„რუსი ექსარხოსები ამუშავებდნენ, ავითარებდნენ და ძალაში შეჰყავდათ ჩვენში ყოველივე რუსული, ქართულმა ეკლესიურმა სახემ ჯერ მეორეხარისხოვანი ადგილი დაიჭირა თავის ქვეყანაში, შემდეგ თანდათან ის დევნა-მოსპობის გზაზე შესდგა. ქალაქებში განსაკუთრებით ეკლესიები გაგვირუსეს, ჩვენი სამრევლოები გამოიდევნენ მათგან და მათ ნაცვლად რუსები გაბატონდნენ. ქართველი სემინარიელ-აკადემიელი მღვდლები სიხარულით ეგებებოდნენ მათთვის დაგებულ ანკესებზე, იმათ უფრო ეხერხებოდათ სლავიანური წირვა-ლოცვა, გალობა-მწიგნობრობა, ქადაგება და მღვდელმოქმედება, ვინემ ქართული. ასეთი მიმართულება ჯილდოვდებოდა არქიელებისაგან, ასეთი მოძღვარნი წარმატებაში შეჰყავდათ და უბნელებდნენ საცნობელს მღვდელსაც და ერსაც. ვაი იმას, ვინც ასეთი მიმართულების გვერდით ახვევას სცდიდა! იმას მოელოდა საშინელი დამცირება, დევნა-ყვედრება, ტანჯვა და ათასგვარი ნაკლულევანება“[1] - შენიშნავს თავის დღიურში, როგორც თავად უწოდებდა საკუთარ თავს მოქალაქე-მღვდელი ნიკიტა თალაკვაძე, ავტოკეფალისტი და კირიონ კათალიკოსის თანამებრძოლი. საინტერესოა, რა ფორმით შემოდიოდა იმპერიის საეკლესიო დღის წესრიგი, პოლიტიკა და ხედვები ივერიის ეკლესიის მრავალსაუკუნოვან ყოველდღიურობაში, რომელიც 1917 წლამდე მოთვინიერების, დამონებისა და მისი წარსული ავთენტურობის წაშლის ბოროტ ექსპერიმენტად შეიძლება შეფასდეს. რელიგიური ცხოვრების რომელ სფეროებსა და მიმართულებებს შეეხო რუსეთის წმინდა სინოდის, ობერპროკურორის და იმპერატორის პოლიტიკა, რომელიც ადგილობრივი საეკლესიო სხეულის დამორჩილებას და იმპერიული რეჟიმის ნაწილად გარდაქმნას ისახავდა მიზნად. ეს უკანასკნელი მიზანი ათწლეულების მანძილზე წარმატებით, თუმცა მუდმივი შიდა წინააღმდეგობების ფონზე გრძელდებოდა, ვიდრე 1917 წლის 12 (25) მარტს ივერიის პატივაყრილი ეკლესიის თვითმყოფადობის განახლება არ გამოცხადდა.
კოლონიალიზმის ფართო განმარტება მოიცავს საზოგადოებრივი ცხოვრების, ჩვენ მიერ განხილულ შემთხვევაში - რელიგიური ცხოვრების ძირეული გადაწყვეტილებების წარმმართველად სხვა დიდი პოლიტიკური და კულტურული სისტემების წარმომადგენლების ყოლას. ეს არის მდგომარეობა, როდესაც უმრავლესობასთან ნაკლებ შემხებლობაში მყოფი უმცირესობა, რომელიც მსგავსად ბატონისა, მხოლოდ საკუთარი ინტერესების გათვალისწინებით, წარმართავს დამორჩილებულ საზოგადოებას, ინსტიტუტებს თუ კულტურას და მას სრულად აცლის ძალაუფლებას, რესურსებს, ღირსებას, სუბიექტობას. აქვე, კოლონიალიზმის ერთ-ერთი ფუნდამენტური მახასიათებელი იყო დაპყრობილ ტერიტორიაზე ახალი წესრიგის შემოტანა, ადგილობრივ მკვიდრთა „გაკეთილშობილება“ მათთვის ეკონომიკური, პოლიტიკური თუ სამხედრო სახის სარგებლისათვის. შესაბამისად, ახალი წესრიგი სრულად უგულებელყოფდა ძველ, ტრადიციულ და ავთენტურ კულტურას, იდენტობას, წესრიგს, ღირებულებებს, ნორმებსა თუ რწმენა-წარმოდგენებს.[2]
კოლონიალიზმის განმარტების ამ მოკლე ფორმულით თუ ვიხელმძღვანელებთ, აქვე გაგვახსენდება ივანე ჯავახიშვილის შეფასება: „საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ ქართველებს წაერთვათ უფლება კათედრალურ ტაძარში ღვთისმსახურება თავიანთ მშობლიურ ენაზე მოესმინათ, იმ ენაზე, რომელზეც 1400 წლის მანძილზე დაუღალავად აღავლენდნენ მხურვალე ლოცვებს. არც სპარსულ, არც არაბულ, არც მონღოლურ არც თურქულ ექსპანსიას ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიისათვის იმდენი ზიანი არ მიუყენებია, რაც მას რუსულმა მთავრობამ და მისმა ეგზარქოსებმა უყვეს“.[3] საინტერესოა, რა ზიანს მოიაზრებდა ჯავახიშვილი და შეიძლება თუ არა, რუსეთის იმპერიის ეკლესიის მხრიდან კოლონიალური ფორმის შეჭრად შეფასდეს ქართულ ეკლესიასთან ურთიერთობა? ტექსტში მოკლედ შევჩერდები რუსეთის მართლმადიდებლური კოლონიალიზმის „ზიანის“ რამდენიმე ძირითად ასპექტზე.
