საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
შესავალი
აზერბაიჯანელები უმთავრესად საუბრობენ აზერბაიჯანულ ენაზე, რომელიც ფართოდ თურქული ენების ოჯახს მიეკუთვნება, ლინგვისტურად ყველაზე მეტად, აღმოსავლეთით - თურქმენულს, ხოლო დასავლეთით - ანატოლიურ თურქულს ენათესავება. ისტორიულად, აზერბაიჯანის ტერიტორიული ჰაბიტუსი მოიცავდა სამხრეთ კავკასიას და ჩრდილოეთ ირანის პლატოს. თანამედროვე პოლიტიკური საზღვრების მიხედვით აზერბაიჯანელები დღესდღეობით ცხოვრობენ აზერბაიჯანში, ჩრდილოეთ ირანში, აღმოსავლეთ საქართველოში, რუსეთის სამხრეთსა და აღმოსავლეთ თურქეთში, თუკი მხედველობაში არ მივიღებთ დიასპორულ თემს მსოფლიოს გარშემო.
რაც შეეხება სახელდებას, გამოიყენება სხვადასხვა ეთნონიმი, მათ შორის, „აზერბაიჯანელი“. ამ იდენტობას აქვს სამოქალაქო კონოტაცია, რომელიც სცდება ეთნოლიგვისტურ საზღვრებს, და მოიცავს აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ყველა მოქალაქეს. სხვა ტერმინებია „აზერი“, „თურქი“, და „თურქმენი“. ისტორიულად, ეგზონიმებს, როგორიცაა „კავკასიელი თათრები“, ან უბრალოდ „თათრები“, იყენებდა რუსული იმპერიული ადმინისტრაცია, თუმცა ადგილობრივი მოსახლეობა ამავე პერიოდში საკუთარ თავს „მუსლიმებად“ ან/და „მაჰმადიანებად“ მოიხსენიებდა (Altstadt, 1992). მეტი სიცხადისთვის, და გაურკვევლობის თავიდან ასაცილებლად, წინამდებარე სტატიაში უმჯობესია გამოვიყენოთ ტერმინი „აზერბაიჯანელები“, მაშინაც კი, როცა ვსაუბრობთ ისტორიულ კონტექსტზე.
თანამედროვე გაგებით აზერბაიჯანელი ერის წარმოშობა ევროპაში ეროვნული მოძრაობების ბოლო პერიოდს უკავშირდება. ამ პროცესმა თავის კულმინაციას 1918 წლის მაისში მიაღწია, როდესაც დამოუკიდებელი აზერბაიჯანი პირველად გამოჩნდა მსოფლიოს პოლიტიკურ რუკაზე. მიუხედავად იმისა, რომ მცირე დროით იარსება, ეს იყო მნიშვნელოვანი მიღწევა ეროვნული საზღვრების განსასაზღვრად, რადგანაც ასეთი რამ აქამდე არ ყოფილა.
სტატიაში მიმოვიხილავთ აზერბაიჯანელი ერის ფორმაციის სამ ძირითად ეპოქას. პირველი ეპოქა კონცენტრირდება ეროვნული კონცეფციის წარმოშობაზე, რომელიც ერი-სახელმწიფოს შექმნით დაგვირგვინდა. მეორე ეპოქა მოიცავს იმ პერიოდს, როდესაც განისაზღვრა და შენარჩუნდა ეროვნული საზღვრები საბჭოთა კავშირის შიგნით. მესამე ეპოქა კი მიმოიხილავს აზერბაიჯანული დამოუკიდებელი სახელმწიფოს აღზევებას სომხეთთან კონფლიქტის კვალდაკვალ.
პირველი ეპოქა: აზერბაიჯანი იმპერიასა და დამოუკიდებლობას შორის
1828 წელს, რუსეთის იმპერიასა და ირანს შორის საზღვარი მდინარე არასთან გაივლო, ეს მოიცავდა რეგიონის თურქულ-მუსლიმური მოსახლეობის - მოგვიანებით ცნობილი, როგორც აზერბაიჯანელები - სამი იმპერიული ძალაუფლების ღერძთან - ოსმალებთან, ირანელებთან და რუსებთან გადაკვეთას. პოლიტიკური საზღვრების გამყარებისთანავე, აზერბაიჯანელებს საკუთარი თავის პოვნა მოუწიათ ორ დაპირისპირებულ მეტა-სისტემას შორის, რომელმაც განსაზღვრა მათი მომავალი ეროვნული პროექტები.
ოსმალეთის იმპერიაში, საერთო ლინგვისტური (თურქული) და რელიგიური (ისლამური) კავშირები მცირე სივრცეს ტოვებდნენ დამოუკიდებელი აზერბაიჯანული იდენტობისთვის. მხოლოდ შიიზმი იყო ერთადერთი რეალური განმასხვავებელი ნიშანი აზერბაიჯანელებსა და თურქებს შორის, ეთნოლინგვისტური კავშირები მათ შორის სხვა მხრივ წაშლილი იყო. როცა ოსმალეთმა სახელმწიფოს დისფუნქციურობის დასასრულებლად მოდერნიზაციის პროექტი წამოიწყო, აღმოსავლეთ ანატოლიის შიიტური თურქული მოსახლეობა (აზერბაიჯანელები) დიდწილად „თურქო-ისლამურ ეროვნულ სივრცეში“ მოექცა. ეს პროცესი განსაკუთრებით დააჩქარა 1908 წელს ხელისუფლებაში ახალგაზრდა თურქების მოსვლამ, რადგან ისინი დემოგრაფიას იყენებდნენ იარაღად სოციალური ინჟინერიის, ძალადობრივი გასამართლებისა თუ მოსახლეობის მასობრივი გადასახლებისათვის, რათა მოეხდინათ ანატოლიის მულტიკონფესიური სივრცის რესტრუქტურიზაცია (Suny, 2015).
