პირადი/საჯარო დაყოფის კრიტიკა აჭარელი ქალების საქმიანობის მაგალითზე

ქალებსა და კაცებს შორის იერარქიის და განსხვავებულობის საჩვენებლად, ლიტერატურაში ხშირად გამოიყენება სივრცის და საქმიანობების დაყოფა პირად (private) და საჯარო (public) ნაწილებად. ამ დაყოფის მიხედვით, ქალები პირად სფეროში საქმიანობენ, რაშიც ოჯახი იგულისხმება, ხოლო კაცები, ძირითადად, საჯარო სფეროს - სახელმწიფოს მართვას და ეკონომიკურ საქმიანობას უძღვებიან. მაღალმთიან აჭარაში ჩატარებული მცირე კვლევის საშუალებით, მსურს ეჭვქვეშ დავაყენო და გავაკრიტიკო ამგვარი დაყოფა და ვაჩვენო, რომ, ხშირ შემთხვევაში, რთულია ამ ორი სფეროს ნათლად გამიჯვნა.

კვლევა ეფუძნება ხულოს მუნიციპალიტეტში რამდენიმედღიან მოგზაურობას, სადაც დაბა ხულოში, ხულოსთან ახლომდებარე სამ დასახლებასა და ბეშუმის რამდენიმე იაილაში[1] 50-მდე ქალი გამოიკითხა. კვლევა ჩატარდა 12-ზე მეტ ოჯახში, რამდენიმე ადგილობრივ სავაჭრო მაღაზიაში, აფთიაქსა და კაფეში. რესპონდენტების მოძიება შესაძლებელი გახდა ადგილობრივი კვლევის ასისტენტის - ნესტან ანანიძის დახმარებით, ასევე ე.წ. თოვლის გუნდის პრინციპით, როდესაც წინა რესპონდენტები გვაძლევდნენ რეკომენდაციას მომდევნო რესპონდენტების შესახებ. კვლევა მიზნად ისახავდა ხულოს მუნიციპალიტეტში ქალების ყოველდღიური ცხოვრების ზოგადი სურათის დანახვას და მათი ძირითადი პრობლემების გამოვლენას. ამას გარდა, ზოგიერთი მონაცემი მოყვანილია ჩემი და ნესტანის ახალი ინტერვიუების საფუძველზე, რომელიც აჭარელ ქალებთან 2021 წელს ჩავატარეთ. წინამდებარე სტატია ამ მონაცემების სისტემატიზების და თეორეტიზების მცდელობაა, თუმცა აქ აღწერილი საკითხები და ზოგადად, მაღალმთიანი აჭარის ყოველდღიურობა, უფრო სიღრმისეულ კვლევას საჭიროებს.

პირადი - ქალის და საჯარო - კაცის საქმიანობების არეალი?

სივრცის და საქმიანობების პირად (კერძო)[2] და საჯაროდ დანაწილება ლიბერალური თეორიის და ლიბერალური სახელმწიფოს საფუძვლებში უნდა ვეძიოთ.[3] ლიბერალურ თეორიას თუ დავუჯერებთ, ჩნდება შეგრძნება, თითქოს სივრცის ამგვარი დანაწილება ბუნებრივი და თავისთავად ცხადი მოცემულობაა, რომელსაც ლიბერალიზმის თეორია ნეიტრალურად აღწერს და ლიბერალური პოლიტიკა რეალობას ერგება (Thornton 1991). ორივე დაშვება მცდარია: საქმიანობების და სივრცის ამგვარი დაყოფა თავისთავად არ არსებობს, რეალობა ბევრად უფრო კომპლექსურია და მეტიც, ლიბერალური სახელმწიფო  სხვადასხვა ინსტრუმენტის საშუალებით თავად აწარმოებს ამგვარ წესრიგს და ამ ორ სივრცეს.

პირველ რიგში, სრულიად არ არის თავისთავად ცხადი, თუ რას ვგულისხმობთ კერძო/საჯარო დიქოტომიაში და რა ნიშნებით მივაკუთვნებთ ამა თუ იმ ინსტიტუციას ან საქმიანობის არეალს კერძოს ან საჯაროს. მაგალითად, ბევრი დებატი და აზრთა სხვადასხვაობაა იმის შესახებ, თუ რომელ სფეროს მიეკუთვნება ბაზარი. ამას გარდა, სახელმწიფოს მოქმედების ფარგლები ხშირად სწორედ ამ კერძო/საჯარო დაყოფის მეშვეობით განისაზღვრება (Fudge 1987; Thornton 1991). ლიბერალური წარმოდგენებით, სახელმწიფოს საჯარო სფეროში ჩარევა შეუძლია, ხოლო კერძო (პირადი) სფერო სახელმწიფოს ჩარევის არეალს სცდება. ამავე არგუმენტით, სახელმწიფო და კანონმდებლობა ხშირად არიდებს თავს ოჯახის ფარგლებში ჩარევას. სინამდვილეში, პირად (კერძო) სფეროდ მოაზრებული ოჯახი და ოჯახის საზღვრები სახელმწიფოს დადგენილია. კანონშია გაწერილი, თუ ვის შეუძლია ოჯახის შექმნა და საქორწილო კავშირიც, ქორწინების მოწმობის სახით, სახელმწიფოს წინაშე რეგისტრირდება, შესაბამისად, ოჯახის (ანუ კერძო სფეროს) ტერიტორიის მონიშვნასა და ოჯახის რეგულაციაში სახელმწიფო უშუალოდ არის ჩართული (Thornton 1991).

