საქართველოში პირველი ეთნიკური კონფლიქტების დაწყებისთანავე დაიბადა თეორია, რომელსაც მე „ნაღმების თეორიას“ ვუწოდებ, რომლის მიზანია ახსნას საქართველოში მომხდარი, ეთნიკურობაზე დაფუძნებული ყველა კონფლიქტის ჭეშმარიტი შინაარსი. „ნაღმების თეორიის“ არსი შემდეგში მდგომარეობს: საბჭოთა კავშირის სახელს ამოფარებული რუსეთი სსრკ-ს შექმნის დღიდან საქართველოში ქმნის ეთნიკურობაზე დაფუძნებულ ავტონომიურ რესპუბლიკებსა და ოლქებს, რომლის ნამდვილი მიზანი დასაბამშივე დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს მთლიანობის მორღვევა იყო. თეორიის მიხედვით, აფხაზეთისა ავტონომიური რესპუბლიკისა (1931) და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის (1922) შექმნის ნამდვილ მიზეზს საბჭოთა რუსი ლიდერების შორსმჭვრეტელ ჩანაფიქრში უნდა ვეძებდეთ, რომლებმაც ეს ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური ერთეულები „ნაღმებად“ დადეს საქართველოს გრძელვადიანი შანტაჟისთვის.

„ნაღმების თეორიის“ არსი შემდეგი ურთიერთგამომდინარე დებულებებისგან შედგება: 1) 90-იანი წლების ეთნიკური ომები ათწლეულების წინ შემუშავებული დიდი შეთქმულების რეალიზებაა, 2) შეთქმულების ავტორი საქართველოს გარეთაა, 3) საქართველოში მიმდინარე დაპირისპირების მონაწილეები მხოლოდ გარეთ დაწერილი სცენარის შემსრულებელი მსახიობები არიან. ამ თეორიის ერთ-ერთი ეფექტი უკიდურესად ახლომხედველი მზერაა, რომელიც დაკავებულია არა იმ პარადიგმების აღწერა-გაგებით, რომლებიც ქმნიან ასეთი ეთნიკური ომების შესაძლებლობის პირობების, არამედ თავად „ნაღმების თეორიის“ ხვრელების ეკლექტური და უსასრულო შევსებით. ამ თეორიის ყველაზე დიდი ხვრელი თავად ყოვლისმჭვრეტელი ავტორის დაშვებაა, ესე იგი, ავტორის რომელმაც 90-იან წლებში მომხდარი ომები ჯერ კიდევ 20-იან და 30-იან წლებში ჩაიფიქრა, განჭვრიტა და ნახევარი საუკუნის შემდეგ იდეალურად განახორციელა. თეორიის მიხედვით, საქმე გვაქვს ერთგვარ დროში შენელებულ სპეციალურ სამხედრო ოპერაციასთან, ნაღმთან, რომელიც მაშინ აფეთქდა როცა უნდა აფეთქებულიყო.

მე არ ვიცი თავად ამ თეორიის წარმომავლობა, მისი დადგენა ისტორიკოსების ამოცანაა, თუმცა დაზუსტებით ვიცი, რომ „ნაღმების თეორია“ თითქმის ყველა პოსტ-საბჭოთა რესპუბლიკაშია გავრცელებული. აზერბაიჯანელებს სჯერათ რომ მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქი რუსეთის მიერ ჩადებული ნაღმი იყო, თავის მხრივ სომხებს სჯერათ რომ მთიანი ყარაბაღის აზერბაიჯანის იურისდიქციაში შეყვანა სტალინის მაქინაციების შედეგია და ა.შ. ეს თეორია მხოლოდ რუსეთის მიღმა პოსტ-საბჭოთა რესპუბლიკებში რომ იყოს გავრცელებული, შეიძლება გვეფიქრა რომ მასში რაღაც გონივრულია, თუმცა, ერთი შეხედვით პარადოქსულად, მსგავს თეორიასვე ვაწყდებით თავად რუსეთშიც. რუსული ნაციონალისტური ნარატივის თანახმად, ანტი-რუსულმა საბჭოთა ელიტებმა, საბჭოთა კავშირის მოკავშირე რესპუბლიკებად დაყოფით, რუსეთის შიგნით მისი ფედერალიზებით და ყირიმის უკრაინისთვის გადაცემით თავად რუსეთს გრძელვადიანად გამოუთხარეს ძირი.