მსგავსი დინამიკა იყო ყაჯარების ირანშიც. ირანულ სახელმწიფოში შიიტური ელიტა, სპარსულთან ერთად თურქულს მეორე ენად იყენებდა - მხედველობაში უნდა მივიღოთ ის ფაქტი, რომ თურქული ელიტა იყო ძირითადი მმართველობითი რგოლი ფაჰლავების პერიოდამდე - ეს მდგომარეობა კი ირეკლავდა ოსმალურ შემთხვევას (Keddie, 2006; Atabaki, 2000). ირანში თურქულად მოლაპარაკე მოსახლეობა შთანთქა უფრო დიდმა ირანის ეროვნულმა სივრცემ. მიუხედავად იმისა, რომ ლინგვისტური საზღვრები სპარსელებსა და თურქულად მოლაპარაკეებს შორის უფრო ცხადი იყო, ვიდრე ანატოლიაში, ირანის ხანგრძლივი ისტორია თურქულ-სპარსულ ერთიან სახელმწიფოში, ხელს უშლიდა ძლიერი ანტაგონიზმის გაჩენას ამ ორ ჯგუფს შორის (Ashraf, 2011).
შედარებისთვის, აზერბაიჯანელები რუსული მმართველობის ქვეშ სრულიად განსხვავებულ სიტუაციაში აღმოჩნდნენ. რუსული ექსპანსია მდინარე არასის ჩრდილოეთით - სადაც მოგვიანებით აზერბაიჯანული რესპუბლიკა შეიქმნა - იმპერიულ მეტა-სისტემაში აზერბაიჯანელებს, მტრული მეტა-სისტემის, ისლამის წარმომადგენლებად მონიშნავდა (Kappeler, 2001). მაშინ როდესაც, რუსეთი ცდილობდა აღმოსავლეთ ქრისტიანების დაცვის საშუალებით თავი ახალ „რომად“ წარმოესახა, ირანსა (1813, 1828) და ოსმალეთზე (1929) გამარჯვებებმა შესაძლებლობა მისცა, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი თავისივე პოლიტიკის შესაბამისად გადაესახლებინა (Layton, 1994). მრავალი მუსლიმის დეპორტაცია მოხდა ოსმალეთის თურქეთსა და ირანში, ხოლო ქრისტინების დიდმა ნაწილმა თავშესაფარი რუსულ კავკასიაში ჰპოვა (Bournoutian, 2020).
თანამედროვე აზერბაიჯანულ ეროვნულ ნარატივში, რუსების შემოსვლა და შემდგომი დემოგრაფიული ცვლილება განიხილება ღია იმპერიული გრანდ-სტრატეგიის ნაწილად, რომლის მიზანიც იყო თავიანთი მიწიდან აეყარა ადგილობრივი მუსლიმები და სივრცე მომავალი ქრისტიანი მოსახლეობისთვის გამოეთავისუფლებინა (Broers, 2019). მიუხედავად იმისა, რომ, რა თქმა უნდა, ეს იყო მნიშვნელოვანი დემოგრაფიული ცვლილება კონკრეტულ ადგილებში, ამ ხედვას ხშირად გამორჩება ადრეული მოსახლეობის იძულებით გადაადგილებები, მაგალითად, ისეთი, როგორიც იყო ოსმალებსა და საფავიდების ომების დროს მე-17 საუკუნეში, ეს გამორჩენა კი დიდწილად ნასაზრდოებია დღევანდელი პოლიტიკური პერსპექტივიდან (Broers, 2019).
რუსულმა უღელმა, როგორც მას უამრავი აზერბაიჯანელი უწოდებს, მოიტანა არა მხოლოდ დემოგრაფიული ცვლილება, არამედ სტრუქტურული განვითარება, რამაც საბოლოოდ გაუხსნა გზა აზერბაიჯანული ერი-სახელმწიფოს ჩამოყალიბებას. ამ განვითარებაში ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო ნავთობის ინდუსტრიის ინდუსტრიალიზაცია აბშერონის ნახევარკუნძულზე, რომელმაც ბაქო მცირე ზომის და მცირერიცხოვანი მოსახლეობის საზღვაო ქალაქიდან, საერთაშორისო მნიშვნელობის მულტინაციონალურ ცენტრად აქცია (Swietochowski, 1985). უკვე საუკუნის დასაწყისისთვის, ბაქო იმავე მასშტაბის როლს ასრულებდა მსოფლიო ეკონომიკაში, რაც დღეს ჩიკაგოს ან დუბაის გააჩნიათ. სწრაფმა ინდუსტრიალიზაციამ ხელი შეუწყო უპრეცედენტო მიგრაციის ტალღას, მოიზიდა არა მხოლოდ ისეთი მნიშვნელოვანი ინვესტორები, როგორიც ნობელები, როკფელერები და როტშილდები არიან, არამედ მულტინაციონალური შრომითი ძალა, მათ შორის აზერბაიჯანელები შორეული ირანიდან (Cronin, 2010).
ბაქოს ინდუსტრიულმა ბუმმა, მე-19 საუკუნის რუსულ აგრარულ რეფორმებთან ერთად, მოშალა დიდი ხნის ფეოდალური წესრიგი, დააჩქარა ადგილობრივი ურბანული მუსლიმი ინტელიგენციის ფორმირება. დასაწყისისთვის ისინი თანამშრომლობდნენ იმპერიასთან, რათა განემტკიცებინათ თავიანთი მმართველობა. ეს ამომავალი კლასი გადაიქცა ძალზე ანტაგონისტურ ძალად იმპერიული ხელისუფლების მიმართ, რათა მოლაპარაკებოდნენ ავტონომიის იმ მასშტაბებზე, რაც მათ გააჩნდათ და გაევრცელებინათ თავიანთი ძალაუფლება ნათესაურ ჯგუფებთან სამხრეთ კავკასიაში (Swietochowski, 1985). ადგილობრივი ელიტა კიდევ უფრო გაძლიერდა, როცა იმპერიამ თავისი სიცოცხლისუნარიანობის დასკვნით ფაზაში გადაინაცვლა.
გარდამტეხი ტალღა იყო რუსეთ-იაპონიის ომი. რუსეთის დამარცხებამ ახალი პოლიტიკური ვაკუუმი შექმნა, რომელიც ახალმა პოლიტიკურმა აქტორებმა დიდი შემართებით გამოიყენეს, და ეჭვქვეშ დააყენეს ერთ დროს შეუდრეკელი იმპერიული კონტროლი. კავკასიაში კი, ახალმა პოლიტიკურმა დაპირისპირებამ, ბაქოელ სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის, ძალადობრივი კონფლიქტის ფორმა შეიძინა, და გამოიწვია ეთნოპოლიტიკური დაპირისპირება, რომელიც დეკადების განმავლობაში გაგრძელდა. 1905 წელს დაწყებული შეტაკებები გამოწვეული იყო კლასობრივი დაპირისპირებით სომხურ და აზერბაიჯანულ ინტელიგენციას შორის, ორივე ჯგუფის მიზანი იყო შეეცვალა ეკონომიკური ძალის ბალანსი ბაქოს სანავთობო ველზე (Swietochowski, 1985). ძალადობა სწრაფადვე გავრცელდა სხვა ქალაქებზე, მაგალითად, ნახიჭევანში, შუშასა და განჯაში, სადაც სომხები და აზერბაიჯანელები მშვიდობიანად თანაცხოვრობდნენ. 1905 წლის სომხურ-აზერბაიჯანულმა დაპირისპირებამ - ხშირად მოიხსენიებენ შეტაკებებს სომხებსა და თათრებს შორის - უამრავი ადამიანი შეიწირა და შიდა კომუნალური ანტაგონიზმის მეხსიერება დატოვა.
ძალადობის ახალი ციკლი მალევე დაიწყო. პირველმა მსოფლიო ომმა არნახული სისხლისღვრა მოიტანა ანატოლიასა და ჩრდილოეთ ირანში, უამრავი ჯგუფი იძულებული გახდა კავკასიაში გამოქცეულიყო, რათა თავიდან აეცილებინა დევნა და ხოცვა-ჟლეტა. კიდევ ერთხელ, კავკასია გლობალური იმპერიული კონფლიქტის ბრძოლის სივრცედ გადაიქცა. მიუხედავად რუსეთის ტერიტორიული წარმატებებისა კავკასიის ფრონტზე, შიდა არეულობამ გამოიწვია რუსეთის იმპერის დაშლა. შექმნილ ქაოსში, აზერბაიჯანის მისწრაფებამ, შეექმნა დამოუკიდებელი ეროვნული ერთობა, რამაც ომამდე უკვე მიაღწია თავის მომენტუმს, ინტენსიური ხასიათი მიიღო. აზერბაიჯანელი ინტელექტუალები, სომეხ და ქართველ თანამოაზრეებთან ერთად, მსჯელობდნენ სხვადასხვა პოლიტიკური მოდელის შესახებ, საერთო პან კავკასიური სახელმწიფოდან სრულ დამოუკიდებლობამდე (Brisku, Blauvelt, 2021). საბოლოოდ, გამოცალკევების სურვილმა იმძლავრა.
1918 წლის მაისში, სამხრეთ კავკასიის პოლიტიკურმა რუკამ უპრეცედენტო ცვლილებები განიცადა. პირველად საქართველომ, შემდეგ სომხეთმა, ბოლოს კი, აზერბაიჯანმა ჩამოშლილი რუსეთის იმპერიისგან დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს. ეს ახალი სახელმწიფოები შეიქმნა ევროპული ლიბერალური ერი-სახელმწიფოების კვალდაკვალ, თუმცაღა მათ აკლდათ შესაძლებლობა დაემყარებინათ კონტროლი იმ ტერიტორიებზე, რომლებზეც პრეტენზიებს აცხადებდნენ. ამ სისუსტემ განაპირობა მათ მიერ საგარეო მხარდაჭერის ძიება, რაც გადარჩენის ერთადერთ სარწმუნო საშუალებად იყო მიჩნეული.
აზერბაიჯანში, დამოუკიდებლობის წინა პერიოდს წინ უძღოდა ბოლშევიკებისგან შემდგარი მცირე მმართველი კლასის მიერ, დაშნაკების შეიარაღებული ძალების მხარდაჭერით მუსლიმების მასობრივი მკვლელობა ბაქოში და სხვა ნაწილებში. ბაქოზე, რეგიონში ყველაზე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცენტრზე, კონტროლის აღდგენის მიზნით, აზერბაიჯანის მთავრობამ დახმარებისთვის ოსმალეთის იმპერიას მიმართა. ოსმალეთის ელიტამ, რომელიც ბალკანეთის და მესოპოტამიის ომებში დამარცხების იარებს იშუშებდა, ეს თხოვნა შესაბამისად მიიღო. მათ აქ დაინახეს შესაძლებლობა, აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის მხარდაჭერის გზით, მიეღწიათ სამხედრო წარმატებისთვის და პოტენციურად გაფართოებულიყვნენ თურქისტანისკენ (თანამედროვე ცენტრალური აზია) (Shaw, 1977).
მიუხედავად ამისა, ოსმალების მხარდაჭერა არც მოცულობითი იყო და არც გრძელვადიანი. პირველ მსოფლიო ომში დამარცხებამ ოსმალები აიძულა უკან დაეხიათ. ახალი იმპერიული ძალა მალევე მოვიდა შორიდან - ეს იყო დიდი ბრიტანეთი. დასაწყისისთვის, აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის მომხრე ელიტა ბრიტანეთის გამოჩენას შეშფოთებით და უნდობლად მოეკიდა, რადგან ბრიტანელები აზერბაიჯანელებს ოსმალებისადმი სიმპათიით განწყობილ ჯგუფად აღიქვამდნენ (Swietochowski, 1985). თუმცაღა, როგორც კი გაიაზრა ბრიტანეთმა, რომ იმპერია დიდ მასშტაბზე იყო განფენილი და არ გააჩნდა საკმარისი რესურსი ყველაფრის გასაკონტროლებლად, თანდათან დაიწყეს აზერბაიჯანის დე-ფაქტო დამოუკიდებლობის აღიარება. მაგრამ ოპტიმიზმის მოკლე პერიოდი სწრაფადვე დასრულდა. აზერბაიჯანის პირველმა რესპუბლიკამ კრახი განიცადა დაემყარებინა კონტროლი მის მიერ აღიარებულ ტერიტორიებზე, მიეღწია სრული საერთაშორისო აღიარებისთვის და შეექმნა საჭირო ალიანსი, რათა ჰქონოდა შესაძლებლობა, თავი დაეცვა რუსი მონარქისტების თუ ბოლშევიკური ძალებისგან. ყველა ეს მცდელობა კრახით დასრულდა და უკვე 1920 წლის აპრილში ბაქო დაეცა ბოლშევიკებთან ბრძოლაში. შედეგად, დაარსდა საბჭოთა აზერბაიჯანის რესპუბლიკა.