სწორედ სახელმწიფო და კანონმდებლობა აწესებს, თუ რა ტიპის სიციალური ერთეულები შეგვიძლია მივიჩნიოთ პირად სივრცედ, რის შემდეგაც სახელმწიფო საკუთარ თავს თავად გამორიცხავს ამ საზღვრებში ჩარევისგან.[4] მაგალითად, მთლიანი ეროვნული პროდუქტის აღრიცხვის[5] დროს სახელმწიფო არ ითვლის სახლში გაკეთებული საქმეების უმეტეს ნაწილს, როგორიცაა საჭმლის მომზადება, დალაგება და სხვა (Thornton 1991). ამ საქმიანობებს თითქმის ყველა ქვეყანაში უმეტესწილად ქალები ასრულებენ. სახელმწიფოს მიერ შინშრომის გამორიცხვა შეიძლება იმ არგუმენტით გამართლდეს, რომ ოჯახში შესრულებული საქმიანობები პროდუქტიული (ანუ კაპიტალისტური ეკონომიკისთვის მონეტარულად ღირებული) კი არა, რეპროდუქტიულია (ისეთი საქმიანობები, რაც კაპიტალისტურ ეკონომიკაში მონეტარულ ღირებულებას ვერ ქმნის). თუმცა ეს სიმართლეს არ შეესაბამება - ოჯახში შესრულებული საქმიანობების დიდი ნაწილიც პროდუქტიულია: მაგალითად, ნედლი პროდუქტის გარდაქმნა საკვებად (ანუ საჭმლის მომზადება), მაგრამ ვინაიდან საჭმლის მომზადებით პროდუქტს ღირებულება ემატება[6] (დელფი და ლეონარდი 2016), საქმიანობების ამგვარი დაყოფაც პრობლემურია. სახელმწიფო არ არეგულირებს საშინაო შრომის ანაზღაურების საკითხს, საქართველოში დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან, საშინაო შრომის ანაზღაურების საკითხი დღის წესრიგში არასდროს დამდგარა.[7] გავრცელებული დისკურსით, პირად სივრცეში არსებული საკითხები ადამიანების და ოჯახების პირადი პრობლემებია, რომლებიც თავად უნდა მოაგვარონ. შესაბამისად, სოციალური უფლებები სახელმწიფოს ზრუნვისგან თანდათან უფრო და უფრო განიდევნება და ადამიანების კერძო პასუხისმგებლობად მოიაზრება.

რადგან კერძო/საჯარო დაყოფის მიხედვით ოჯახის სფერო იერარქიულად დაბალ საფეხურზე მოიაზრება, ხანდახან ქალების ჩაგვრის მთავარ მიზეზად სწორედ მათ პირად სივრცეში მოქცევა მიიჩნევა. ამიტომ, ფემინისტი ავტორების ნაწილი ფიქრობდა, რომ ქალების საჯარო სფეროში მონაწილეობის გაზრდით, მათ შორის, ანაზღაურებად სამუშაოებზე დასაქმებით, ქალები საბოლოოდ „გათავისუფლდებოდნენ“ პატრიარქატისგან. ეს წარმოდგენა პრობლემურია იმ კუთხით, რომ ადამიანების მთავარ მიღწევად საჯარო სფეროში საქმიანობას მოიაზრებს. თითქოს სახლის სივრცე და საოჯახო საქმე ბუნებით იყოს მეორეხარისხოვანი და ადამიანების ავტონომიურობის შემბოჭავი (Armstrong and Squires 2002; Beauvoir 2011). დღეს აშკარაა, რომ ქალებს საჯაროდ მონიშნულ სივრცეშიც ხშირად უხდებათ პატრიარქატთან ბრძოლა და სამსახურებში მათმა გასვლამ პატრიარქატი ვერ შეარყია. ამას გარდა, დასავლურ ქვეყნებში დაბალი სოციალური ფენის წარმომადგენელ ქალებს და შავკანიან ქალებს ხშირად უხდებოდათ მუშაობა და ისინი სახლის სივრცეში არ ყოფილან მოქცეულები, თუმცა ეს მათ პატრიარქალური ურთიერთობებისგან თავის დაღწევაში არ დახმარებია. ქალების ყოფნა საჯარო სივრცეში აუცილებელია, თუმცა ეს გამოსავალი საკმარისი არ არის. უნდა გადაიხედოს ის წარმოდგენა, რომ ოჯახის სფეროში ყოფნა და ოჯახში შესრულებული საქმე ნაკლებ მნიშვნელოვანი ან დამამცირებელია. ამასთანავე, ჩვენი მთავარი კრიტიკის სამიზნე სწორედ კერძოს და საჯაროს დაყოფა უნდა იყოს, რომელიც ადამიანების ცხოვრებას და საქმიანობას ამ ორ კატეგორიაში ათავსებს. როგორც ამ ქვეთავში შევეცადე მეჩვენებინა, რეალობა ამგვარ დაყოფაზე ბევრად უფრო მრავალწახნაგოვანია და მეორეც, სახელმწიფო და ეკონომიკური ურთიერთობები მუდმივად აწარმოებს პირადი სფეროს მეორეხარისხოვნებას და ქალების მის ფარგლებში მოქცევას.

ცოტა რამ აჭარის შესახებ

მაღალმთიან აჭარაში ყველაზე მეტად გავრცელებული საქმიანობებია მესაქონლეობა და მიწათმოქმედება. თუმცა ასევე ხშირია არასტაბილურ ან დაბალშემოსავლიან სამუშაოებზე დასაქმება, როგორიცაა საჯარო სამსახურები, აფთიაქი, მაღაზია (სადაც ხშირად მესაკუთრე ოჯახის წევრი ქალები მუშაობენ), მოკლევადიან მშენებლობებზე მუშაობა, დროებით სხვა ქალაქში ან სხვა ქვეყანაში მუშად დასაქმება და სხვ. მაღალმთიან აჭარაში მიწათმოქმედებისა და საქონლის მოვლის სამუშაო გენდერულად არის განაწილებული: არის საქმიანობები, რასაც, ძირითადად, ქალები ასრულებენ და არის საქმიანობები, რაც, ძირითადად, კაცებს ევალებათ. მესაქონლე (პასტორალურ) და მიწათმოქმედ (აგრიკულტურულ) საზოგადოებებში სამუშაოს გენდერულად დანაწილება საკმაოდ ხშირია. მაღალმთიან აჭარაში ბევრი ოჯახი სეზონურ მომთაბარეობას მისდევს. საძოვრის სიმწირის გამო მემთეურები მთაში რამდენიმე თვით მიდიან და საქონელიც თან მიჰყავთ.