გამოდის რომ უნივერსალურ პოსტ-საბჭოთა „ნაღმების თეორიას“ უჭირს არა იმდენად ავტორის, ესე იგი, პასუხისმგებელი ფიგურის მოძიება („ლენინი“, „სტალინი“, „ანტიეროვნული ბოლშევიკები“, „ხრუშჩოვი“, „რუსული იმპერიალიზმი“, და ა.შ.), არამედ ამ ავტორის ჩანაფიქრის გაგება. ესე იგი, თეორია ჩიხში შედის და წინააღმდეგობრივი ხდება (რუსული ნარატივი ეწინააღმდეგება ქართულს, სომხური აზერბაიჯანულს და ა.შ.), როცა სსრკ-ს ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური დაყოფის გადაწყვეტილებების საზრისის დადგენაზე მიდგება ხოლმე საქმე. უფრო მარტივად, „ნაღმების თეორიის“ მიხედვით გასაგებია თავად დიდი შეთქმულების არსებობა, თუმცა გაუგებარი ან წინააღმდეგობრივია მოტივაციები, რომლებსაც ცალკეული პოსტ-საბჭოთა ნაციონალიზმები აწერენ შეთქმულების ავტორებს. თავად ფაქტი რომ ეს თეორია ასეთი გავრცელებულია მთელ რიგ პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში მოწმობს არა თავად შეთქმულების არსებობა-არარსებობაზე, არამედ ამ ქვეყნების ნაციონალიზმების არსებით მსგავსებაზე. ახსნას საჭიროებს ის თუ რატომ გვხვდება, თითქმის ყველა პოსტ-საბჭოთა რესპუბლიკაში, ერთი მხრივ, „ნაღმების თეორიის“ ვერსიები, ხოლო, მეორე მხრივ, რატომ ეწინააღმდეგებიან ეს თეორიები ერთმანეთს თითქმის ყველა ქვეყანაში. ერთდროულად „ნაღმების თეორიის“ საყოველთაოობის და წინააღმდეგობრიობის საფუძველი თავად საბჭოთა ნაციონალური პოლიტიკის წინააღმდეგობრიობაში უნდა ვეძებოთ.

თანამედროვე ნეოკონსერვატორმა ამერიკელმა ისტორიკოსმა და სტალინის ბიოგრაფმა, სტივენ კოტკინმა, სტალინის ბიოგრაფიაზე მრავალწლიანი მუშაობის შედეგად, მას მერე რაც ის გაეცნო საბჭოთა მმართველი ჯგუფების საჯარო განცხადებებსა და პირად მიმოწერებს — „აღმოაჩინა“, რომ ბოლშევიკების არა ცინიკური, ფარდის მიღმიდან მოქმედი ორპირი პერსონაჟები იყვნენ, რომლებიც საჯაროდ ერთს საუბრობდნენ და პირად მიმოწერებში მეორეს, არამედ ადამიანები რომლებსაც სჯეროდათ იმის, რასაც აკეთებდნენ.  კოტკინმა აღმოაჩინა, რომ მათი საჯარო და კერძო დისკურსი ერთმანეთს ემთხვეოდა.[1] მისი ეს დასკვნა პირდაპირ ეწინააღმდეგება „ნაღმების თეორიის“ წანამძღვრებულ ფარდის მიღმა მოქმედ ყოვლისმჭვრეტელ ავტორს, რომელიც უზარმაზარი სახელმწიფოს ფარგლებში შერჩევითად უდებს ნაღმებს ცალკეულ ერებს. შესაბამისად, ნაცვლად „სიღრმეების“ ძიებისა („ნაღმების თეორია), საჭიროა სერიოზულად მივიღოთ „ზედაპირი“, ესე იგი, ის პარადგიმა, რომელიც საფუძვლად ედო საბჭოთა ნაციონალობების პოლიტიკას და გზას უკვალავდა ცალკეულ ადმინისტრაციულ-პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებს.

საბჭოთა ნაციონალობების პოლიტიკა ერთი მხრივ ოქტომბრის რევოლუციას მოყოლილი სამოქალაქო ომის რეალიების შედეგია, ხოლო მეორე მხრივ, მარქსისტ მოაზროვნეებს შორის რევოლუციამდელი პოლემიკის. მრავალ წელზე განფენილმა კამათმა, რომელშიც სხვადასხვა დროს ჩართულები იყვნენ ისეთი ცნობილი მარქსისტი თეორეტიკოსები, როგორებიც იყვნენ, კაუცკი, ლუქსემბურგი, ლენინი, ოტო ბაუერი და სხვა, — თეორიული რეპერტუარი მოუმზადა ახალბედა საბჭოთა სახელმწიფოს ლიდერებს იმისთვის, თუ როგორ უნდა გამხდარიყო შესაძლებელი ერთდროულად, ერების თვითგამორკვევის უფლების რეალიზება და ინტერნაციონალური სოციალისტური საზოგადოების მშენებლობა. ლენინის მიერ დასმული ცნობილი პრობლემა — „რუსეთი როგორც ერების საპყრობილე“ — ბოლშევიკებისგან სათანადო პასუხს მოითხოვდა, არა მხოლოდ ნახსენები თეორიული კამათიდან გამომდინარე, არამედ სამოქალაქო ომში სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების მხარდაჭერის მოსაპოვებლადაც.