პირველი ეპოქა მომსწრე იყო ახალი დასაწყისის, რომელმაც სწრაფი ცვლილებები მოიტანა, დაწყებული დემოგრაფიიდან, დასრულებული საზოგადოებრივი ტრანსფორმაციით. ბაქო გადაიქცა გლობალური მნიშვნელობის მთავარ ეკონომიკურ ჰაბად, რამაც ხელი შეუწყო ახალი აზერბაიჯანული ურბანული ელიტის აღმოცენებას, რომელიც ეზიარა დასავლურ იდეებს ეროვნულობის და სახელმწიფოებრიობის შესახებ. ძალადობის ორმა წრემ სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის - 1905-1906 და შემდგომ 1918-1920 წლებში - კიდევ უფრო გაამყარა ეთნოპოლიტიკური ანტაგონიზმის ის ფესვები, რომლებიც მალევე მომწიფდა. პირველი აზერბაიჯანული რესპუბლიკის შექმნა, მართალია, მცირე დროით, გამოირჩეოდა თავისი მწვერვალებით და პირველი ეპოქის კულმინაციით.
მეორე ეპოქა: საბჭოთა აზერბაიჯანი
საბჭოთა ნაციონალური პოლიტიკის ერთფეროვანი, ბინარული ინტერპრეტაცია ფუნდამენტურად მცდარია. ეს პოლიტიკები არა მხოლოდ რეჟიმების მიხედვით იყო განსხვავებული, არამედ მათზე გავლენას ახდენდა სხვადასხვა ფაქტორი, მათ შორის, გასათვალისწინებელია გეოპოლიტიკური მდგომარეობა და გეოეკონომიკური იმპერატივები. გარვცელებული მცდარი მოსაზრება გამომდინარეობს იმ დაშვებიდან, რომ კომუნიზმის მიერ ეთნოცენტრისტული ნაციონალიზმის უარყოფა ეროვნული იდენტობების სრულ იგნორირებას გულისხმობს. მიუხედავად ამისა, იყო ანტინაციონალისტი არ გულისხმობს ანტი ეროვნულობას. რეალობაში, საბჭოთა ნაციონალური პოლიტიკა, ხელს უწყობდა „ეროვნებების მეგობრობას“, უფრო ფართო საბჭოთა იდენტობის ქვეშ (ჰომო-სოვიეტიკუსის), ამასთანავე, ქმნიდა გამორჩეულ - ხშირად, ძალით დაფუძნებულ - ეროვნულ საზღვრებს თითოეულ რესპუბლიკაში არსებული ტიტულარული ერებისთვის.
უფრო მეტიც, ისეთ მულტიეთნიკურ რეგიონებში, როგორიც აზერბაიჯანია, სადაც დაახლოებით 30 ეთნოკონფესიური ჯგუფი გვხვდება, ერი-სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესი ხასიათდებოდა საერთო, ერთმანეთისგან დამოუკიდებული დინამიკით: ეროვნული სივრცე განსაზღვრული ტიტულარული ერისთვის თავისთავად ისე იყო შექმნილი, რომ თანაცხოვრება შესაძლებელი ყოფილიყო სხვა ეთნიკური უმცირესობებისთვის საერთო ეროვნულ სივრცეში, შესაბამისად, იქმნებოდა ორშრიანი ტერიტორიული ჰაბიტუსი.
საბჭოთა კავშირის მიერ კავკასიის დაპყრობა დიდი გამოწვევა იყო ბოლშევიკებისთვის, რადგან მათგან მოითხოვდა ძალისხმევას, მოეხდინათ სამი შემადგენელი ერის ტერიტორიალიზაცია (Saparov, 2014). ცენტრალური საკითხი იყო გადაულახავი მემკვიდრეობა სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტის სამ სადავო ტერიტორიაზე: ნახიჭევანი, ზანგეზური და ყარაბაღი. ნახიჭევანში, ტერიტორიული ავტონომიის ხარისხი საბჭოთა აზერბაიჯანში, დიდწილად ქემალისტური თურქეთის გეოპოლიტიკური ზეწოლის შედეგად შეიქმნა. ზანგეზურში კი, რეგიონი გაიყო, სომხებით დასახლებული ნაწილი საბჭოთა სომხეთს შეუერთდა, ხოლო მუსლიმებით დასახლებული ადგილების უმრავლესობა საბჭოთა აზერბაიჯანის შემადგენლობაში შევიდა. ყარაბაღის სტატუსი, თუმცა კი განიცადა ტერიტორიული რეორგანიზაცია, საბჭოთა აზერბაიჯანში მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის შექმნით დასრულდა, რომლის უმრავლესობაც სომხური მოსახლეობა იყო (Saparov, 2014).
ლენინის კონცეპტუალიზაციით, აზერბაიჯანი იყო „აღმოსავლეთის შუქურა“, წარმოისახავდა მას პოტენციურ ციხესიმაგრედ კომუნიზმის ექსპორტისთვის დასავლეთ აზიაში (Swietochowski, 1985). ამ ხედვის შესაბამისად, 1920 წლის დეკემბერში ბაქოში აღმოსავლეთ ხალხების კონგრესი მოიწვიეს. ეს პერიოდი ადგილობრივი აზერბაიჯანელი ბოლშევიკებისთვის მნიშვნელოვანი ხარისხის ავტონომიით აღინიშნება. თუმცა ავტონომიამ, მას შემდეგ, რაც საბჭოთა კავშირი სტალინის მმართველობისას დიდ რუსულ შოვინიზმში შევიდა, რღვევა განიცადა. 1930 წლის პოლიტიკურ წმენდას გამანადგურებელი ეფექტი ჰქონდა აზერბაიჯანელ ინტელექტუალებზე, მათ შორის, მათზე, ვინც თავიდან მხარს უჭერდა 1920 წელს ბოლშევიკების ინტერვენციას. უამრავი მათგანი გაასამართლეს საჩვენებელ სასამართლოზე.