კაცები აქტიურად არიან ჩართულები საქონლის მოვლასა და მიწათმოქმედებაში, თუმცა კაცები და ქალები სხვადასხვა ტიპის სამუშაოს ასრულებენ. ქალებზე მოდის მიწათმოქმედების და ხეხილის მოვლის უმეტესი ნაწილი, საქონლის მოვლის სამუშაოების დიდი ნაწილი. მომთაბარეობისას ქალები საქონელს წველიან, მუშაობენ ბოსტანში, ზამთრისთვის ამზადებენ სანოვაგეს: ამუშავებენ რძეს, აკეთებენ ყველს, კარაქს, ყურუთს, კაიმაღს, ხავიწს, კომპოტს, ალაგებენ, რეცხავენ და საჭმელს ამზადებენ. სამუშაოს გენდერულად დანაწილება ფიზიკურ ძალაზე არ არის დამოკიდებული, პირიქით, ქალების სამუშაო ფიზიკურად საკმაოდ დიდ და რთულ შრომას მოითხოვს. როგორც საქართველოს და მსოფლიოს უმეტეს ნაწილში, ქალების საქმეა ზრუნვა, ბავშვების აღზრდა, საჭმლის მომზადება, სახლის დალაგება, მოხუცების ან ავადმყოფების მოვლა. თუმცა ვერ ვიტყვით, რომ კაცების და ქალების როლები ბოლომდე „მზრუნველის“ და „მარჩენალის“ (ფრეიზერი 2020) კატეგორიებში ჯდება, რადგან ქალების სამუშაოს ნაწილი ასევე მოიცავს „მარჩენალის“ ფუნქციას - ისინი ისეთივე, ან უფრო დიდ მონაწილეობას იღებენ მოსავლის მოყვანაში, როგორც კაცები.

აჭარაში ოჯახების საარსებოდ მესაქონლეობა და მიწათმოქმედება საკმარისი არ არის. ერთ-ერთი ადგილობრივი ქალი ამ რეალობის მიზეზებს ამგვარად აჯამებს: „რაიონში არაა რძის პროდუქტების ფაბრიკა, რომ მეწარმეებმა ჩააბარონ რძე ან ყველი. აქ [ხულოში] ხილიც მოდის, მაგრამ ჩასაბარებელი ქარხანა არ არის ... ზოგი კარტოფილს რომ მოიყვანს, იქიდან კაპიკები რჩება. ბათუმში ჩაბარება ძვირი გვიჯდება გზის გამო. თითო ტომარა კარტოფილის წაღებაში 3 ლარი უნდა გადაიხადო და შენც ხომ უნდა წახვიდე და მერე წამოხვიდე ... საზღვარგარეთიდან  უფრო იაფად შემოაქვთ [პროდუქტი]. აქ ძალიან ძვირი ჯდება მოყვანა“. ქარხნის არარსებობა, ხულოდან დიდ ქალაქამდე პროდუქტის ჩატანის სირთულე და სიძვირე და სამეურნეო საქმიანობების შესრულების სიძვირე მოსახლეობისთვის მნიშვნელოვანი დაბრკოლებებია. „მარტო სოფლის ამარა თავს ვერ ვინახავთ“, - ამბობს რამდენიმე ადგილობრივი მცხოვრები. ამის გამო კაცები ხშირად საქმდებიან არასტაბილურ სამსახურებში, ძირითადად, ხულოს გარეთ. დაბა ხულოსა და სოფლებში სამუშაოები არასაკმარისია, ამიტომ ხულოდან კაცები ხშირად ბათუმში მიდიან მშენებლობაზე და დღიურ დაქირავებულ მუშად საქმდებიან. ამგვარი დღიური სამუშაოები რამდენიმეთვიანი ან არასტაბილურია (პრეკარიულია). ადგილობრივი მოსახლეობა ხშირად სეზონურად დადის საზღვარგარეთ. სეზონურად საზღვარგარეთ წასვლა ადამიანებს, ეკონომიკური გაჭირვების გამო, ხანდახან ოჯახებთან, მათ შორის, ახალგაზრდა შვილებთან ერთად უწევთ.

