები სკეპტიციზმით ეკიდებიან პოლიტიკურ ელიტას, თუმცა ნდობას უცხადებენ საკუთარ წარმომადგენლებს, მაგალითად, პოლიტიკურ პარტიას, რომელსაც ხმას აძლევენ საპარლამენტო არჩევნებში (Warrant, 46-50).
პოლიტიკურ ნდობაზე მოქმედი ფაქტორები
პოლიტიკური ინსტიტუტებისა და თანამდებობების პირების ქცევის
სანდოობა მოიცავს როგორც მათი პატიოსნებისა და ეთიკურობის, ასევე ეფექტურობისა და კომპეტენციის ნორმატიულ შეფასებას (Hetherington, 791). როგორც ზემოთ აღინიშნა, ნდობა მოიცავს კონკრეტული თანამდებობების პირების ქმედებებისა და პოლიტიკური ინსტიტუტების ერთიანი ფუნქციონირების შეფასებას. სტატისტიკურ მოდელებში პოლიტიკური ნდობის ინდექსის გამოსათვლელად ინსტიტუტების სანდოობას უფრო მეტი წონა ენიჭება, ვიდრე კონკრეტული თანამდებობის პირებისას (Hetherington, 795).
პოლიტიკური ნდობა მრავალი ფაქტორის ერთობლიობაზეა დაფუძნებული. ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გარემოებაა პროცედურული სამართლიანობა (Grime, 261). აღნიშნული გულისხმობს, რომ მოქალაქეების აღქმით, პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღების პროცესი კანონიერი, მიუკერძოებელი, გამჭვირვალე და ხელმისაწვდომია, მოქალაქეებს აქვთ მონაწილეობის სამართლებრივი და პრაქტიკული შესაძლებლობები და მიაჩნიათ, რომ ჩართულობის შემთხვევაში მათი მოსაზრებები გათვალისწინებული იქნება (Grime, 261). დემოკრატიით კმაყოფილების შედარებითი კვლევები აჩვენებს, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც მონაწილეობითი დემოკრატიის ინსტრუმენტები მრავალფეროვანი და ეფექტურია, მოსახლეობა დემოკრატიის ხარისხით უფრო კმაყოფილია, ვიდრე სხვა დემოკრატიულ სახელმწიფოებში. ამასთან, პროცედურული სამართლიანობის განცდა განსაკუთრებით დადებითად მოქმედებს კანონებისა და საგადასახადო რეგულაციების მიმართ მორჩილებაზე, ასევე მოქალაქეების მიერ შედარებით არაპოპულარული პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიმღებლობაზე (Grime, 262).
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გარემოებაა საარჩევნო სისტემა. კერძოდ, გარდა იმისა, რომ, მოქალაქეების აზრით, საარჩევნო კამპანია პოლიტიკურ პარტიების თანასწორობის პირობებში, ხოლო არჩევნები სამართლიანად ტარდება, აუცილებელია, რომ მოქალაქეთა მხარდაჭერის საპარლამენტო მანდატებსა თუ სხვა არჩევით თანამდებობებში „კონვერტაციის“ წესები სამართლიანად აღიქმებოდეს და ამომრჩევლებში, მათ შორის უმცირესობების წარმომადგენლებში, არსებობდეს განცდა, რომ მათ საარჩევნო აქტივობას პოლიტიკური ძალაუფლების გადანაწილებაზე ზეგავლენის მოხდენა შეუძლია. თეორიულად, ამ მხრივ როგორც მაჟორიტარულ, ასევე პროპორციულ სისტემას თანაბარი პერსპექტივა გააჩნიათ, თუმცა ემპირიული მტკიცებულებები არასაკმარისი და ბუნდოვანია. მაგალითად, ზოგიერთი კვლევა აჩვენებს, რომ პროპორციულ საარჩევნო სისტემაში მოსახლეობა უფრო მეტად არის კმაყოფილი დემოკრატიით. თუმცა სხვა კვლევების მიხედვით, კოალიციების ფორმირების ხანგრძლივი პროცესი უარყოფითად მოქმედებს ინსტიტუტების მიმართ ნდობაზე (van der Maar, 16). აქედან შეიძლება მხოლოდ ის დავასკვნათ, რომ პოლიტიკური ნდობა მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ადგილობრივ პოლიტიკურ კონტექსტზე.