ხედვამ, რომელიც საბჭოთა აზერბაიჯანს „აღმოსავლეთის შუქურად“ განიხილავდა, სწრაფადვე დაკარგა რელევანტურობა. ამ პერიოდის განმავლობაში, საბჭოთა რეჟიმმა განახორციელა კონკრეტული ღონისძიებები, რათა მოეხდინა საბჭოთა აზერბაიჯანის იზოლირება თავისი მეზობლებისგან, განსაკუთრებით, თურქეთისგან და ირანისგან (Altstadt, 1992). სტრატეგია ორნაწილიანი იყო: პირველი, მოხდა ტერმინ „აზერბაიჯანის“ ინსტიტუციონალიზაცია, რათა განსხვავებულიყო ის „თურქისგან“, ხოლო აზერბაიჯანული ენის რეორგანიზება მოხდა სლავური დამწერლობის, კირილიცას ქვეშ, რაც აზერბაიჯანს წარმატებით აშორებდა ფართო თურქული და ისლამური სამყაროსგან.
მას შემდეგ, რაც მეორე მსოფლიო ომის ტალღა მათ სასარგებლოდ გადაიხარა, მოსკოვში გაითავისეს, რომ ჰქონდათ უნიკალური შანსი თავიდან წარმოესახათ თავიანთი პოლიტიკური გეოგრაფია, განსაკუთრებით, სამხრეთ კავკასიაში. ამ ცვლილებამ გზა გაუხსნა საბჭოთა ამბიციებს, კავკასია ქცეულიყო ახალ საზღვრად, სადაც აზერბაიჯანი იქნებოდა ახალი შუქურა, თუმცა არა დასავლეთ აზიისთვის. საბჭოთა აზერბაიჯანი გახდა ცენტრალური ნაწილი საბჭოთა მცდელობისთვის, გავლენა მოეხდინათ აზერბაიჯანელებზე ჩრდილოეთ ირანში, რეგიონში, რომლის ოკუპაციაც მოხდა ომის ადრეულ ეტაპზე, რათა მიწოდების გზები დაეცვათ, თუმცა ის უფრო მეტად განიხილებოდა პოტენციურ სფეროდ საბჭოთა ტერიტორიული ექსპანსიისთვის (Hasanli, 2014).
მას შემდეგ, რაც 1945 წელს ნაცისტები დამარცხდნენ, მოსკოვმა მხარი დაუჭირა მცირე დროით მოქმედი აზერბაიჯანის სახალხო მთავრობის შექმნას ირანელი აზერბაიჯანელებისთვის. ეს მნიშვნელოვანი მომენტი იყო საბჭოთა აზერბაიჯანული ელიტისთვის, ზოგიერთი მათგანი მხოლოდ იმიტომ გადაურჩა დიდ ტერორს, რომ ახალი როლი შეესრულებინა ამბიციური ახალი ერის მშენებლობის ექსპერიმენტში, საბჭოთა საზღვრებს მიღმა. თუმცა ეს პროექტი გაცილებით მეტს მოითხოვდა, ვიდრე სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაა; ამ პროექტის მიხედვით, უნდა მომხდარიყო ეთნოცენტრიზმის ინსტიტუციონალიზაცია ცხოვრების ყველა სფეროში - ენის პოლიტიკიდან დაწყებული, მმართველობის და ეკონომიკის ჩათვლით - იმ მეტა სისტემაში, რომელიც ფორმალურად ახშობდა ეთნოცენტრიზმს. გრძელი ამბავი მოკლედ რომ აღვწეროთ, აზერბაიჯანის 1946 წლის კრიზისმა, რომელსაც ხშირად ცივი ომის დროს პირველ კონფრონტაციად მოიხსენიებენ, აიძულა საბჭოთა კავშირი უკან დაეხია, დამორჩილებოდა ანგლო-ამერიკულ ზეწოლას და ხელი აეღო თავისი სეპარატისტული ექსპერიმენტის ამბიციებზე ჩრდილოეთ ირანში (Hasanli, 2014).
მიუხედავად იმისა, რომ ექსპერიმენტი ხანმოკლე იყო, მისი შედეგები საბჭოთა აზერბაიჯანს დეკადების განმავლობაში გაჰყვება. სტალინის სიკვდილმა კარი გაუღო ტერორის პოლიტიკის ცვლილებას და, ამასთანავე, უფრო მეტად ავტონომიური და ნაციონალური ელიტის აღზევებას შეუწყო ხელი. ავტონომიამ საშუალება მისცა საბჭოთა აზერბაიჯანულ რესპუბლიკას განეხორციელებინა მეტად ღია ნაციონალისტური ტრაექტორია, მეზობელი საქართველოსა და სომხეთის მსგავსად (Broers, 2019).
„დაკარგული სამშობლოს“ თეზისი ირანულ აზერბაიჯანში მუდმივ მოტივად გადაიქცა და საბჭოთა აზერბაიჯანის ხელმძღვანელობის ეროვნული დღის წესრიგი განსაზღვრა. თუმცაღა, ეს უკანასკნელი მისწრაფება სწრაფადვე დაიჩრდილა უფრო ხელშესახები კრიზისით: კონფლიქტის გაჩენით მთიან ყარაბაღში - რეგიონი, რომელსაც ამ მოვლენებამდე, მცირე ადგილი ეჭირა, და აზერბაიჯანელების უმრავლესობისთვის უმნიშვნელო იყო ეთნოპოლიტიკური გავლენის თვალსაზრისით.