მეთვრამეტე საუკუნეში რუსეთის იმპერიის ეკლესია უმაღლესი ხელისუფლის პოლიტიკის გამტარ და ლოიალურ ორგანოდ გადაიქცა. შეიქმნა ეკლესიის „მმართველობითი“ აპარატი წმინდა სინოდის სახით, რომლის სათავეში იდგა ობერპროკურორი, ძირითადად სამხედრო მოხელე. ობერპროკურორი იყო შუამავალი იმპერატორსა და სინოდის წევრებს შორის. ეკლესიის მეთაურად და მზრუნველად აღიარებული იყო თავად იმპერატორი, ამის კარგი მაგალითია სინოდის წევრების საფიცარ ტექსტში შემდეგი სიტყვები: „ვფიცავარ ცოცხალ ღმერთს.... ვიქნები მისი უდიდებულესობის, ეკატერინე მეორის ერთგული, კეთილი და მორჩილი მონა“.
სამეფო კარი რუსეთში სასულიერო პირებს ასევე ავალდებულებდა სასულიერო მოღვაწეობისას მიღებული ინფორმაცია, რომელიც საფრთხეს უქმნიდა იმპერატორს, მის ოჯახს, ან იმპერიას, უმალ გაენდოთ შესაბამისი ორგანოებისათვის. ასეთ შემთხვევაში, აღსარების საიდუმლოს გატეხვაც კი დასაშვები იყო. იმპერატორის „რეგლამენტის“ მიხედვით, რუსი სასულიერო პირები რეგულარულად თანამშრომლობდნენ პოლიციასთან. პეტრე მესამის ბრძანებით, დაიწყო საეკლესიო ქონების სეკულარიზაციის პროცესი და ქონების დიდი ნაწილი სახელმწიფოს საკუთრებაში გადავიდა, ხოლო ეკატერინეს ბრძანებით, ეს პროცესი დასრულდა და საეკლესიო მიწებზე მომუშავე მილიონი გლეხი სახელმწიფოს გადასახადების გადამხდელი გახდა. ეპარქიების საზღვრები გუბერნიების საზღვრებს გაუთანაბრდა, რამაც გუბერნატორებს ეკლესიის კონტროლი გაუადვილა.[4]
აღმოსავლეთ, ხოლო მოგვიანებით დასავლეთ საქართველოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთებით ქართული ეკლესია სრულად უნდა ასიმილირებულიყო იმპერიის ეკლესიასთან. ეკლესია უნდა გამხდარიყო იმპერატორის ნება-სურვილის ხალხამდე მიმტანი და უხმო მხარდამჭერი. ამის ნათელი მაგალითი იყო 1802 წელს წმინდა ნინოს ჯვრის პეტერბურგიდან ზარ-ზეიმით დაბრუნება, რომელსაც წინ რუსული ჯარი და რუსი ჩინოვნიკები მოუძღოდნენ. გაუქმებულ ქართულ სამეფო-სამთავროებში სასულიერო პირებს დაევალათ ელოცათ სამეფო ოჯახისათვის და იმპერატორის ერთგულების ფიცი აღესრულებინათ.
რუსი გენერლების და უმაღლესი მოხელეების ინტერესი იყო, ქართული ეკლესია სწრაფად გარდაქმნილიყო რუსულ მოდელზე. სწორედ ამიტომ, მალევე გაიწვიეს პატრიარქი ანტონ მეორე ბაგრატიონი, რომელიც რუსეთის უწმინდესი სინოდის რიგით წევრად გაამწესეს. ამის შემდგომ იწყება რუსული მართლმადიდებლური კოლონიალიზმის სხვადასხვა ფორმით შემოჭრა ქართულ საეკლესიო სხეულში. ეს იყო: ა) იმპერიულ-კოლონიალური მმართველობის მოდელის შემოტანა ეკლესიაში, ბ) ფინანსურ-ქონებრივი ინტერესი, გ) ადგილობრივი ქრისტიანული კულტურის უარყოფა, დ) კოლონიალური განათლების მოდელის დანერგვა, ე) რეპრესიებისა და ასიმილაციის პოლიტიკა.
იმპერიულ-კოლონიალური მმართველობის მოდელის შემოტანა
ქართული სამეფოების რუსეთის იმპერიის გუბერნიებად ქცევასთან ერთად, მეცხრამეტე საუკუნეში იწყება ქართული ქრისტიანული თვითმყოფადი საეკლესიო ერთეულების იმპერიის ეკლესიასთან შერწყმა. იმპერიის ცენტრიდან მოვლენილი მთავარსარდალი უმალვე იწყებს ქართული საეკლესიო სტრუქტურების მოწყობის, საქმიანობისა თუ ქონებრივი მდგომარეობის გაცნობას. მალევე იმპერატორის კარზე, პეტერბურგს გაიწვიეს კათალიკოსი ანტონ მეორე, რომელსაც რამდენჯერმე წარმატებით გამოუვიდა „მოწვევაზე“ უარის თქმა, თუმცა 1810 წელს იძულებული გახდა რუსეთს გამგზავრებულიყო. იმპერიის აგენტურის ადგილობრივმა ქსელმა მას საქართველოშივე მოუწყო ცილისწამებების სერია. კათალიკოსს ცილს სწამებდნენ საეკლესიო ქონების განიავებაში. იმპერიის კარზე დამოუკიდებელი ეკლესიის კათალიკოსის ადგილი განსხვავებულად იყო დანახული - მას გადასცემენ დამოუკიდებლობის გაუქმების ბრძანებულებას, შედეგად, კათალიკოსი, როგორც ეკლესიის თავი, ამ სტატუსს კარგავს, თუმცა, ამავე დროს, მას „ახარებენ“ იმპერიის ეკლესიის წმინდა სინოდის წევრად გამორჩევას, რომელსაც მისი ცხოვრება „დაფასებული და უზრუნველი“ უნდა გაეხადა.