ემპირიული კვლევები შედარებით უფრო ერთგვაროვნად წარმოაჩენს იმ გარემოებებს, რომლებიც განსაკუთრებით უარყოფითად მოქმედებენ პოლიტიკური ნდობის ხარისხზე. ამ თვალსაზრისით ყველაზე დიდ გამოწვევას კორუფცია და ეკონომიკური უთანასწორობა წარმოადგენს. კორუფციის, განსაკუთრებით კი ელიტური კორუფციის ნეგატიური ზეგავლენა ორგვარად გამოიხატება: პირველ რიგში, მოქალაქეებში ის ქმნის განცდას, რომ პოლიტიკური ელიტა არაკეთილსინდისიერია და საკუთარ ინტერესებს საჯარო ინტერესების უგულვებელყოფის ხარჯზე იკმაყოფილებს, მეორე რიგში, რადგან კორუფცია ხშირ შემთხვევაში ქვეყნის გაღარიბებასა და ცხოვრების დონის გაუარესებას იწვევს, საზოგადოებაში ხელისუფლების ეფექტურობის მიმართ უნდობლობა ძლიერდება (Uslaner, 307). ეკონომიკური კეთილდღეობის როლის მნიშვნელობა დემონსტრირებულია ინდუსტრიულ საზოგადოებებში პოლიტიკური ნდობის კლების მიზეზების შემსწავლელ კვლევებშიც, რომლებიც აჩვენებენ, რომ სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული კეთილდღეობის პროგრამების შემცირება პოლიტიკური უკმაყოფილებისა და ნდობის ნაკლებობის შესაძლო მთავარი წყაროა (Kumlin, Haugsgjerd, 287-289). ემპირიული კვლევები ასევე ადასტურებს, რომ აღქმული ეკონომიკური უთანასწორობა და სოციალური მარგინალიზაცია, მაგალითად, დაბალანაზღაურებად რუტინულ სამუშაო ადგილებში დასაქმებულ ან/და რურალურ რეგიონებში მცხოვრებ მოქალაქეებს უნდობლობისა და სკეპტიციზმისკენ უფრო მიდრეკილს ხდის (McKay, Stoker). ამასთან, მდიდარ საზოგადოებებში მოქალაქეთა ურთიერთნდობის ხარისხი უფრო მაღალია, ვიდრე ღარიბ ქვეყნებში (Inglehart, 89).
პოლიტიკური ნდობის დეფიციტი დემოკრატიულ საზოგადოებებში სხვადასხვაგვარად გამოიხატება. უნდობლობის ერთ-ერთი გამოვლინება მოქალაქეთა დაბალი საარჩევნო აქტივობაა (Gabriel, 236). ასევე, მცირდება მეინსტრიმული პოლიტიკური პარტიების ელექტორალური მხარდაჭერა და პოლიტიკურ არენაზე იზრდება პოპულისტური, ანტისისტემური და იდეოლოგიურად რადიკალური პოლიტიკური პარტიების როლი (Belanger, 242). ნდობის მწვავე დეფიციტმა ასევე შესაძლოა გამოიწვიოს პოლიტიკური მონაწილეობის არამშვიდობიანი ფორმების, მაგალითად, პოლიტიკური ძალადობისა და ექსტრემიზმის გააქტიურებაც.