მესამე ეპოქა: აზერბაიჯანი ომსა და დამოუკიდებლობას შორის
სეპარატისტული მოძრაობა მთიან ყარაბაღში 1988 წელს დაიწყო და სწრაფადვე გადაიზარდა ძალადობრივ შიდა-კომუნალურ შეტაკებებში, რამაც შეარყია საბჭოთა სომხეთი და საბჭოთა აზერბაიჯანი. მომდევნო ოთხი წლის განმავლობაში, საბჭოთა კავშირის დაშლის პარალელურად, დაპირისპირებებს ორივე მხარეს დაახლოებით ნახევარი მილიონი ადამიანის იძულებითი გადაადგილება მოჰყვა - სომხები აზერბაიჯანიდან სომხეთში გადასახლდნენ და აზერბაიჯანელები - სომხეთიდან აზერბაიჯანში (De Waal, 2003). მას შემდეგ, რაც ორივე რესპუბლიკამ თითქმის „მოიშორა“ თავისი მოსახლეობიდან ეთნიკური უმცირესობა, კონფლიქტი უფრო მეტად კონცენტრირდა მთიან ყარაბაღში, სადაც საერთო თანაცხოვრების ნიშნები ჯერ კიდევ იყო შემორჩენილი. ყარაბაღის პირველი ომი, რომელიც 1991 წელს დაიწყო, 1994 წლის მაისში სომხეთის დამაჯერებელი გამარჯვებით დასრულდა. აზერბაიჯანმა არა მხოლოდ მთიან ყარაბაღზე დაკარგა კონტროლი, არამედ დამატებით მოსაზღვრე შვიდ რეგიონზეც, რამაც გამოიწვია დამატებით 650,000 ადამიანის, ეთნიკურად აზერბაიჯანელი უმრავლესობის იძულებით გადასახლება (De Waal, 2003).
აზერბაიჯანული სახელმწიფო აღმოცენდა გამანადგურებელი დამარცხების ფერფლიდან, ყარაბაღის დაკარგვა ახალ მნიშვნელოვან გამოწვევად იქცა. სომხეთთან გადაუჭრელმა კონფლიქტმა გავლენა იქონია აზერბაიჯანული იდენტობის ფუნდამენტზე, იმ ხარისხით, საიდანაც შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ კონფლიქტი თავისთავად იქცა ეროვნულობის გაგების განმსაზღვრელ ელემენტად. მშვიდობის პროცესის შეჩერების შემდეგ, სომხეთმა უარი განაცხადა ოკუპირებული ტერიტორიების დაბრუნებაზე და კომუნიკაცია სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის დაბალ ნიშნულზე დაეცა, აზერბაიჯანის ეროვნული ოცნება უფრო მეტად აიგო პირველი ომის შედეგების ცვლილების მნიშვნელობაზე, რომელიც საყოველთაოდ აღიქმებოდა უსამართლოდ და არალეგიტიმურად.
საგარეო მიმართულებით, 1992-1993 წლებში, პრეზიდენტ აბდულფაზ ელჩიბეის ხედვა ეფუძნებოდა დიდ თურქულ ერთობას, ის იმედოვნებდა, რომ თურქეთის პოლიტიკური და, შესაძლოა, სამხედრო მხარდაჭერაც ექნებოდა სომხეთთან კონფლიქტის შემთხვევაში. თუმცა ეს სტრატეგია არ გამართლდა. გარდა იმისა, რომ თურქეთმა ვერ შეძლო სათანადო დონის დახმარების აღმოჩენა, ამ საკითხმა ირანში განგაშის ზარები ჩამოჰკრა, ვინაიდან ეს, შესაძლოა, ყოფილიყო პოტენციური პან-თურქული სენტიმენტების გავრცელება მათსავე მრავალრიცხოვან აზერბაიჯანულ მოსახლეობაში, უფრო მეტიც, ეს საკითხი შეშფოთების საგანი იყო რუსეთშიც. აზერბაიჯანის მზარდ ახლო კავშირებს ნატო წევრ თურქეთთან, ისინი გეოპოლიტიკურ საფრთხედ განიხილავდნენ.
ელჩიბეის პან-თურქულმა ორიენტაციამ ქვეყნის შიგნით იდენტობის კრიზისს დაუდო საფუძველი. „თურქი“ სახელდების გაცოცხლება აზერბაიჯანულ იდენტობასა და ენაში, მიზნად ისახავდა სტალინის პერიოდის დროს ჩამოყალიბებული აზერბაიჯანის სხვა არასაბჭოთა მეზობლებისგან იზოლაციის პოლიტიკის ჩანაცვლებას, რასაც მიკროწინააღმდეგობა შეხვდა არათურქულ ეთნიკურ ჯგუფებში. იმ ადგილებში, რომლებიც ეთნიკური უმცირესობებით იყო დასახლებული, დაიწყო პროსეპარატისტული მოძრაობები, თუმცა კი გამოწვევად რჩება იმის დადგენა, ეს იყო მასობრივი სოციალური მოძრაობები, რომლებიც უფრო ფართო უფლებებს მოითხოვდა, თუ ადგილობრივი მებრძოლების მცდელობა გამოეყენებინათ ეთნოლინგვისტური განსხვავებები (De Waal, 2003).
1993 წელს, ჰეიდარ ალიევის ძალაუფლებაში მოსვლიდან სწრაფადვე, პან-თურქული ორიენტაცია უარყვეს. ალიევმა შეცვალა ელჩიბეის ეროვნების პოლიტიკა, უარყო ნებისმიერი ავტონომიური მისწრაფება პან-აზერბაიჯანული მიდგომის სასარგებლოდ, რომელიც ორ შრეს მოიცავდა: ყველა ინდივიდს, მიუხედავად განსხვავებული ეთნოკონფესიური წარმოშობისა, აზერბაიჯანის ტერიტორიულ საზღვრებში, და ეთნიკურად აზერბაიჯანელებს, რომლებიც ცხოვრობდნენ ქვეყანაში და მის საზღვრებს გარეთ (Broers, 2019).