საქართველოში ქართული ეკლესიის შესახებ რუსი ჩინოვნიკებისა თუ აგენტების მიერ შეგროვილი ინფორმაციის საფუძველზე, 1811 წლის 21 ივნისს, ობერპროკურორმა იმპერატორს წარუდგინა საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის პროექტი, რომელიც 30 ივნისს იმპერატორის წარწერით - „ასე იყოს“ - ამოქმედდა. ასე, ერთი ბრძანებით დაიწყო იმპერიის მორჩილ საეკლესიო ორგანოებთან ერთ-ერთი უძველესი, თვითმყოფადი ივერიის მართლმადიდებელი ეკლესიის ასიმილაციის, გარდაქმნისა და შერწყმის გრძელვადიანი პროცესი.
რეორგანიზაციის პროექტის ერთ-ერთ მთავარ ავტორად გვევლინება რუსეთის საეკლესიო კარზე გაზრდილი, ეროვნებით ქართველი ვარლამ ერისთავი, რომელიც კათალიკოსის ინსტიტუტის გაუქმების შემდეგ, პირველ და უკანასკნელ ქართველ ეგზარქოსად დაამტკიცეს. ვარლამ ერისთავის თაოსნობით იქმნება ახალი მმართველობითი ორგანო - სასულიერო დიკასტერია, რომელიც იმპერიის ერთგული კადრებით დაკომპლექტდა. მოგვიანებით, დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს გაუქმებას მოჰყვება ახალი ერთიანი მმართველობითი სტრუქტურა - „საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორა“, რომლის თავჯდომარეც საქართველოს ეგზარქოსი ხდება.[5]
დასავლეთ საქართველოში ქონების აღწერისა და ახალი საეკლესიო პოლიტიკისადმი განსაკუთრებული წინააღმდეგობების კერების გაჩენამ, ეგზარქოს ვარლამის იმპერიის კარზე გაწვევა გამოიწვია. მორიგი ეგზარქოსის, ეროვნებით რუსის, თეოფილაქტე რუსანოვის (1817-21) აჩქარებულ ტემპს რეაქციის სახით აჯანყებები მოჰყვა, განსაკუთრებით დასავლეთ საქართველოს რიგ რეგიონებში. სხვადასხვა ფორმით გამოხატულმა უკმაყოფილებამ და წინააღმდეგობამ რუსული რელიგიური კოლონიალური პოლიტიკა აიძულა ნაწილობრივ დიპლომატიური ნაბიჯებისთვის მიემართა და ერთგული პირები მოემრავლებინა.[6]
იმპერატორისა და რუსეთის წმინდა სინოდის მიერ წარმოგზავნილ ყოველ ეგზარქოსს თან მოჰყვებოდნენ ერთგული, ხშირად ადგილობრივი სასულიერო და საერო პირებისადმი უარყოფითად განწყობილი საეკლესიო ჩინოვნიკები. ისინი წამყვან პოზიციებზე ინიშნებოდნენ საეგზარქოსოს სხვადასხვა მმართველობით სამსახურებში.
აქვე აღსანიშნავია, რომ ამ პროცესის პარალელურად, გარკვეულწილად გაუმჯობესდა ქართული სამღვდელოების, განსაკუთრებით რეჟიმის ერთგული და მისი პოლიტიკის გამტარი პირების სოციალური ყოფა. ასე მაგალითად, ქართული სამღვდელოების უფლებები გაუთანაბრდა რუსეთის სამღვდელოების უფლებრივ მდგომარეობას, ხოლო 1807 წელს, სამღვდელოება იმპერატორის ბრძანებით ბეგარისგან გათავისუფლდა. ბატონყმობისაგან გათავისუფლებული სასულიერო პირების შვილებსაც ეძლეოდათ შესაძლებლობა მიეღოთ განათლება სასულიერო სემინარიებში, რომლებიც იმპერიის ცენტრიდან ახალ ძალებს იკრებდა. ამავე პერიოდში აღმოიფხვრა სასულიერო პირობის მემკვიდრეობითობა.[7]
ფინანსურ-ქონებრივი ინტერესი
რუსი ჩინოვნიკების ერთ-ერთი მოთხოვნა მდგომარეობდა ივერიის ეკლესიის შესახებ ინფორმაციის მიღებაში, განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობოდა ქონებრივ მდგომარეობას. სწორედ ვარლამ ერისთავის ხელმძღვანელობით მოქმედ სასულიერო დიკასტერიას დაეკისრა საეკლესიო ქონებისა და ადგილ-მამულების აღწერა. ქონებისა და ადგილ-მამულების აღწერის პროცესი, საბოლოოდ, მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში დასრულდა. სეკულარიზაციის ამ პროცესით, საეკლესიო გლეხთა გადასახადი მთლიანად ხაზინისკენ მიემართა. თავდაპირველად ნატურით გადასახადიც დაიშვებოდა, თუმცა ეგზარქოსების დაჟინებული მოთხოვნით ის ფულად ერთეულში უნდა გარდაექმნათ. ამასთანავე, ცალკეული მონასტრებისა თუ ეპარქიების უძრავ-მოძრავი ქონებიდან მიღებული გადასახადებიც სრულად ხაზინაზე იქნა დამოკიდებული. საქართველოს საეგზარქოსოში სეკულარიზაციის პროცესის წარმატებით დაგვირგვინების შემდგომ, მღვდელმსახურებს ჯამაგირი დაენიშნათ. ამავე პერიოდში დამკვიდრდა რელიგიური მსახურებისათვის დამატებითი გადასახადები, რომლის აკრეფაც სასულიერო პირებს ევალებოდათ, და რამაც ხალხში სასულიერო პირის ავტორიტეტი დააკნინა. ხშირი იყო სავალდებულო გადასახადების დაწესებაც საეკლესიო საიდუმლოებების შესრულებაზე.