პოლიტიკური ნდობა პოსტ-კომუნისტურ სახელმწიფოებში
როგორც ზემოთ აღინიშნა, პოსტკომუნისტურ სახელმწიფოებში პოლიტიკური ნდობის ხარისხი, კონსოლიდიდრებულ დემოკრატიებთან შედარებით, შესამჩნევად დაბალია. ამასთან, პოლიტიკური პროცესებითვის საზოგადოებრივი ნდობის მნიშვნელობა ნაკლებად რელევანტურია (Zavecz, 440). პოლიტიკური ნდობის გაგება ინდივიდუალურ დონეზეც განსხვავებულია. მაგალითად, კონსოლიდირებულ დემოკრატიაში ინსტიტუტების მიმართ ნდობის ნაკლებობა არ გულისხმობს ამ ინსტიტუტების რადიკალური რეფორმირების სურვილს, როცა პოსტკომუნისტურ საზოგადოებებში უნდობლობა მარტივად გადაითარგმნება, მაგალითად, პარლამენტის დაშლის, ხელახალი არჩევნების ჩატარების, ინსტიტუტის გაუქმების და მსგავსი ტიპის რადიკალური გადაწყვეტილებების მხარდაჭერაში (Mishler, Rose, 428). ამასთან, პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში პოლიტიკური ინსტიტუტების სანდოობას უფრო ჰოლისტურად აფასებენ (Mishler, Rose, 430).
პოლიტიკური ნდობის განსხვავებულ ბუნებას ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში რამდენიმე ფაქტორის ერთობლიობა განსაზღვრავს. პირველ რიგში, ამ ქვეყნებმა საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ტრანსფორმაციის რამდენიმე ურთიერთპარალელური პროცესი გაიარეს: სახელმწიფოებმა სრული სუვერენიტეტი აღიდგინეს, ტოტალიტარული რეჟიმი მყიფე დემოკრატიულმა რეჟიმმა, ხოლო ცენტრალიზებული ეკონომიკა - თავისუფლმა საბაზრო ეკონომიკამ ჩაანაცვლა. ამ პროცესების შედეგად მრავალი ახალი ტიპის პოლიტიკური ინსტიტუტი ჩამოყალიბდა. საწყის ეტაპზე ამ ინსტიტუტების მიმართ უნდობლობის სავარაუდო მიზეზი კვლავ კომუნისტური მემკვიდრეობა იყო: საბჭოთა გამოცდილებით იმედგაცრუებული მოქალაქეები მიიჩნევდნენ, რომ ახალი ინსტიტუტები საბჭოთა ინსტიტუტების ქცევის ლოგიკისგან სრულად თავისუფალნი არ იყვნენ (Zavecz, 441). ამასთან, პოლიტიკური ნდობის დონე ხშირად მერყეობდა და განსაკუთრებით მგრძნობიარე იყო ეკონომიკური მდგომარეობის, პოლიტიკური ლიდერების ცვლილებებისა და სხვა სოციო-პოლიტიკური ფაქტორების მიმართ (Zavecz, 455).
გარდა ამისა, პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში განსაკუთრებით მაღალია პოლიტიკურ პროცესებში არაფორმალური კავშირების როლი, რაც ნაწილობრივ საბჭოთა კავშირში არაფორმალური ეკონომიკური ურთიერთობების ხანგრძლივი პრაქტიკის მემკვიდრეობაა, თუმცა ასევე მნიშვნელოვანი განმაპირობებელი ფაქტორია საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ელიტის მიერ მსხვილი კაპიტალის ჭარბი აკუმულაცია და მისი გამოყენება პოლიტიკური ინტერესების მისაღწევად, რაც განსაკუთრებით იოლად განსახორციელებელი აღმოჩნდა დემოკრატიული ინსტიტუტების არარსებობისა და მასშტაბური სოციალური არეულობების მიმდინარეობის პირობებში. არაფორმალური პოლიტიკა გულისხმობს, რომ პოლიტიკური პროცესების წარმართვაში ხშირად გადამწყვეტ თამაშობს არა ფორმალური დემოკრატიული ინსტიტუტების ფუნქციონირების პროცედურული ლოგიკა და თამაშის წესები, არამედ პოლიტიკურ აქტორებს შორის არსებული პერსონალური ურთიერთობები და ურთიერთგავლენები, პატრონ-კლიენტური ტიპის იერარქიები და ბიზნეს-ინტერესები. აქვე აღსანიშნავია, რომ პოსტკომუნისტურ, განსაკუთრებით კი აღმოსავლეთი ევროპის ქვეყნებში, ამ ტიპის არაფორმალური კავშირების როლი, არათუ საყოველთაოდ ცნობილია მოსახლეობისთვის, არამედ მისი მნიშვნელობა საზოგადოებრივადაც აღიარებულია, რადგან მოქალაქეები საკუთარი ეკონომიკური, სოციალური, პოლიტიკური თუ სხვა ტიპის უსაფრთხოების გარანტიების მოსაპოვებლად არაფორმალურ საშუალებებსა და პერსონალურ კავშირებს აქტიურად ეყრდნობიან (Magyar, Madlovics, 50-54). არაფორმალური პოლიტიკური პროცესის მთავარი მახასიათებელი მისი არასაჯარო და არაღიარებული ხასიათია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მაშინაც კი, როდესაც მისი არსებობა საყოველთაოდ ცხადია, ფუნქციონირების ლოგიკა არ არის მოქცეული სამართლებრივ ჩარჩოებში და გადაწყვეტილების მიღების პროცესი არ ექვემდებარება საჯაროობასა და საზოგადოებრივ ანგარიშვალდებულებას. ამავდროულად, დემოკრატიული ინსტიტუტები და ფორმალური პოლიტიკური პროცესი კვლავ მნიშვნელოვანი რჩება, თუმცა ისინი მოქცეულნი არიან არაფორმალური იერარქიების, არაფორმალური ქცევის წესებისა და პერსონალური ურთიერთობების წესრიგში (82). მსგავსი გარემო წარმოშობს ამ რეგიონისთვის დამახასიათებელ ისეთ თავისებურ პოლიტიკურ გამოწვევებს, როგორიცაა ოლიგარქია და კლიენტელიზმი. რასაკვირველია, აღნიშნული გამორიცხავს მოსახლეობაში პროცედურული სამართლიანობის არსებობის განცდას. ასევე, ყოველთვის მაღალია მოლოდინი, რომ თანამდებობის პირები პოლიტიკურ გავლენას საკუთარი ბიზნეს ინტერესების, არაფორმალური მოკავშირეების და პერსონალური წრის წევრების გავლენის გასაძლიერებლად გამოიყენებენ.
აღსანიშნავია, რომ ამ რეგიონში სკეპტიციზმი განსაკუთრებით ძლიერია პარლამენტისა და პოლიტიკური პარტიების მიმართ, სასამართლოები და საჯარო სამსახურების მიმართ ნდობა საშუალოა, პრეზიდენტი, რელიგიური ინსტიტუტები და არმია კი ყველაზე მაღალი ნდობით სარგებლობენ (Mishler, Rose, 425). მიუხედავად პოლიტიკური ნდობის დაბალი ხარისხისა და არაფორმალური გავლენებისა, პოსტკომუნისტურ საზოგადოებებში დემოკრატიის მშენებლობა მაინც მიმდინაროებს, რისი განმაპირობებელი ერთ-ერთი ფაქტორი, ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, ქვემოდან ზემოთ მიმართული სამოქალაქო აქტივიზმია, რომელიც მოქალაქეებს შორის საზოგადოებრივი ნდობის მობილიზებასა და კოლექტიურ ქმედებად გარდაქმნაზეა ორიენტირებული (Rose, 29).
პოლიტიკური ნდობა საქართველოში
საქართველო, როგორც პოსტკომუნისტური სახელმწიფო, მეტნაკლებად ზუსტად იზიარებს რეგიონისთვის დამახასიათებელ თავისებურებებს. პოლიტიკური ნდობის ხარისხზე ყველაზე ზუსტი წარმოდგენა მოქალაქეთა ყოველწლიური გამოკითხვებიდან შეიძლება შევიქმნათ. კიდევ ერთი ინდიკატორი საარჩევნო აქტივობაც შეიძლება იყოს, თუმცა, ამომრჩეველთა იძულებითი მობილიზაციის გავრცელებული პრაქტიკა ამ ფაქტორს შედარებით არასანდოს ხდის.