სომხეთთან კონფლიქტი გაჟღენთილია ე.წ. „ისტორიების ბრძოლით“, კონფლიქტის მონაწილე ორივე მხარეს შექმნილი აქვს კონკურენტული ისტორიული ნარატივი, რათა ამის ხარჯზე თავიანთი ტერიტორიული და პოლიტიკური მოთხოვნების ლეგიტიმაცია მოახდინონ. აზერბაიჯანში ორი დომინანტური ისტორიოგრაფიული სკოლა წარმოიშვა და მიაღწია ინსტიტუციონალიზციის მაღალ სტანდარტს, რაც, თავისთავად, აძლიერებს კონფლიქტის ფართო კონტურებს. პირველი მიეკუთვნება კავკასიურ ალბანურ სკოლას, რომელიც აცხადებს, რომ სომხები, განსაკუთრებით ისინი, ვინც მთიან ყარაბაღში ცხოვრობენ, გასომხებული კავკასიელი ალბანელების შთამომავლები არიან. ეს სკოლა ცდილობს რეგიონის ქრისტიანული წარსულის აპროპრიაციას, აკავშირებს მას კავკასიელი ალბანელების რელიგიურ და კულტურულ მემკვიდრეობასთან, რომლებიც თანამედროვე აზერბაიჯანელების წინაპრები არიან. ამ გზით, ისინი ცდილობენ ეჭვქვეშ დააყენონ სომხეთის ისტორიული პრეტენზია ყარაბაღზე, რადგან სომხებს მოიაზრებენ გვიან კოლონიურ მოსახლეებად, რომლებიც ასიმილირდნენ მკვიდრ, სომხებამდელ ქრისტიანულ მოსახლეობასთან (Broers, 2019).
მეორე ისტორიოგრაფიული სკოლა „დასავლური აზერბაიჯანის“ კონცეპტის ირგვლივ ტრიალებს, რომელიც, მე-19 საუკუნეში რეგიონის მუსლიმი უმრავლესობის შემადგენლობის შესახებ ისტორიული არგუმენტების მოხმობით, პრეტენზიას აცხადებს თანამედროვე სომხეთის ტერიტორიაზე, მათ შორის, დედაქალაქზე, ერევანზე. ეს ნარატივი კიდევ უფრო მეტად არის ჩახლართული რუსეთის იმპერიის ინტერვენციის ფართო ინტერპრეტაცისას, რომლის მიხედვითაც რუსეთის იმპერიის ექსპანსიის დროს დემოგრაფიული ცვლილების შედეგი იყო აზერბაიჯანელების იძულებით გადასახლება, რამაც ნიადაგი შექმნა სომხეთის „ახლად დასახლებული კოლონიური“ სახელმწიფოს დასაარსებლად. სომხეთის ამჟამინდელი ტერიტორიული მდგომარეობის წარმოჩენა არალეგიტიმურად, და ჩვენება, რომ ის იმპერიული მანიპულაციის შედეგია, ქმნის საფუძველს სეპარატისტული მისწრაფებებისთვის, მიანიშნებს „დიდი აზერბაიჯანის“ არსებობის შესაძლებლობაზე, რომლის მიწაც დღევანდელი სომხეთის ნაწილს მოიცავს (Broers, 2019).
ბრძოლები მხოლოდ ისტორიაში არ ვითარდება: პოლიტიკური პროტაგონისტები ორივე ქვეყანაში იარაღად იყენებენ გაუთავებელ სამხედრო დაპირისპირებას, რათა გააძლიერონ შიდა ლეგიტიმაცია, წარმოაჩინონ კონფლიქტი არა მხოლოდ ტერიტორიულ დავად, არამედ განიხილონ ეგზისტენციალური გადარჩენის საკითხად. ეთნონაციონალისტურმა რიტორიკამ უფრო მეტი გავრცელება ჰპოვა პოლიტიკურ დისკურსში, რამაც მოახდინა ალტერნატიული ნარატივების მარგინალიზაცია. ამის კვალდაკვალ, ორივე მხარეს უპრეცედენტოდ გაფართოვდა სამხედრო შესყიდვები და კოლექტიური მილიტარიზაცია. ნავთობის და გაზის სექტორიდან შემოდინებულმა შემოსავლებმა აზერბაიჯანის სამხედრო დანახარჯები საგრძნობლად გაზარდა, ხოლო ამ სამხედრო წარმონაქმნმა გავლენა იქონია ნარატივებზე, რომლებიც კონფლიქტს ნულოვანი ჯამის ბრძოლად მოიაზრებდნენ, სადაც სიძლიერე და შეკავება განიხილებოდა ეროვნული უსაფრთხოების წინაპირობად.
2020 წელს, აზერბაიჯანმა აღასრულა თავისი დიდი ხნის მისწრაფება და ოკუპირებულ ტერიტორიებზე კონტროლი აღადგინა. მოგვიანებით, 2023 წლის სექტემბერში, როდესაც ასევე აღადგინა კონტროლი მთიანი ყარაბაღის დარჩენილ ნაწილზე, დაიწყო რეგიონის სომეხი მოსახლეობის სომხეთში მასობრივი გადასახლება. სომხურ-აზერბაიჯანულმა ეთნოტერიტორიულმა დაპირისპირებამ, რომელიც დაახლოებით საუკუნეს ითვლის, იმ წერტილს მიაღწია, რომლის შედეგადაც ორივე ერი-სახელმწიფო ეთნიკურად ჰომოგენური გახდა, სადაც, მათ მიერ კონტროლირებადი საზღვრების შიგნით, დაპირისპირებული ჯგუფების არცერთი წევრი აღარ ცხოვრობს. შინაარსით თუ ვიმსჯელებთ, სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტი არის ისტორია ძალდატანებით გადასახლების, თანაბრად ექსკლუზიური ეროვნული საზღვრებით არსებობის, რომლის ფუნდამენტშიც ჩაბუდებულია „სხვისი“ განადგურება.
მესამე ეპოქა დაიწყო მას შემდეგ, რაც აზერბაიჯანი თავის მეზობელ სომხეთთან მთიანი ყარაბაღის საკითხზე კონფლიქტში გაეხვია. პირველი ომი აზერბაიჯანისთვის მნიშვნელოვანი დამარცხებით დასრულდა, რასაც მოჰყვა მნიშვნელოვანი ჰუმანიტარული კატასტროფა, რამაც გავლენა იქონია ორივე ქვეყნის მთლიან სოციალურ სტრუქტურაზე. ეთნონაციონალისტური და მილიტარისტული განწყობების ზრდამ, რის კვალდაკვალაც, განივრცო და გაძლიერდა რეპრესიული სახელმწიფო აპარატი, რასაც ზურგს უმაგრებდა უხვი რესურსების შემოდინება აზერბაიჯანში, გზა გაუხსნა მეორე ომის დაწყებას. მეორე ომმა, 2023 წლის სამხედრო შეტევების მსგავსად, გამოიწვია მასობრივი გადასახლება და მნიშვნელოვანი დანაკარგები სომხეთის და სომეხი მოსახლეობისთვის. ასე დასრულდა მესამე ეპოქა, რომლის საშუალებითაც სომხეთი და აზერბაიჯანი გადადიან პოსტ მთიანი ყარაბაღის ეპოქაში, ერის მშენებლობის ძალადობრივ პროცესს თან ახლდა ჰუმანიტარული მსხვერპლი, ერთი მილიონი გადასახლებული ადამიანი. დაიწყება თუ არა მე-4 ეპოქა და რა ფორმას მიიღებს ის, კვლავ საიდუმლოდ რჩება.