ასე მაგალითად, 1909 წელს გამოქვეყნებულ ტექსტში ნაციონალურ საკითხზე, როზა ლუქსემბურგი რუსეთის სოციალურ დემოკრატიული პარტიის პროგრამაში ერების თვითგამორკვევის უფლების ცალკე პრინციპად გამოყოფას აკრიტიკებს და ამტკიცებს, რომ სოციალისტური პარტიები არ საჭიროებენ თვითგამორკვევის უფლების აბსოლუტიზებას, ვინაიდან პოლიტიკური დამოუკიდებლობა ან ნაციონალისტურ ძალებს ემსახურება ან უბრალოდ ყალბია მცირე ქვეყნების დიდ ქვეყნებზე ეკონომიკური დამოკიდებულების გამო.[2] ლენინი ამ პოზიციას 1914 წელს გამოქვეყნებულ ტექსტში უპირისპირდება და ლუქსემბურგის წინააღმდეგ ამტკიცებს, რომ, ერთი  მხრივ, ერი-სახელმწიფოების ფორმირება ხელს უწყობს კაპიტალიზმის სწრაფ განვითარებას და შესაბამისად ნიადაგს უმზადებს სოციალიზმს, ხოლო, მეორე მხრივ, რეაქციული დიდრუსული ნაციონალიზმის წინაშე, სოციალისტები ვალდებულები არიან მხარი დაუჭირონ ჩაგრული ერების უფლებას გამოეყონ რუსეთისგან იმპერიას, რათა ამ ერებმა თავისუფლად შეძლონ ადგილობრივი კლასობრივი ბრძოლის წარმოება.[3] ერთი წლით ადრე, 1913 წელს, ლენინის დავალებით სტალინი ამზადებს კვლევას, სადაც ის ერს ისტორიულად წარმოქმნილ მყარ ერთობად განმარტავს, რომელსაც აუცილებლად აქვს საერთო ენა, ტერიტორია, ეკონომიკური ცხოვრება და კულტურა.[4]

საყურადღებოა, რომ სტალინისთვის ხალხი არ შეიძლება ერად იწოდებოდეს თუ აქედან რომელიმე ნიშანი არაა მოცემული. სწორედ ამიტომ ებრაელებს ის „ქაღალდზე დაწერილ“ ერს უწოდებს, ვინაიდან, სტალინის თეორიის მიხედვით, მათ აკლიათ როგორც საერთო ტერიტორია, ისე  სხვა ნიშნები. ეს მნიშვნელოვანია იმიტომ, რომ ცნება „ერის“ ეს ინტერპრეტაცია არა მხოლოდ აღწერითია, არამედ ნორმატიულ ძალასაც იძენს თუ სტალინის ამ განმარტებას, ლენინის ისტორიციზმთან წყვილში განვიხილავთ. სხვანაირად რომ ვთქვათ, თუ ლენინისთვის ერი-სახელმწიფოდ ფორმირება კაპიტალისტური ურთიერთობების სწრაფ განვითარებას ემთხვევა, ესე იგი, ფეოდალიზმიდან გამოსვლას, მაშინ ხალხების ერებად ფორმირება თავისთავადად სასურველი მიზანი უნდა იყოს სოციალიზმის გზაზე. სწორედ ამ აზრით, სტალინისეული ერის განმარტება არა მხოლოდ აღწერს, არამედ სახავს ერად გახდომის სწორ გზასაც. და თუ მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ როგორც ლენინისთვის, ისე სტალინისთვის ისტორიული განვითარება გარკვეულ ფაზებს გულისხმობს (ფეოდალიზმი, კაპიტალიზმი, სოციალიზმი), ნახევრად ფეოდალური და მრავალეროვანი რუსეთის იმპერიის ადგილზე, სწორი ისტორიული განვითარებისთვის, ისინი საჭიროდ თვლიდნენ ერი-სახელმწიფოების ან ეროვნული ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური ერთეულების ფორმირებას.