ქალების მესაქონლეობისა და მიწათმოქმედების სამუშაო საკმაოდ შრომატევადია, თუმცა რაღაც კუთხით აჭარლები ამ შრომისგან ბოლომდე გაუცხოებულები არ არიან. გაუცხოებაში იგულისხმება ამ ტერმინის მარქსისეული შინაარსი, რომ კაპიტალისტურ წყობილებაში ადამიანი საკუთარი შრომის ნაყოფს და შედეგს დაშორებულია, ხოლო მისი ნამუშევარი პროდუქტი მას არ ეკუთვნის და თავად ვერ მოიხმარს. პირველ რიგში, აჭარაში ქალები ხშირად თავად აწარმოებენ და მოიხმარენ საკუთარ წარმოებულ პროდუქტს და საკვებად ვარგისად ასევე თავად გარდაქმნიან - ამზადებენ რძის პროდუქტებს, კერძებს და სხვ. ამასთან, ქალების ნაწილი აცხადებს, რომ მიწათმოქმედება და მეცხოველეობა მათთვის მხოლოდ თავის გადარჩენის გზა კი არა, წინაპრებთან კავშირის შენარჩუნების საშუალებაცაა: „მშრომელი ხალხია აჭარლები ... მიწაზე შრომობენ, ფიზიკურად ბევრი შრომა უწევთ. აჭარის სულში ესაა ჩასახული“, - აღნიშნავს ადგილობრივი ქალი ხულოდან. „საკმაოდ დიდი ხარჯი აქვს ხვნა-თესვას, მაგრამ ტრადიციის გაგრძელება გვინდა“, - ამბობს კიდევ ერთი ადგილობრივი ქალი, რომელიც თავად ექთნად მუშაობს და მის ოჯახს შემოსავალი სხვა წყაროდანაც აქვს. რადგან ხვნა-თესვა დიდ ხარჯს მოითხოვს, მაღალმთიანი აჭარის ზოგიერთი ოჯახისთვის ის ფინანსურად დიდად მომგებიანი საქმიანობა არ არის და როგორც მათი ნაწილი ამბობს, ტრადიციის შესანარჩუნებლად ერთვებიან მიწათმოქმედებასა და მესაქონლეობაში. შესაბამისად, მოსახლეობის ნაწილისთვის ამგვარ საქმიანობას დიდი ემოციური დატვირთვაც აქვს.

საოჯახო მეურნეობები ხშირად ქალებისთვის მნიშვნელოვანი სოციალიზაციის გზაა. როგორც ხულოს ერთ-ერთ სოფელში მეუბნებიან, ქალები შრომის საშუალებით ივსებენ თავისუფალი დროის დანაკლისს, ქალებისთვის სოციალიზაციის ძალიან მნიშვნელოვანი გზა არის ნადი. ნადი გულისხმობს უსასყიდლოდ ერთმანეთის მიხმარებას მოსავლის დათესვის, მიწის ხვნის, მოსავლის აღების პროცესში ან სხვა საქმიანობის დროს. აჭარელი ქალების თქმით, ეს თვითორგანიზებული პროცესია, როცა ისინი ერთმანეთს სხვადასხვა საქმის კეთებაში ეხმარებიან: „როდესაც მოახლოვდება ყანაში მძიმე საქმის კეთების დრო, ვსხდებით ერთ საღამოს რომელიმე ოჯახში და მოვილაპარაკებთ. ჯერ ერთის ოჯახში დავიწყებთ ყანაში მუშაობას, მერე მეორესთან გავაგრძელებთ და ასე. ჩვენს სამეზობლოში 4 ოჯახი ვართ და საღამოს დავგეგმავთ ხოლმე. მაგალითად, ამას წინათ დილის 6-ზე დავიწყეთ საქმე და შუადღის 12-ზე უკვე მოვრჩით. შესვენების დროს „კოფეს“ ვსვამთ და სხვადასხვა თემებს განვიხილავთ“. ერთმანეთთან სოლიდარული კავშირები ხშირად შრომის მეშვეობით მყარდება. შესაბამისად, სამუშაოს ნაყოფი (საკვების სახით) და არც სამუშაო პროცესი, ამ მხრივ, გაუცხოებული საქმიანობა არ არის. მეტიც, ერთ-ერთ ოჯახში შეკრებილი მეზობელი ქალები სიცილით საუბრობენ იმაზე, რომ ნადი მათთვის, პირველ რიგში, სწორედ ერთმანეთთან ურთიერთობისთვის არის მნიშვნელოვანი.

მეორე მხრივ, აშკარაა, რომ შრომისგან  გაუცხოება დღეს უკვე ყველა საზოგადოების განუყოფელი ნაწილია. რადგან მესაქონლეობა და მიწათმოქმედება ადამიანების ელემენტარულ საჭიროებებსაც კი ვერ აკმაყოფილებს, აჭარლებს დასაქმებაც უწევთ, როგორც ზევით აღვნიშნე, ხშირად არასტაბილურად და სეზონურად. ბათუმში ან სხვა ქალაქებში დასაქმებული ადამიანებისთვის, უმეტეს შემთხვევაში, წარმოუდგენელია, თავად იყვნენ თავიანთივე წარმოებული პროდუქტის მომხმარებლები. მაგალითად, ახალ აშენებულ კორპუსში ბინის ყიდვა მისი მშენებელი მუშისთვის თითქმის წარმოუდგენელია. აჭარაში საკუთარი შრომისგან გაუცხოებას კიდევ უფრო ამძაფრებს ვალის ფაქტორი. ხულოს ცენტრში განსაკუთრებით თვალშისაცემია მიკროსაფინანსო ორგანიზაციების, ლომბარდებისა და ბანკების სიუხვე. რეგიონში ვალი ძალიან ბევრ ადამიანს აქვს, რასაც ოჯახების ცხოვრების თითქმის ყველა ასპექტზე აქვს გავლენა. ერთ-ერთ ოჯახში დიასახლისი მეუბნება: „ბანკის ვალი ამდენ ხანს ვიხადეთ და ძირი ძირად დარჩა. ახლა ვეღარ ვიხდით, თორემ არავის დაეზარება შრომა“. მოსახლეობასთან საუბრის დროს ვიგებთ, რომ ხულოში ბანკის თუ მიკროსაფინანსოს ვალს ხშირად არც ფუფუნების ნივთების შესაძენად იყენებენ და არც რაიმე საქმეში დასაბანდებლად, ხშირად ვალს ის ფუნქცია აქვს, რომ ადამიანების ყოველდღიური საჭიროებები დააკმაყოფილოს. ზოგადად, საქართველოში ვალს ხშირად მაშინ იღებენ, როცა ადამიანებს უჩნდებათ ჯანმრთელობის პრობლემები, ციხიდან ახლობლის დახსნა ხდება საჭირო, სიღარიბის წინაშე არიან და სხვა (ერაძე 2020), აჭარაში ვალს იღებენ ახალგაზრდებისთვის სწავლის, მატერიალური და დასაქმების შესაძლებლობების შესაქმნელადაც. ვალი არა მხოლოდ აწმყო დროში შესრულებული შრომისგან აუცხოებს ადამიანებს, არამედ მომავლის კოლონიზაციასაც ახდენს (Lazzarato 2015), რაც იმას ნიშნავს, რომ მომავალში შესრულებული სამუშაო ბანკის, მიკროსაფინანსო ორგანიზაციების თუ ლომბარდების საკუთრება ხდება.