ქონების აღწერის, შემოსავლების სრულად ხაზინაზე დაქვემდებარებისა და ერთგული სასულიერო პირების სოციალური უზრუნველყოფის პარალელურად, ეგზარქოსები და მისი გარემოცვა არც ქართული კულტურულ-მატერიალური მემკვიდრეობის დატაცება-გაქრობას თაკილობდა. ეგზარქოს იონას (1821-31) მითითებით ეკლესია-მონასტრებიდან გამოტანილი ძვირფასი ომფორ-ბისონები, შეწირული თოფ-იარაღები და ხანჯლები, უკვალოდ გაქრა. ეგზარქოს ევსევისს (1858-77) ჰქონდა მცდელობა, გელათის მონასტრიდან უძველესი ხახულის კარედიანი ხატი გაეტაცებინა და ის ყალბი ეგზემპლარით ჩაენაცვლებინა. მისივე მითითებით, ქართულ მონასტრებში დაბრძანებულ ხატებს ძვირფას თვლებს ხსნიდნენ და იტაცებდნენ. იკარგებოდა და იძარცვებოდა მონასტრების ძვირფასი ხელნაწერებით სავსე არქივები.
ეკლესიაში შემოსავლების ცვლილებამ და საეკლესიო პირების ხაზინაზე სრულმა დამოკიდებულებამ შეცვალა საეკლესიო ცხოვრება. მეცხრამეტე საუკუნის პირველ ნახევარში ხშირად იცვლებოდა, უფრო სწორად, იზრდებოდა საეკლესიო გადასახადები, რაც იმთავითვე წინააღმდეგობას და უკმაყოფილებებს ბადებდა. გარკვეულწილად ეკლესიაში დასრულდა ფეოდალიზმი, თუმცა ის სრულად ჩაანაცვლა რუსულმა საეკლესიო კოლონიალურ-იმპერიულმა წესრიგმა. რეორგანიზაციის შედეგად შემცირდა ეპარქიების, მონასტრების და სასულიერო პირების რაოდენობა, ხოლო ახალი სასულიერო პირების კურთხევას და განწესებას საეკლესიო ცენტრი თავისი წინაპირობებით განსაზღვრავდა. ქართული მონასტრების წინამძღვრის პოზიციებზე შორეული რუსული მონასტრებიდან ჩამოსული მონაზვნები ინიშნებოდნენ, თვით ქართველთა განმანათლებლის, წმინდა ნინოს დედათა მონასტერში დროთა განმავლობაში რელიგიური რუსიფიკაცია გაბატონდა და მსახურებები სლავურ ენაზე აღესრულებოდა.[8]
ადგილობრივი ქრისტიანული კულტურის უარყოფა
საქართველოს ახლად დანიშნული მთავარსარდალი პავლე ციციანოვი მოღვაწეობის დასაწყისში ქართული გალობის კიევური ნოტებით ჩანაცვლებას ითხოვდა. მასვე მიეწერება პირველი ნაბიჯები რუსულ ეკლესიებში არსებული საკითხავების ქართულ ეკლესიებში დასანერგად. ამის გამო რუსეთში მყოფ არქიეპისკოპოს ვარლამს, ციციანოვი სთხოვს ქართულად თარგმნოს და დაბეჭდოს შემდგომი საკითხავები: ეკლესიებში რუსეთის იმპერატორის მოხსენიების ფორმა, იმპერიის ოჯახისათვის სამადლობელი ლოცვები, ლოცვები რუსეთის იმპერატორის ტახტზე ასვლისა და კორონაციის დღეს და ასევე გარდაცვლილი იმპერატორის პანაშვიდისათვის საჭირო ტექსტები.[9]
ეგზარქოსი თეოფილაქტე ჩამოსვლისთანავე ითხოვს სიონში ღვთისმსახურების რუსულ ენაზე აღსრულებას, ქართველ სასულიერო პირებს მხოლოდ ცალკეულ დღეებს უტოვებენ ქართულად მსახურებისათვის. ასევე დაიწყო ადგილობრივი ეკლესიისათვის მნიშვნელოვანი საეკლესიო დღესასწაულების დაკნინება და შემდგომ უკუგდება.