2022 წლის ბოლო გამოკითხვების მიხედვით (NDI, CRRC), მოსახლეობის 44% მიიჩნევს, რომ ქვეყანა არასწორი მიმართულებით ვითარდება, მთავრობის საქმიანობას 51%, პრემიერ-მინისტრის - 35%, პრეზიდენტისას - 40%, პარლამენტისას კი 41% - უარყოფითად აფასებს; გამოკითხულთა ნახევარზე მეტი თვლის, რომ პარლამენტი სათანადოდ არ პასუხობს მოქალაქეების საჭიროებებს, 59%-ის აზრით, მმართველი პარტია, ხოლო 67%-ის აზრით, ოპოზიციური პარტიები ქვეყნის ინტერესების შესაბამისად არ მოქმედებენ. 56% მიიჩნევს, რომ არცერთი პოლიტიკური პარტია მის ინტერესებს არ გამოხატავს.
კავკასიის ბარომეტრის (2021) მონაცემების მიხედვით, საქართველოში ჯარს 47% ენდობა, სასამართლო სისტემას - 18% სრულად/ნაწილობრივ ენდობა, ხოლო 43% - სრულად/ნაწილობრივ არ ენდობა; პარლამენტს სრულად/ნაწილობრივ 16% ენდობა, ხოლო სრულად/ნაწილობრივ - 43% არ ენდობა. პოლიციას სრულად/ნაწილობრივ 42% ენდობა, პოლიტიკურ პარტიებს - სრულად/ნაწილობრივ მხოლოდ 9% ენდობა, ხოლო 44% - სრულად/ნაწილობრივ არ ენდობა. რელიგიურ ინსტიტუტებს, რომლებსაც რესპოდენტები თავს მიაკუთვნებენ, მათი 63% სრულად/ნაწილობრივ ენდობა.
ამდენად, როგორც ვხედავთ, არჩევითი პოლიტიკური ინსტიტუტები და პოლიტიკური პარტიები უნდობლობის მაღალი დონით სარგებლობენ, ხოლო ნდობა შედარებით მაღალია რელიგიური ინსტიტუტებისა და ძალოვანი სტრუქტურების მიმართ. პროცენტული მაჩვენებლებიდან ჩანს, რომ უნდობლობა არა უბრალოდ ნდობის ნაკლებობას ნიშნავს, არამედ დამოუკიდებელი ნორმატიული ცვლადია, რომელიც ინსტიტუტების შეფასებისას ავტომატურად შემოდის მოქმედებაში. საინტერესოა, რომ მიუხევად პოლიტიკური ელიტისა და ინსტიტუტების მიმართ უკმაყოფილების მაღალი დონისა, მოსახლეობაში დემოკრატიის, როგორც მმართველობის ფორმის მიმართ სკეპტიციზმი ნაკლებად შეინიშნება. გამოკითხულთა 92%-ისთვის დემოკრატიულ ქვეყანაში ცხოვრება მნიშვნელოვანია (NDI, CRRC, 8), უმრავლესობისთვის კი დემოკრატია კანონის წინაშე თანასწორობასა და სიტყვის თავისუფლებას ნიშნავს (NDI, CRRC, 7).