პირადი პრობლემა - საყოველთაო პასუხისმგებლობა

ამ ქვეთავში შევეცდები გამოვკვეთო, თუ რატომ არის პრობლემატური პირადი/საჯარო დაყოფის არსებული საზღვრები. ერთი მხრივ, მსურს ვაჩვენო, რომ სახელმწიფო აწარმოებს პირად სივრცეს ქალების სივრცედ, მეორე მხრივ კი, რომ რეალობა კომპლექსურია და აჭარაში არსებული სოლიდარობის პრაქტიკები კერძო/საჯაროს ლიბერალური დაყოფის ფარგლებში არ თავსდება. ქალები საკუთარი სხეულით და საქმიანობით გვაჩვენებენ, რომ ეს ორი სფერო ერთმანეთშია გადახლართული და ხშირად რთული გასამიჯნია.

საქართველოში, ზოგადად, დაბალია პოლიტიკაში ისეთი პირების მონაწილეობა, რომლებიც საჯარო სამსახურებში არ მუშაობენ და არც პარტიებს წარმოადგენენ. მოსახლეობა პერიფერიებსა და სოფლებში კიდევ უფრო ნაკლებად არის ჩართული პოლიტიკაში და მათი მონაწილეობა ხშირად მხოლოდ არჩევნებით შემოიფარგლება. დემოკრატიას მოჩვენებითი ხასიათი აქვს: რეგიონებში მოსახლეობასთან კრებების დამსწრეების ხელმოწერები ხშირად ყალბდება, მოსახლეობასთან შეხვედრები ფორმალურად ტარდება და მიზნად არ ისახავს პრობლემების გამოვლენას და მათ ძირეულად განხილვას, არ არსებობს პრობლემების განსახილველი რეალური სივრცე და სხვ. პოლიტიკურ პროცესებში მოსახლეობის ფართო მონაწილეობა აუცილებელია, მაგრამ პოლიტიკური პროცესებიდან ქალების სისტემური გამორიცხვა ასევე იმსახურებს ყურადღებას. საქართველოში ქალების პოლიტიკური ჩართულობა მამაკაცების ჩართულობაზე ბევრად დაბალია. ხშირად მუნიციპალიტეტები ქალების დაბალ მონაწილეობას პრობლემად არ მოიაზრებენ და ამ საკითხს მხოლოდ არასამთავრობო და საერთაშორისო ორგანიზაციებისთვის საინტერესო თემად განიხილავენ. როგორც ბევრ სხვა მუნიციპალიტეტში, მაღალმთიან აჭარაშიც, ქალების უმრავლესობას პოლიტიკურ ძალაუფლებაზე არანაირი წვდომა არ აქვს, რასაც, პირველადი დაკვირვებებით, მუნიციპალიტეტი პრობლემად არ მიიჩნევს. დასახლების კრებებსა და ბიუჯეტის განხილვის პროცესებს, რომლებსაც მოსახლეობის წარმომადგენლობითი ნაწილი უნდა დაესწროს და სოფლის და მუნიციპალიტეტების პრობლემები განიხილოს, ქალები ან საერთოდ არ ესწრებიან, ან ქალი პედაგოგები დამსწრეების ძალიან მცირე ნაწილს შეადგენენ. ამით სახელმწიფო ამყარებს იმ წარმოდგენას და პრაქტიკას, რომ ქალები ოჯახსა და კერძო სფეროში უნდა საქმიანობდნენ.

მეტიც, რადგან ქალების უმეტესობას არ აქვს პოლიტიკური მონაწილეობის საშუალება და ჩვენს რეალობაში სწორედ ისინი არიან ძირითადად ბავშვთა აღზრდით დაკავებულები, ისინი ვერ ახერხებენ პოლიტიკის ცენტრში დააყენონ ზრუნვის, ბავშვთა აღზრდის, სოციალური საკითხების დიდი ნაწილი. რიგი პრობლემები მთლიანად ქალების პირადი საზრუნავი ხდება, პირად სივრცედ მონიშნულ სფეროს არ სცდება და სახელმწიფოს მზერის და ზრუნვის მიღმა რჩება. ხშირად, ამ პრობლემების გამოსააშკარავებლად არც კი არსებობს სივრცეები და ეს საკითხები მთლიანად ოჯახების პასუხისმგებლობის ნაწილად მოიაზრება. აჭარაში სახელმწიფო უწყებები ქალებთან მაშინაც ვერ თანამშრომლობენ, როდესაც მათზე რესურსების და ინფორმაციის გაცემაა საჭირო. მაგალითად, იმის მიუხედავად, რომ მიწათმოქმედების და ბოსტნებისა თუ ხეხილის მოვლის სამუშაოების დიდ ნაწილს ქალები ასრულებენ, აჭარელი ქალები ამბობენ, რომ სახელმწიფოს საჯარო სამსახურები ინფორმაციას ნერგების, ჩითილების და მათი მოვლის შესახებ, მათ ქმრებს უზიარებს, რომლებიც, შესაძლოა, თავად ვერც კი ერკვეოდნენ ამ საქმიანობაში და ქალებამდე ეს ინფორმაცია არასრული და ფრაგმენტული სახით მიჰქონდეთ. ამ მცირე მაგალითის მეშვეობით აჭარელ ქალებს იმის ჩვენება უნდათ, რომ მათი პოლიტიკური მონაწილეობა ძალიან დაბალია და ისინი ვერ ხედავენ სახელმწიფო უწყებების მხრიდან ქალებთან თანამშრომლობის მცდელობებს. გამონაკლისია ქალთა ოთახი, რომელსაც მწირი, წელიწადში 8000-ლარიანი დაფინანსება აქვს და ქალთა საკითხების გარშემო მუშაობს. თუმცა მხოლოდ ქალთა ოთახი თავისი მწირე დაფინანსებით ვერ გახდება ქალებისთვის ყველა მნიშვნელოვანი საკითხის წამომწევი ორგანო. ხოლო ქალთა სფეროდ მონიშნული საკითხები საყოველთაო განხილვის საგანი უნდა გახდეს.