იწყება ქართული ქრისტიანული ხუროთმოძღვრებისათვის სრულიად უცხო ტაძრების მშენებლობა, რომლებიც იმპერიული შინაარსით იტვირთება. ამის მაგალითი იყო თბილისში კავკასიის დაპყრობისადმი მიძღვნილი ალექსანდრე ნეველის სამხედრო ტაძრის აშენება. მთელი რიგი ეკლესიების სახელები რუსი წმინდანების სახელით ნაცვლდება, ხოლო მონასტრები რუსულ ყაიდაზე გარდაიქმნება. საეგზარქოსო აღარ აღნიშნავდა სახალხო და რელიგიურ დღესასწაულებს, მაგალითად, სვეტიცხოვლობას, თამარობას, ალავერდობას და ა.შ. საეკლესიო კალენდრიდან გაქრა ქართველი საერო წმინდანების მოსახსენებელი დღეები. ეგზარქოსი პავლე ლებედევი კვლავ დაუბრუნდა ქართული გალობის დაკნინების საქმეს, რასაც ადგილზე წინააღმდეგობები ხვდებოდა. ეგზარქოსი პალადი რაევი (1887-92) განსაკუთრებით გამოირჩეოდა იმპერიული ხუროთმოძღვრების დაპყრობილ რეგიონში განაშენიანებით, ასე მაგალითად, მისი მოთხოვნით, აუცილებლად უნდა აშენებულიყო, ან რომელიმე ტაძარი ყაზანის ღვთისმშობლის სახელზე უნდა ეკურთხებინათ. საამისოდ დიდუბის ღვთისმშობლის ისტორიული ეკლესია შეირჩა და მას ყაზანის ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია ეწოდა. მანვე აკრძალა ნათლობისას ბავშვებისთვის ქართველი წმინდანების სახელების დარქმევა.[10]
კოლონიალური რელიგიური განათლების მოდელის დანერგვა
თეოფილაქტე რუსანოვი (1817-1821) აქტიურად შემოდის სემინარიების დაარსების იდეით, და მალე თბილისში რუსული სასულიერო სემინარია არსდება. სემინარიებში რუსულ სასწავლო ენასთან ერთად, სლავური საგალობლები სავალდებულო საგნად ისწავლება.
იმპერიის მსახურებისათვის ერთგული კადრების აღსაზრდელად რეფორმირებულ სემინარიებში თავდაპირველად ქართული ენა ისწავლებოდა, მოგვიანებით, 1872 წელს კი, ჯერ ქართული ენის საგანი გაუქმდა, შემდგომ საქართველოს ისტორიის საგანი, რასაც სემინარიის შიგნით და ქართულ საზოგადოებაშიც, პროტესტი მოჰყვა.
მსგავსი შოვინისტური პოლიტიკის გამტარნი იყვნენ იმპერიის კარიდან მოვლენილი საეკლესიო მოხელეებიც. ერთ-ერთი მათგანი, დეკანოზი იოანე ვოსტორგოვი საეკლესიო სკოლების მმართველობაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა. მის დროს დაითხოვეს სასულიერო სკოლებიდან და სასწავლებლებიდან ეროვნებით ქართველი პედაგოგები. პარალელურად, საეკლესიო კოლონიალისტები ცდილობდნენ, ქართველთა შორის შიდა დაპირისპირება წარმოექმნათ. ამისათვის განუწყვეტლად ხდებოდა მითითება მეგრულ და სვანურ ენებზე. მაგალითად, ცდილობდნენ, რომ სვანებისთვის რუსული ანბანის დახმარებით შეექმნათ დამწერლობა, ხოლო საეკლესიო მსახურება ამ რეგიონში რუსულ ენაზე აღესრულებინათ, რამაც თავად ამ რეგიონში მძაფრი უკმაყოფილება გამოიწვია და საბოლოდ, ეს იდეა ჩავარდა. ასევე ჰქონდათ მეგრული ანბანის შექმნის მცდელობა, რასაც, თითქოსდა, საფუძვლად ედო სასულიერო ლიტერატურისა და სახარების რეგიონების ენებზე ქადაგება ადგილობრივი მოსახლეობის საკეთილდღეოდ. ამას მეგრული სამღვდელოება და საზოგადოება წინააღმდეგობით შეხვდა, ვინაიდან ეს იმთავითვე იყო პოლიტიკური და ხელოვნურად შექმნილი ინსტრუმენტი ცარისტული რეჟიმის მხრიდან შიდა დაპირისპირების შესაქმნელად.[11] სასულიერო სასწავლო პროცესიდან ქართული ენის განდევნის წინააღმდეგ აქტიურად ილაშქრებდნენ ეპისკოპოსები გაბრიელ ქიქოძე და ალექსანდრე ოქროპირიძე.[12] საქართველოს საეგზარქოსო სასულიერო სასწავლებლებსა და სკოლებში გაბატონდა ერთპიროვნული მორჩილების სულისკვეთება, რომელიც საეგზარქოსოს მიერ შემოგზავნილ ჯაშუშებს ეყრდნობოდა.[13]