საქართველოში სკეპტიციზმისა და უნდობლობის მაღალი ხარისხი მრავალი ფაქტორის ერთობლიობით არის განპირობებული. ნდობის დეფიციტს იწვევს სიღარიბე, გაუარესებული ეკონომიკური მდგომარეობა, მოსახლეობის სოციალურ საჭიროებებზე ორიენტირებული პოლიტიკური პროგრამებისა და პოლიტიკური პარტიების სიმცირე, პოლიტიკურ ელიტაში ექსპერტული ცოდნის დეფიციტი და მოსახლეობის ინტერესებისაგან მზარდი გაუცხოება. პოლიტიკური პარტიებისა და ამომრჩევლის ურთიერთგაუცხოებისა და პარტიების მიმართ ნდობის ნაკლებობის გამომწვევი ერთ-ერთი მიზეზი შეიძლება იყოს პოლიტიკური ელიტის მწვავე პოლარიზაცია, რომელიც არ ასახავს ამომრჩევლის განწყობებს (კახიშვილი და სხვ.). პოლარიზებული პოლიტიკოსების ქცევა მტრული და კონფლიქტურია, არ გამოხატავს კონსტრუქციული და შედეგზე ორიენტირებული პოლიტიკური პროცესის წარმართვის სურვილს და მხოლოდ მეტოქის დამარცხების მოტივაციით არის მართული. არაპოლარიზებული საზოგადოება მსგავსი პოლიტიკური პროცესის მიმართ უნდობლობით და უიმედობით არის განწყობილი, რადგან მოწმე ხდება არა ქმედითი პოლიტიკური გადაწყვეტილებების, წარმატებული მოლაპარაკებებისა და კონსენსუსისა, არამედ გაჭიანურებული, შინაარსისგან დაცლილი პროცესისა, რომლებიც უმეტეს შემთხვევებში კრიზისებითა და შეუთანხმებლობებით სრულდება (მაგ. ე.წ. შარლ მიშელის შეთანხმების გაუქმება). ამის შედეგად, ლოგიკურია, რომ ნდობა ფორმალური პოლიტიკური აქტორების მიმართ დაბალია.
პოლიტიკური ნდობის ხარისხზე ასევე უარყოფითად ზემოქმედებს ზეპარტიული პოლიტიკური ინსტიტუტების, მაგალითად, სასამართლო სისტემის, პროკურატორისა და იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს პოლიტიზაცია და დამოუკიდებლობის შეზღუდვა. ასევე არსებითი მნიშვნელობა აქვსპოლიტიკაში არაფორმალური გავლენების, მათ შორის ბიზნესჯგუფებისა და ოლიგარქიული ინტერესების ჩართულობას რაც, მოქალაქეებს არ აძლევს საშუალებას, რეალური პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი აქტორები ფორმალური პოლიტიკური ინსტიტუტების ფარგლებში დააიდენტიფიცირონ. ეს კი აყალიბებს განცდას, რომ დემოკრატიული ანგარიშვალდებულების რეალური განხორციელება შეუძლებელია, შესაბამისად, პოლიტიკურ პროცესზე საზოგადოების მეთვალყურეობას აზრი დაკარგული აქვს. აღნიშნული, საბოლოო ჯამში, მოქალაქეებში პროცედურული სამართლიანობის, ძალაუფლების გადანაწილების და პოლიტიკური პასუხისმგებლობიც ცნებების ფუნქციონირებისმიმართ ყოვლისმომცველ უნდობლობას აღვივებს.
საქართველოში პოლიტიკურ ნდობაზე მსჯელობისას მნიშვნელოვანი გარემოებაა მოსახლეობის მულტიეთნიკური შემადგენლობაც. ეთნიკური მრავალფეროვნების საკითხი უმეტესად საზოგადოებრივი ნდობისა და სოციალური კაპიტალის პერსპექტივიდან არის შესწავლილი, თუმცა იგი რელევანტურია პოლიტიკური ნდობის დონის შესაფასებლადაც, რადგან მოქალაქეებს შორის მაღალი ნდობა დადებითად ზემოქმედებს პოლიტიკურ ნდობაზეც: მოქალაქეები უფრო მარტივად უჭერენ მხარს სხვა სოციალური ჯგუფების დასახმარებლად სოციალური პროგრამების დაფინანსებას, ემორჩიელებიან საგადასახადო რეგულაციებს, დაბალია დანაშაულის დონე, მაღალია მოქალაქეების მონაწილეობა საჯარო-პოლიტიკურ განხილვებსა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობაში და სხვა (Newton et al., 49). საზოგადოებრივი ნდობისა და ეთნიკური მრავალფეროვნების ურთიერთზეგავლენის შესახებ კვლევები აჩვენებს, რომ ამ ორი ფაქტორის ურთიერთზემოქმედება კონტექსტუალურია. მაგალითად, ზოგიერთ ქვეყანაში (მაგ. აშშ) დასახლებების მულტიეთნიკური შემადგენლობა დაბალ საზოგადოებრივ ნდობასთან ასოცირდება, ზოგიერთ ევროპულ დემოკრატიაში (მაგ. ნიდერლანდები) ამ ორ მოვლენას შორის უარყოფითი ურთიერთობა საერთოდ არ შეინიშნება, ზოგან კი (მაგ. გერმანია, დიდი ბრიტანეთი) კვლევები არაგადამწყვეტ შედეგებს აჩვენებს (Dienesen, Sonderskov,180-182).