შეჯამება
აზერბაიჯანელი ერის სამი ეპოქა მოგვითხრობს იმპერიის, ნავთობის და ომის შესახებ, რადგან ეს არის იმპერიული შეჯიბრის, კონფლიქტის და გადარჩენისთვის ბრძოლის საუკუნეები არასტაბილურ გეოპოლიტიკურ გარემოში. საუკუნის მასშტაბის დაპირისპირება სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის არ არის იზოლირებული შემთხვევა; არამედ, უფრო მეტად არის ნაწილი ფართო ისტორიული ტრაექტორიისა, რაზეც გავლენა იქონია დიდმა მეტა სტრუქტურებმა. ეს პროცესები კი, ეროვნული იდენტობებისთვის ხასიათებოდა ხშირად ანტაგონისტური საშუალებებით ბრძოლით, რაც მიმართული იყო ეროვნული ერთიანობის შექმნისკენ იმ რეგიონში, რომელიც ისტორიულად არის დასნეულებული ფრაგმენტაციით და გარე ინტერვენციებით. ერი-სახელმწიფოს იდეის შემოსვლამ კავკასიაში მოშალა დიდი ხნის განმავლობაში ჩამოყალიბებული რეგიონის ლინგვისტური და კონფესიური მოზაიკა.
აზერბაიჯანული იდენტობა გაჩნდა რუსეთის, ოსმალეთის და ირანის იმპერიული კონფრონტაციის გადაკვეთაზე. 1918 წელს აზერბაიჯანისთვის ერ-სახელმწიფოდ ჩამოყალიბება განსაზღვრა საუკუნის განმავლობაში მიმდინარე იმპერიულმა დომინაციამ, პროცესმა, რომელიც საბოლოო ჯამში კონტრპროდუქტიული აღმოჩნდა. საბჭოთა პერიოდმა მნიშვნელოვნად განსაზღვრა აზერბაიჯანის ტერიტორიული კონტურები, ისევე როგორც საბჭოთა ეროვნულმა პოლიტიკამ დელიმიტაციის და კონტროლირებადი ავტონომიის საშუალებით გააძლიერა უნიკალური ეროვნული იდენტობები. გარდა ამისა, მცირე მასშტაბის საბჭოთა ექსპერიმენტმა ჩრდილოეთ ირანში შექმნა გრძელვადიანი ეფექტი, ხელი შეუწყო უფრო მეტად ნაციონალისტურ აზერბაიჯანულ იდენტობას „ერების მეგობრობის“ საბჭოთა სისტემის საპირისპიროდ.
აზერბაიჯანმა დამოუკიდებლობა მოიპოვა დამამცირებელი დამარცხების კვალდაკვალ, რამაც მთლიანად გარდასახა ეროვნული პროექტი ინსტიტუციონალიზებულ ანტაგონიზმში „სხვების“ წინააღმდეგ. ანტაგონიზმი გამოხატული იყო სხვადასხვა ფორმით, ნაციონალისტური ისტორიოგრაფიული ნარატივიდან გაძლიერებულ მილიტარიზმში. აზერბაიჯანის „ოცნება“2020 და 2023 წლებში აღსრულდა სომხების მასშტაბური ტანჯვის ფონზე, ბოლოდროინდელი სომხეთ-აზერბაიჯანის ძალადობრივი ციკლისას. ტერიტორიული პრეტენზიები, როგორც ჩანს, გარკვეული დროით გადაიჭრა. გადასახლებები, დანაკარგი და შიდაკომუნალური მტრობის მემკვიდრეობა რეგიონის მომავლის განსაზღვრის პარალელურად გაგრძელდება. ეთნიკურად ჰომოგენური სივრცეების შექმნა სომხეთსა და აზერბაიჯანში მიანიშნებს, რომ მიუხედავად დიდი მასშტაბის დაპირისპირების შეწყვეტისა, შერიგების პერსპექტივა ბუნდოვანი რჩება.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
Bibliography
- Altstadt, Andrew. The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Hoover Institution Press, 1992.
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth-Century Iran. I.B. Tauris, 2000.
- Ashraf, Ahmad. “Historical Structures of Iranian Identity.” In Iranian Identity and Cosmopolitanism: Spheres of Belonging, edited by Lucian Stone, Routledge, 2011, pp. 9–35.
- Bournoutian, George A. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia’s Move into the South Caucasus, 1722–1828. Brill, 2020.
- Broers, Laurence. Anatomy of Rivalry: Armenia and Azerbaijan in the Post-Soviet Space. Oxford University Press, 2010.
- Cornell, Svante E. The Nagorno-Karabakh Conflict: A Legal Analysis. The International Court of Justice, 2011.
- Cronin, Stephanie. Tribes, Empires, and Nations: Iran and the Caucasus in the Nineteenth Century. Cambridge University Press, 2010.
- De Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. NYU Press, 2003.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946. Rowman & Littlefield, 2014.
- Hirsch, Afshin. The New Central Asia: The Creation of Nations. Westview Press, 2000.
- Kappeler, Andreas. The Russian Empire: A Multiethnic History. Pearson Education, 2001.
- Martin, Terry. The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939. Cornell University Press, 2001.
- Shaw, Stanford J. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume II: Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975. Cambridge University Press, 1977.
- Suny, Ronald Grigor. They Can Live in the Desert but Nowhere Else: A History of the Armenian Genocide. Princeton University Press, 2015.
- Swietochowski, Tadeusz. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press, 1995.