ყველაზე მძიმე ეპოქა სასულიერო სასწავლებლებს რექტორ ჩუდეცკის დროს დაუდგათ, რომელიც სტუდენტებისადმი განსაკუთრებული აგრესიით და დამამცირებელი მოპყრობით გამოირჩეოდა. სწორედ ასეთი მოპყრობის გამო, ჩუდეცკის სიცოცხლე მოუსწრაფა მის მიერვე სემინარიიდან გარიცხულმა იოსებ ლაღიაშვილმა. ასეთი რადიკალური შურისძიების მიზეზი ობოლი სემინარისტის „მგლის ბილეთით“ გარიცხვა გახდა, რაც ახალგაზრდა სემინარიელს სრულ სოციალურ-ეკონომიკურ გათიშულობას უქადდა. ის არათუ ვერ ეკურთხებოდა სასულიერო პირად, არამედ ვერცერთ სასწავლებელსა თუ სკოლაში ვერ დაიწყებდა მასწავლებლად მუშაობას. მიუხედავად არაერთგზის თხოვნისა ლაღიაშვილის მხრიდან,რექტორს გადაწყვეტილება არ შეუცვლია. ჩუდეცკისთვის წესის აგების შემდგომ ქადაგებისას ეგზარქოსმა პავლემ ქართველი ერი კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარა და დაწყევლა ხალხი და გარემო, სადაც სემინარისტი ლაღიაშვილი გაიზარდა.[14] ამის პასუხად, დიმიტრი ყიფიანმა მღვდელმთავარს ვრცელი საპროტესტო წერილი და ახსნა-განმარტება მოსთხოვა. მოგვიანებით დიმიტრი ყიფიანს გადაასახლებენ და გადასახლებაში მოკლავენ კიდეც. 2007 წელს საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დიმიტრი ყიფიანი წმინდანად შერაცხა. ეს ანტიიმპერიალისტური და იმპერიის იერარქიასთან ღია წინააღმდეგობის აქტი თანამედროვე მართლმადიდებელმა ეკლესიამ სათნო ჰყო და მისი საკრალიზებაც მოახდინა.
პუბლიცისტი და სასულიერო პირი ესტატე მირიანაშვილი თავის მოგონებებში კარგად გადმოსცემს სემინარიაში გაბატონებულ ატმოსფეროს:
„ჩუდეცკიმ უსასტიკესი რეჟიმი შექმნა სემინარიაში: უპირველეს ყოვლისა, იგი დააცხრა სემინარიის ბიბლიოთეკას. (...) ჩუდეცკიმ უარჰყო მოწაფეთა თვითგანვითარება და ბიბლიოთეკის კატალოგი შემოფარგლა ვიწრო წრით. საერო შინაარსის წიგნები სულ მთლად ამორიცხა კატალოგიდან. (...) წარმოიდგინეთ, მოწაფეს აღარ ჰქონდა უფლება წაეკითხა, მაგალითად, დოსტოევსკი, ტურგენევი, ბელინსკი, დობროლუბოვი, ბოლკი, დეპრერი და სხვა. (...) ღამე ჩუდეცკის არ ეძინა: ღამის თორმეტ ან პირველ საათზე, როდესაც მოწაფეებს უკვე ეძინათ პანსიონში, ჩუდეცკი დაუვლიდა ყველა კლასებს და გულმოდგინედ სინჯავდა პარტების უჯრებს, აგრეთვე მოწაფეთა დაკეტილ ყუთებს, რაიმე გარეშე წიგნები ხომ არ აქვთ შენახულიო. ასევე ავიწროებდა ჩუდეცკი, კერძო ბინებზე მცხოვრებ მოწაფეებს. ეს ასეც უნდა ყოფილიყო, ვინაიდან ჩუდეცკი იყო ერთგული აგენტი მეფის მთავრობისა და მიზნად ჰქონდა დასახული სემინარიელებში დაეხშო ყოველგვარი თავისუფალი აზროვნება და თვითმპყრობელობისა და ეკლესიისათვის გამოეზარდნა ერთგული ადამიანები“.[15]
სემინარიაში გაბატონებულ ჯაშუშურ და დასმენების სისტემურ ხასიათზე ბევრს საუბრობს საკუთარ მოგონებებში ალექსანდრე ფრონელი, რომელიც სემინარიაში სწავლის პერიოდში დღიურს აწარმოებდა:
„ჩვენ კლასში არიან ორიოდ-სამიოდე შპიონები, რომლებსაც ისრე გვინდა მოუხერხოთ, რომ ფრთები ვეღარ გაშალონ. თუმცა ორი იმათთაგანი რუსები, კარგათ გვყვანან დაბოჭილნი, მაგრამ ჩვენ გვინდა მოვახერხოთ, რომ აღარც ერთი შეგირდი ჩვენგანი აღარ ელაპარაკებოდნენ იმათ, და ყოველი იმათთაგანი გრძნობდეს, თუ რა საშიში ხალხნი არიან შპიონები“.[16]
რუსულ ყაიდაზე გარდაქმნილი სასულიერო სასწავლებლები ხშირად ხდებოდა გაფიცვისა და უსამართლობის წინააღმდეგ გალაშქრების ცენტრალური ადგილი. გარკვეულწილად, სწორედ სემინარიაში გაბატონებულმა უსამართლო, უთანასწორო და მჩაგვრელმა სისტემამ გააუცხოვა სემინარისტები ქრისტიანული სარწმუნოებისა და ეკლესიისაგან, ხოლო კლასობრივი საკითხის მოგვარება და ხალხის მასების ჩაგვრისაგან გათავისუფლების ალტერნატივად მარქსისტულ-სოციალისტური ხედვები დაისახა, რომელიც მყარ ნიადაგს პოულობდა სასულიერო სემინარიებში კლასგარეშე ლიტერატურისა და კითხვის წრეების სახით. იმპერიის სასულიერო სასწავლებელი სემინარისტების მხრიდან ჩაგვრის ერთ-ერთ სივრცედ აღიქმებოდა, რამაც თავის შედეგი მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში გამოიღო.