იმის მიუხედავად, რომ ქალები აჭარაში ძირითადად საკუთარ სახლებში, ყანებში ან ახლობლების სახლებში საქმიანობენ, მათი საქმიანობა და მუშაობა არ შეიძლება კერძო და პირად საქმედ აღვიქვათ. პირველ რიგში, კერძოდ და საჯაროდ მონიშნული სფეროები ერთმანეთზე ხშირად ახდენს გავლენას და სახელმწიფოს მიერ ზღვრის მონიშვნის მიუხედავად, მათ შორის მკვეთრი ზღვარი არ გაივლება, რადგან ეს ორი წარმოსახვითი სფერო მუდმივად მიმოცვლის პროცესშია. სახლის საქმეს (მაგალითად, ბავშვთა აღზრდა და მათი სოციალიზაცია), ხშირად აქვს საყოველთაო გავლენა და პირიქით, საჯარო ინსტიტუციები (სკოლა, პოლიცია და სხვ.) ადამიანების სუბიექტურობას აყალიბებს, რაც უშუალოდ განსაზღვრავს ადამიანების ყოველდღიურ საქმიანობას, ქცევებსა და იდეებს.

ასევე მნიშვნელოვანია გავიაზროთ, რომ აჭარაში არსებული გაზიარების და სოლიდარობის პრაქტიკა არ ემორჩილება იმ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც ადამიანების და ოჯახების პირადი პრობლემები პირადია და შესაბამისად, მათზე პასუხისმგებლობა არ არის საჯარო და საზოგადო. პირიქით, ადამიანები ნათესავების, თანასოფლელების ან უცხო ადამიანების პრობლემებზე ხშირად იღებენ პასუხისმგებლობას. ეს არ არის მდიდარი ადამიანების მიერ ნაკლებ შეძლებული ადამიანების მიმართ ქველმოქმედება. ეს გულისხმობს მეტნაკლებად ერთნაირი სოციალური ფენის მიერ ერთმანეთის გვერდში ამოდგომას და ურთიერთდახმარებას. მაგალითად, აჭარაში ადამიანებს ხშირად აქვთ ექიმთან წასვლის პრობლემა. „უფულობა რადგან არის, ექიმთან წასვლის საშუალება არ გაქვს და ვერ მიდიხარ ... ექიმთან ხშირად ვერ დავდივართ უსახსრობის გამო“, ამბობს ერთ-ერთი ქალი ბეშუმში. სოფლებისა და დაბა ხულოს ექთნებიც მეუბნებიან, რომ საკმაოდ ბევრი ადამიანია, ვინც უსახსრობის გამო ვერ დადის ექიმთან. ამის გამო ადგილობრივი ექთნები საკმაოდ მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებენ და ხშირად უსასყიდლოდ ეხმარებიან მათ, ვისი დახმარებაც თავად შეუძლიათ. ექთნების ანაზღაურება მიზერულია და ყოველთვიურად 200 ლარს ვერ სცდება. თუმცა, ამის მიუხედავად, ხშირად სრულიად უსასყიდლოდ ეხმარებიან თანასოფლელებს და სამუშაო საათების მიღმა ზრუნავენ ავადმყოფებზე.

ექთნების თითქმის სრული უმეტესობა ქალები არიან[8] და მათ ზრუნვის შრომას აჭარაში საზოგადოებრივ და საყოველთაო ჯანდაცვაზე დიდი გავლენა აქვს. რადგან სახელმწიფო ვერ უზრუნველყოფს ადამიანების უმეტესი ნაწილისთვის ხელმისაწვდომ ჯანდაცვას, ექთნები შეძლებისდაგვარად ითავსებენ ამ როლს. დღეს საქართველოში სულ უფრო ხშირად გვხვდება აზრი, რომ ადამიანებმა საკუთარ ჯანმრთელობას თავად უნდა მიხედონ და საყოველთაო ჯანდაცვას სახელმწიფო არ უნდა უზრუნველყოფდეს, მაგრამ საყოველთაო ჯანდაცვა საჯარო და საყოველთაო პოლიტიკური საკითხია. ექთნების მიერ უფასო შრომის გაწევასაც საჯარო და საყოველთაო მნიშვნელობა აქვს. სახელმწიფო ღარიბ ოჯახებს საკუთარი მზერის მიღმა ტოვებს და უსახსრობას და ხელმიუწვდომელ ჯანდაცვას ოჯახების პირად წარუმატებლობას მიაწერს. იმის მიუხედავად, რომ სახელმწიფო და გაბატონებული დისკურსი ცდილობს ადამიანის პასუხისმგებლობაში დატოვოს მისი ჯანმრთელობა, აჭარელი ექთნები ამ ხედვას უარყოფენ და თანასოფლელების ჯანმრთელობის საკითხებს ინდივიდუალურ პრობლემად არ განიხილავენ. დამკვიდრებული კერძო/საჯარო დაყოფა და მათთან გაიგივებული შინაარსები ექთნების ამ ქმედებას კლასიფიკაციას ვერ გაუკეთებს. ექთნები ზრუნვის შრომას ახორციელებენ სახლებში, რაც კერძო სფეროდ მიიჩნევა, მაგრამ მათ საჯარო ეფექტი აქვთ. ამასთან, ექთნების მიერ ერთი ადამიანის ან ოჯახის პრობლემის გაზიარება ცალსახად გულისხმობს პასუხისმგებლობის გადანაწილებას ნაცნობ ან უცნობ ადამიანებს შორის, რასაც ასევე ვერ აღწერს ზუსტად ზემოთ აღნიშნული დიქოტომია.