ინტეგრაციისა და კონტაქტის თეორიის მიხედვით, რომელიც ემპირიულ დაკვირვებებს ეყრდნობა, მრავალფეროვნება თავისთავად არ იწვევს მოქალაქეებს შორის სოციალური ნდობის შემცირებას. უფრო მეტიც, ჰარმონიული, შინაარსიანი და კონსტრუქციული ინტერაქციის შემთხვევაში, მან შეიძლება ნდობის გაზრდაც კი გამოიწვიოს. ამდენად, თუ განსხვავებულ ეთნიკურ ჯგუფებს ხშირი, არსებითი და თანასწორი ურთიერთშეხება აქვთ, ეს სოციალურ ნდობაზე დადებითად აისახება, ხოლო ჯგუფების ერთმანეთისგან იზოლირება სტერეოტიპული წარმოდგენების შექმნას და უნდობლობის გაღრმავებას უწყობს ხელს (Dienesen, Sonderskov,182-183). ინტერაქციის პროცესში სახელმწიფოს აქტიური ჩართულობაა საჭირო, რადგან ქაოტური ინტერაქცია, განსაკუთრებით თუ ის რაიმე ტიპის რესურსების მოპოვებასთან არის დაკავშირებული, ეთნიკური კონფლიქტის რისკებს ზრდის. ამდენად, მულტიეთნიკურ საზოგადოებებში მოქალაქეებს შორის ნდობის ასაშენებლად სახელმწიფოს ეფექტური და სიღრიმისეული ინტეგრაციული პოლიტიკის როლი გადამწყვეტია. ამას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს არა მხოლოდ მთლიანად საზოგადოებრივი ქსოვილისთვის, არამედ უშუალოდ ეთნიკური უმცირესობების პოლიტიკური და სოციალური ჩართულობის გასაძლიერებლადაც, რადგან ემპირიული კვლევები ადასტურებს, რომ ეთნიკური უმცირესობები უფრო ნაკლებად ენდობიან თანამოქალაქეებს, ვიდრე დომინანტი ეთნიკური ჯგუფის წევრები (Wilkes, Wu, 240).