ქართველი ბოლშევიკების ლიდერი, თავად ფილიპე მახარაძე შენიშნავდა იმ შედეგებზე, რაც რუსულმა კოლონიალურმა რელიგიური განათლების მოდელმა მოიტანა:
„უცნაური მოვლენაა, სასულიერო სემინარია, რომლის პირდაპირი მიზანი იყო ხუცებისა და ბერების მომზადება, საწინააღმდეგო შედეგებს აღწევდა; არცერთი საერო სასწავლებელი, არცერთი სხვა რომელიმე სასწავლებელი არ იძლეოდა ამდენ ათეისტებს, რომელნიც ვერ ეგუებოდნენ ვერცერთ სარწმუნოებას, როგორც ტფილისის სასულიერო სემინარია“. [17]
სხვადასხვა დროს ტარდებოდა სემინარისტების გამოსვლები, რამაც, განსაკუთრებით მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულსა და მეოცე საუკუნის დასაწყისში, სისტემატური ხასიათი მიიღო. გაფიცვებისა და გამოსვლების მოთხოვნებს შორის იყო რუსი სასულიერო ჩინოვნიკების მხრიდან მოსწავლეებისადმი ღირსეული დამოკიდებულება, ქართული ენის, ლიტერატურის და გალობის სასწავლო პროგრამაში შემოტანა. ეს უკანასკნელი რამდენიმე ეგზარქოსის ზეობის პერიოდში ხან შემოიტანეს, ხანაც გააუქმეს. ასევე ითხოვდნენ თავისუფლებას კლასიკური ლიტერატურის და ავტორების გაცნობასთან დაკავშირებით.[18]
რეპრესიებისა და ასიმილაციის პოლიტიკა ეკლესიაში
რუსი ჩინოვნიკებისათვის ეკლესია ერთ-ერთი ინსტრუმენტი იყო საქართველოში ასიმილაციის პოლიტიკის წარმატებით გასატარებლად. საქართველოში წარმოგზავნილი მთავარმართებლის, პასკევიჩის სიტყვები ამის ნათელი მაგალითია: „ქართველმა ხალხმა უნდა იაზროვნოს, იმეტყველოს და გრძნობდეს რუსულად“.[19] სწორედ ამას ემსახურებოდა შეცვლილი საგანმანათლებლო სტრუქტურები, მართვა-გამგეობა, ახალი ერთგული კადრები, ურჩი და წინააღმდეგობის შემომტანების კი - სამაგალითო დასჯა. რუსეთის იმპერიის ნაწილად გამხდარი საქართველოს სამეფო-სამთავროების წარსული უამრავი მაგალითი გვაჩვენებს წინააღმდეგობის კერებსა და პიროვნებებს, რომლებიც სასტიკად იდევნებოდნენ, ან სულაც სიცოცხლეს დებდნენ ასეთ ბრძოლებში. მათ შორის იყვნენ სასულიერო პირები, რომლებიც პირველ ეტაპზე რუსეთის კოლონიური პოლიტიკის კრიტიკით გამოირჩეოდნენ, და სამხედრო აჯანყებებშიც კი მონაწილეობდნენ (დეკანოზი ნიკოლოზ ხელაშვილი, მიტროპოლიტი იოანე მაყაშვილი, ილარიონ ქართველი ახალი, ფილადელფოს კიკნაძე და სხვანი).
რუსეთის იმპერიაში რეაქციის პერიოდში განსაკუთრებით მზარდი იყო თავდასხმები სასულიერო პირებზე, მათ შორის საქართველოშიც, გახმაურებული მკვლელობის ექომ შეძრა იმპერია. თბილისში სინოდალური კანტორის კიბეებზე მოკლეს ეგზარქოსი ნიკონი. ამ პერიოდში ასპარეზზე გამოსულები არიან ავტოკეფალიისათვის მებრძოლი ქართველი სასულიერო პირები, რომლებიც ღიად უპირისპირდებოდნენ რუსეთის იმპერიის და საეგზარქოსოს მომხრე კადრებს. შესაბამისად, ეს და სხვა შემთხვევებიც, უმალ ქართველ ავტოკეფალისტებს ბრალდებოდათ და რეპრესიებიც მათ ეხებოდათ. ეგზარქოსის მკვლელობა პირველ ეტაპზე დაბრალდათ არქიმანდრიტ ამბროსი ხელაიას, ეპისკოპოს კირიონ საძაგლიშვილს და მღვდელ იოსებ ჩიჯავაძეს. მათ შეუჩერეს მღვდელმოქმედება, გადაასახლეს და გამართლებამდე დევნა-შევიწროებას განიცდიდნენ. აქედან ორი მოგვიანებით საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი გახდა, ისინი დევნა-ცილისწამებისაგან არც ავტოკეფალიის აღდგენის შემდგომ გათავისუფლებულან. კირიონ საძაგლიშვილი პატრიარქობის მეთერთმეტე თვეს, 1918 წელს მოკლეს მარტყოფის მონასტერში, ხოლო ამბროსი ხელაია საქართველოს გასაბჭოებისა და ბოლშევიკების მხრიდან სახელმწიფო სუვერენიტეტის ხელყოფისადმი ხმამაღალი პროტესტის გამო, ჯერ შინაპატიმრობაში მოაქციეს, მოგვიანებით კი, შიდასაეკლესიო ზეწოლის საფუძველზე დაავადდა, ლოგინად ჩავარდა და 1927 წელს გარდაიცვალა.[20]
...