ადამიანების პირადი პრობლემების გაზიარების პრაქტიკა ბევრ სხვა საქმიანობაზეც აისახება. 2011 წელს ეთერმა და მისმა სხვა თანამოაზრეებმა „მუსლიმან ქალთა კავშირი“ დააარსეს. ორგანიზაციას რამდენიმე მიზანი აქვს, ერთ-ერთი ქალების ერთად შეკრება და ისლამის უკეთ გაცნობაა. „მუსლიმან ქალთა კავშირის ფარგლებში“ ქალები თვეში ერთხელ იკრიბებიან და რწმენის უკეთ შესწავლის გარდა, მათ შეხვედრებს ერთმანეთთან საუბრის, ცოდნის, გამოცდილებისა და წუხილის გაზიარების მიზანიც აქვს. ქალები ყურადღებას ამახვილებენ ერთმანეთისთვის პრობლემების გაზიარების მნიშვნელობასა და ემოციურ მხარდაჭერაზე.  ორგანიზაციის წევრი ქალები მიიჩნევენ, რომ ერთმანეთთან საუბარი და გასაჭირის გაზიარება ჯგუფისთვის ერთ-ერთი ცენტრალური საკითხია.

ერთმანეთის მხარდაჭერის და რწმენის გაძლიერების გარდა, ჯგუფი ცდილობს იპოვოს და ფინანსურად მხარში ამოუდგეს გაჭირვებულებს, სტუდენტებს და მათ, ვისაც ქრონიკული ჯანმრთელობის პრობლემები აქვთ ან მოულოდნელად ექმნებათ ჯანმრთელობის პრობლემები. ქალების საქმიანობა სრულიად მოხალისეობრივია: „სხვადასხვა სოფელში კოორდინატორები გვყავს, რომლებიც ასევე მოხალისეობრივად მუშაობენ, ინფორმაციას ეძებენ და გვაწვდიან ამბავს მათ შესახებ, ვისაც ფინანსური დახმარება სჭირდება“, - ამბობს ეთერი. „მუსლიმან ქალთა კავშირი“ ყოველთვიურად აგროვებს ფულს მათთვის, ვისაც დახმარება სჭირდება. თვითონ კავშირის წევრი ქალები ფონდის აქტიური შემომწირველები არიან და ხშირად თავად გასცემენ ფინანსურ დახმარებას. ეთერი იხსენებს: „რაღაც პერიოდი თვითონ აფთიაქში ვტოვებდით რაღაც თანხას. ვუბარებდით, თუ ვინმე მოვა და თანხა დააკლდება წამლებზე, მას წაეხმარეთ-თქო. ახლა უკვე სოციალური ქსელით ვავრცელებთ ინფორმაციას, ხშირად იქიდან ვგებულობთ გაჭირვებულებზეც. ასევე ხშირად ვეხმარებით პანსიონატებს, რომ ბავშვებმა ცოდნა აიმაღლონ“.[9] იმის მიუხედავად, რომ ქალების საქმიანობის დიდი ნაწილი სახლს არ სცდება, მას მაინც აქვს საჯარო და საყოველთაო მნიშვნელობა. თუ ადამიანებისა და ჯგუფის მნიშვნელოვანი პრობლემები სახელმწიფოს მზერის მიღმა რჩება, ქალები საერთო პასუხისმგებლობას იღებენ სრულიად უცნობ ადამიანებზე. ამ საკითხებზე სახელმწიფო პასუხისმგებლობას არ იღებს და თუ მცირე პასუხისმგებლობას იზიარებს, მას ქველმოქმედების სახე უფრო აქვს (პანდემიის დროს სურსათის დარიგება, მუნიციპალიტეტების მიერ სხვადასხვა ტიპის მცირე ფინანსური მხარდაჭერა), ვიდრე სისტემური პოლიტიკის ხასიათი. იმის მიუხედავად, რომ ხულოში ოჯახების საერთო ეკონომიკური მდგომარეობა სახარბიელო არაა, ქალები აქტიურად ზრუნავენ სხვებზეც. მართალია, ეს ზრუნვა კერძოდ მონიშნულ სივრცეზე ვრცელდება, მაგრამ თავისი არსით ეს ქალები უარს ამბობენ, პრობლემები ერთი ოჯახის სივრცეში დარჩეს და ინდივიდუალურად, ადამიანებს დაეკისროთ მათ მოგვარებაზე პასუხისმგებლობა. ქალები აჩვენებენ, რომ სოციალური დაცვის, უმუშევრობის, ჯანდაცვის საკითხები ნათესავების, თანასოფლელების ან უცნობი ადამიანების პასუხისმგებლობაა.