საქართველოში ეთნიკური უმცირესობების პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის შესახებ ღია საზოგადოების ფონდის მხარდაჭერით ჩატარებული კვლევა (2019) აჩვენებს, რომ ეთნიკური უმცირესობები საშუალო დონის უნდობლობით არიან განწყობილნი პოლიტიკური პარტიების (2.46/5 ქულა), პარლამენტის (2.71/5), მთავრობის (2.75/5) და პრეზიდენტის (2.71/5) მიმართ (ღია საზოგადოების ფონდი, 11). ეს მონაცემები მეტნაკლებად შესაბამისობაშია კავკასიის ბარომეტრით ნაჩვენებ საზოგადოებრივ განწყობებთან, თუმცა ეთნიკური უმცირესობების პოლიტიკური ნდობის დეფიციტის გამომხატველი უფრო ზუსტი კრიტერიუმები შეიძლება იყოს მათი დაბალი ჩართულობა პოლიტიკურ პროცესებში. მაგალითად, გამოკითხულთა 40% პოლიტიკურად არააქტიურია, 69.9%-ს არასოდეს მიუმართავს ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისთვის, ხოლო 45% მიიჩნევს, რომ მთავრობამ და პოლიტიკურმა პარტიებმა ხელი უნდა შეუწყოს პოლიტიკურ პროცესებში ეთნიკური უმცირესობების ჩართულობას (ღია საზოგადოების ფონდი, 60-65). ამდენად, მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკური ნდობის დონე ეთნიკურ ჯგუფებში რადიკალურად არ განსხვავდება ეროვნულ დონეზე არსებული მაჩვენებლისგან, ნათელია, რომ ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკური ინტეგრაციის ხარისხი დაბალია, რაც ასევე გამოიხატება იმ გარემოებაში, რომ საქართველოში არ არსებობს პოლიტიკური პარტია, რომელიც ორიენტირებულია რომელიმე ეთნიკური ჯგუფის ინტერესების გამოხატვაზე და ქართული ენის არცოდნა პოლიტიკაში მონაწილეობისთვის გამოკითხულთა 26%-ისთვის მთავარ დაბრკოლებას წარმოადგენს (ღია საზოგადოების ფონდი, 64).
დასკვნა
მყიფე, გარდამავალ დემოკრატიებში პოლიტიკური ნდობის როლი კომპლექსურია. ერთი მხრივ, ინსტიტუტებისა და პოლიტიკოსების მიმართ უნდობლობა ინსტიტუტების დეფექტური ხასიათისა და სისუსტის ბუნებრივი შედეგია, მეორე მხრივ კი, მიუკერძოებელი და ეფექტური ინსტიტუტების შესაქმნელად და პასუხისმგებლიანი პოლიტიკური ელიტის წარმოსაშობად მოსახლეობის მტკიცე ნდობა და აქტიური პოლიტიკური მონაწილეობაა საჭირო. საქართველოშიც, სადაც დემოკრატიის სიმყიფეს პოსტკომუნისტური ტოტალური უნდობლობის მემკვიდრეობაც ემატება, სწორედ ეს გამოწვევა დგას: მოქალაქეები პოლიტიკისგან უცხოვდებიან, რადგან ინსტიტუტებისა და პოლიტიკოსების მიმართ ნდობას კარგავენ, ეს უკანასკნელნი კი მით უფრო სწრაფად შორდებიან დემოკრატიულ საწყისებს, რაც უფრო ნაკლებად გრძნობენ მოქალაქეთა ფხიზელ მეთვალყურეობას.
ახალგაზრდა დემოკრატიებში, სადაც პოლიტიკურ ინსტიტუტებს თვითკმარობა და სიმტკიცე, ხოლო პოლიტიკურ ელიტას - გამოცდილება და პოლიტიკური კულტურა აკლია, პოლიტიკაში მოქალაქეთა ინდივიდუალურ ჩართულობას, დემოკრატიული ღირებულებების რწმენას და მათ ყოველდღიურად დაცვას გადამწყვეტი როლი ენიჭება. ავტორიტარული ტენდენციებისგან დეფექტური დემოკრატიების გადარჩენისა და მათ კონსოლიდირებულ დემოკრატიებად ქცევის მთავარ საშუალებად პოლიტიკურ ინსტიტუტებსა და თანამდებობის პირებზე სამოქალაქო ორგანიზაციების, სოციალური მოძრაობების, პროფესიული გაერთიანებების, თვითორგანიზებული მოქალაქეთა ჯგუფების სტაბილური კოლექტიური ზეწოლა რჩება, რომელიც პოლიტიკური ნდობის ჩამოსაყალიბებლად საჭირო კომპეტენტურობას, კეთილსინდისიერებას, ანგარიშვალდებულებისა და კანონმორჩილების გრძნობას ადრე თუ გვიან პოლიტიკური პროცესში მონაწილეობისთვის გარდაუვალ აუცილებლობად აქცევს.