იმპერიული კონტროლისა და დაქვემდებარების პოლიტიკა და მისი გავლენა რელიგიურ ყოველდღიურობაზე, პრაქტიკასა და ცნობიერებაზე, სამწუხაროდ, თანმიმდევრულად, სისტემურად და კრიტიკულად მწირად არის შესწავლილი. დღევანდელი თვალსაწიერიდან განსაკუთრებით საინტერესოა რუსეთის, როგორც ერთმორწმუნე ქვეყნის გაგება და ერთგვარი არქეტიპი, რომელიც თანამედროვე საქართველოს პოლიტიკურ თუ სოციალურ ცხოვრებაზე დიდ გავლენას ახდენს. ამ იმპერიალისტური სულისკვეთებით არის გამსჭვალული კრემლის პროპაგანდაც საქართველოში. დღეს თითქოს გაცილებით ადვილია ისტორიოგრაფიაში, საგანმანათლებლო პროგრამებში, ქადაგებებისას თუ ყოველდღიურ დისკუსიებში საქართველოს ეკლესიის, მისი კულტურის და იდენტობის მტრად ყველა განსხვავებული მსოფლმხედველობის, პოლიტიკური იდეოლოგიის ან რელიგიის წარმომადგენელი ან ერთობა წარმოაჩინონ, ვიდრე მისი რეალური მტრები. რეალურად, ასწლეულების მანძილზე, ივერიის ეკლესიის დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე ერთადერთი და დღემდე მოქმედი ძალა რუსული კოლონიალური ძალაუფლებაა, რომელიც წარსულში რუსეთის წმინდა სინოდის, ხოლო დღეს უკვე მოსკოვის საპატრიარქოს სახით მოქმედებს.
დღესდღეობით კვლავ გვაძლევს ფიქრის და მოქმედების საბაბს თანამედროვე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ბოლოდროინდელი სინოდალური გადაწყვეტილებები, რომელმაც ივერიის ეკლესიის თვითმყოფადობისთვის და იმპერიულ-კოლონიური რეჟიმის წინააღმდეგ მებრძოლი რელიგიური ანტიკოლონიალისტი მღვდელმსახურები წმინდანად შერაცხა (მათ შორის, კირიონ საძაგლიშვილი, ამბროსი ხელაია, გრიგოლ ფერაძე, გაბრიელ ქიქოძე, ალექსანდრე ოქროპირიძე, დოსითეოზ ქუთათელი, ექვთიმე გაენათელი, ნაზარი ლეჟავა, ექვთიმე კერესელიძე, ძმები კარბელაშვილები და ა.შ.). ეკლესიის ცხოვრებაში წმინდანად კანონიზება მათი წარსული მოქმედებების ქრისტიანთა ცხოვრების საზომად ქცევის მაგალითია, რომელიც სათნოყოფილ იქნა. ანტიკოლონიალისტი და უსამართლობის წინააღმდეგ მებრძოლი ზემოთ ხსენებული მოწამე სასულიერო პირები და თეოლოგები ეკლესიის მხრიდან საკრალიზებით თავად ამ საეკლესიო ერთობის იდენტობის ნაწილი და ყოველდღიური სარწმუნოებრივი ცხოვრების განმსაზღვრელნი ხდებიან, რომელნიც აღბეჭდილნი არიან ფრესკებზე, ხატებზე, საგალობლებში, ლიტურგიული მსახურებისა და საეკლესიო კალენდარში თუ საეკლესიო ისტორიოგრაფიაში.
თუმცა მხოლოდ მათი საკრალიზება და ღვაწლის ხოტბა-დიდება საგალობლებსა თუ საკითხავებში, არ კმარა ქრისტიანის ცხოვრებაში, არამედ მათი მემკვიდრეობის ეპოქის შესაბამისი გადააზრება და რიგითი მორწმუნის, სამრევლოსა თუ სასულიერო მოღვაწის ყოველდღიურ ცხოვრებაში განხორციელება მოყვასისა და ღმერთის მსახურებაში სახარებისეული თავისუფლების, სამართლიანობის და მშვიდობის ნათლის ამა ქვეყანაზე განვრცობა-გამტკიცების საქმეში.
სტატია მომზადდა სოციალური სამართლიანობის ცენტრი მიერ, USAID პროგრამის “ერთიანობა მრავალფეროვნებაშია” ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება საქართველოს გაეროს ასოციაციის მიერ, აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს ფინანსური მხარდაჭერით. სტატიაში მოცემული შეხედულებები და მოსაზრებები ეკუთვნის პუბლიკაციის ავტორ(ებ)ს და არ უნდა აღიქმებოდეს ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს და საქართველოს გაეროს ასოციაციის პოზიციად.