რასაკვირველია, გულუბრყვილობა იქნებოდა გვეფიქრა, რომ ამგვარი დახმარების და სოლიდარობის ქსელებს ბევრი პრობლემის გადაჭრა შეუძლია. ვერც სოლიდარობა გავრცელდება ყველა საკითხზე. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია, ბევრი ეს პრობლემა პოლიტიკურ დღის წესრიგში შემოვიდეს, რადგან სახელმწიფო ფლობს ყველაზე დიდ რესურსებს ამ საკითხების მასშტაბურად გადასაჭრელად. ამის მიუხედავად, მნიშვნელოვანია ყურადღება მივაქციოთ პირადი პრობლემების გაზიარების და საკითხებზე პასუხისმგებლობის აღების ტენდენციას. ამ ჭრილში შეგვიძლია დავინახოთ ნადის ტრადიციაც. სოციალიზაციის გარდა, ნადის პრაქტიკაში სოლიდარობის და ადამიანების საქმის და პრობლემის გაზიარების რადიკალური შინაარსი იკვეთება. „თუ ვხედავ, რომ ვინმე მარტო მუშაობს, რა დაშავდება მივეხმარო, ტყუილად სახლში ჯდომას არ სჯობს საქმის გაზიარება?“ მეუბნება ერთ-ერთი ქალი თაგოში, ხულოს მეზობელ სოფელში. ქალები და მათი ოჯახები ორგანიზდებიან მათ დასახმარებლადაც, ვინც ავადმყოფობს ან ფიზიკურად შრომა არ შეუძლია. ისინი უსასყიდლოდ უბარავენ ყანას, თესავენ, ხნავენ, მოსავალს იღებენ და სანაცვლოდ არაფერს ელიან.[10] ეს სოლიდარობა ხანდახან შინშრომის გაზიარებასაც გულისხმობს, შრომის, რომელიც მოიცავს საჭმლის კეთებას, რეცხვას, შვილების აღზრდას, დალაგებას. როდესაც ქალებს სახლში განსაკუთრებით ბევრი საქმის კეთება უწევთ, როგორიცაა მწნილის ან კომპოტის დიდი რაოდენობით გაკეთება, დიდი რაოდენობით ყურუთის კეთება და მსგავსი საქმიანობები, „[ამის] მარტო გაკეთება შეუძლებელია. გადავძახებ მეზობელს, 2-3 ადამიანს და ერთად უფრო მალე გავაკეთებთ“, - მეუბნებიან აჭარაში.

დასკვნა

სტატიაში ვეცადე მეჩვენებინა, რომ პირად (კერძო) და საჯარო დაყოფას და მათთან ასოცირებულ შინაარსს ბევრი პრობლემა აქვს. პირველ რიგში, ამ სფეროების წარმოებასა და შინაარსის განსაზღვრაში სახელმწიფო მონაწილეობს. რადგან პირად სფეროში ხშირად ოჯახი იგულისხმება, რომელიც, ლიბერალური წარმოდგენებით, სახელმწიფო ჩარევისგან თავისუფალი უნდა იყოს, სახელმწიფოს მიერ პოლიტიკიდან და ხედვიდან განდევნილი საკითხებიც პირად პასუხისმგებლობად წარმოჩინდება. ის სოციალური უფლებები, რაზეც სახელმწიფო პასუხისმგებლობას არ იღებს, ხშირად ხდება მთლიანად ოჯახების და, განსაკუთრებით, ქალების პასუხისმგებლობა - შშმ პირებზე ზრუნვა, მოხუცებსა და ბავშვებზე ზრუნვა და აღზრდა. სახელმწიფო ამ საკითხებთან დაკავშირებით იშვიათად იღებს პასუხისმგებლობას და ამ იშვიათ შემთხვევებშიც კი, ქველმოქმედის როლით კმაყოფილდება. შინშრომის სხვა საკითხები პოლიტიკური წესრიგიდან საერთოდ განდევნილია და ქალების ბუნებრივ საქმიანობად მიიჩნევა, რომელიც პირად სფეროს მიეკუთვნება, საჯარო საკითხებისგან განცალკევებულად. საჯარო და კერძო სფეროს გამიჯვნა მუდმივად იდგა და დგას ზრუნვის შრომაზე, რომელიც საჯარო და ეკონომიკური ურთიერთობების განუყოფელი ნაწილია, თუმცა საჯარო სფეროს ნაწილად არ მოიაზრებოდა. საქართველოში პოლიტიკური დღის წესრიგიდან დიდწილად განდევნილები არიან ქალები, რომლებსაც რეგიონებში დემოკრატიულ პროცესებში ჩართვის მინიმალური საშუალება აქვთ, ასევე არ შეუძლიათ მათთვის ბუნებრივად მიჩნეული საკითხების დაყენება,[11] რაც ხშირად სახელმწიფო ინსტიტუციების და მუნიციპალიტეტების მხრიდან პრობლემად არ განიხილება და ეს კიდევ უფრო განამტკიცებს ქალის პირად და ოჯახის სივრცესთან მიკუთვნებას. აჭარაში არსებული სოლიდარობის და გაზიარების პრაქტიკა აჩვენებს, რომ სივრცეები და საქმიანობები არ თავსდება ლიბერალური თეორიის მიერ შემოთავაზებულ კერძო და საჯარო დაყოფის წმინდა კატეგორიებში. რეალობა ბევრად უფრო კომპლექსურია: ხშირად აჭარლები და მათ შორის აჭარელი ქალები, უარს ამბობენ, გარკვეული საკითხები ინდივიდების და ოჯახების პირად პრობლემებად დარჩეს და ისინი პრობლემის გადაჭრის,  შრომის და პასუხისმგებლობის გაზიარებაში ერთვებიან. შესაბამისად, არსებული დაყოფა ვერ აღწერს რეალობას და ხშირად დაბრკოლებას უქმნის ქალებს თანასწორი და სამართლიანი გარემოს მიღწევაში.