ერის ამ ტერიტორიულ განმარტებას, რომელიც არაა ექსკლუზიურად მარქსისტული და უფრო დიდი მოდერნული პარადიგმის ნაწილია, XX საუკუნის დასაწყისში ავსტრიელი მარქსისტები დაუპირისპირდნენ და წამოაყენეს ეროვნულ კულტურული ან ეროვნულ პიროვნული ავტონომიის იდეა, რაც გულისხმობდა ერის კონცეფციის ტერიტორიისგან გამიჯვნას და ეროვნების პირად კულტურულ მიკუთვნებულობად განსაზღვრას. ავსტრიელი მარქსისტები რუსი მარქსისტების მსგავსად მრავალეროვანი ავსტრიის იმპერიის ტერიტორიაზე თანამედროვე სახელმწიფოს ჩამოყალიბების გზებს ეძებდნენ. მათი შემოთავაზება თავდაყირა აყენებდა ევროპაში ერი-სახელმწიფოს უკვე დომინანტურ ტერიტორიულ მოდელს (სადაც ყველა ერს თავისი ტერიტორია უნდა ჰქონოდა), ვინაიდან, ერის განმარტების ტერიტორიისგან განცალკევება საფუძველს აცლიდა ამა თუ იმ ტერიტორიაზე პრივილეგირებულ და არაპრივილეგირებულ ერებად დაყოფას.[5] ნაცვლად ამისა, მათი მომავლის სახელმწიფოში, ამა თუ იმ ერთან თვითინდეტიფიცირებულ ადამიანს, მისი ტერიტორიული მდებარეობის მიუხედავად, უნდა შესძლებოდა თავისი ეროვნულ-კულტურული ინტერესების რეალიზება. შესაბამისად, ამ მოდელის მიხედვით ტერიტორია ერთგვარი პლატფორმა უნდა გამხდარიყო დეტერიტორიალიზებული ერებისთვის, სადაც აღარ არსებობს უმცირესობა და უმრავლესობა, ვინაიდან მულტი-ნაციონალურ სახელმწიფოში თითოეული ერად აღიარებული კულტურული ჯგუფი შეზღუდული, მაგრამ თანაბარი სუვერენიტეტის მქონეა.[6]

ამრიგად, როგორც ვხედავთ, იმისათვის რომ შეიქმნას ნაციონალობების პოლიტიკა აუცილებელია ერის განმარტება, ხოლო თავად განმარტება შემდეგ განსაზღვრავს ნაციონალობების პოლიტიკას. თუკი მარქსისტებს შორის ადრეულ პოლემიკაში ერის არატერიტორიული განმარტება გაიმარჯვებდა, სახეზე დღეს ალბათ განსხვავებული ეროვნულ-პოლიტიკური ნიადაგი გვექნებოდა, ვიდრე როგორც ეს მოხდა ერის ტერიტორიული განმარტების გამარჯვების შემთხვევაში. სწორედ, ერის ტერიტორიული კონცეფციის შედეგია, მაგალითად, საბჭოთა კავშირის ფარგლებში ებრაული ავტონომიური ოლქის შექმნა სსრკ-ს ტერიტორიაზე (ან თავად ისრაელის სახელმწიფოს შექმნა ახლო აღმოსავლეთში), ვინაიდან ერი ერად არ შეიძლებოდა წოდებულიყო თუ მას არ ექნებოდა ეროვნული ტერიტორია. სწორედ ამ თეორიულმა გადაწყვეტილებამ, ტერიტორიული პრინციპის სასარგებლოდ, განსაზღვრა ყოფილი რუსეთის იმპერიის ხალხების ბედი არა მხოლოდ XX საუკუნეში, არამედ XXI საუკუნეშიც კვლავ განსაზღვრავს.

საბჭოთა ხელისუფლებისთვის გზამკვლევი იყო, ერთი მხრივ, ერების თვითგამორკვევის პრინციპი, ხოლო მეორე მხრივ, ისტორიული წინსვლის იდეა. სხვა სიტყვებით, იმისათვის რომ მომხდარიყო ერების თვითგამორკვევა, უნდა მომხდარიყო მათი ისეთი ფორმით შექმნა რომ ახალი პოლიტიკური ერები შესაბამისობაში ყოფილიყვნენ ერის სტალინურ ტერიტორიულ განმარტებასთან. ძირითადად სწორედ ამ თეორიული საფუძვლით, ყოფილი იმპერიის მთელ ტერიტორიაზე დადგინდა ახალი ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური საზღვრები და ამ საზღვრებს შიგნით დაიწყო უმრავლესობის ენისა და კულტურის საფუძველზე ერების კონსტრუირება. რესპუბლიკებს უმრავლესი ეთნიკური ჯგუფის სახელი ეწოდათ და უგულვებელყოფილ იქნა ყოფილი იმპერიის სხვადასხვა ტერიტორიების ეთნო-რელიგიური შედგენილობის შერეულობა. სწორედ ამ პროცესების საფუძველზე ჩნდება ტიტულური ერების ცნებაც, რაც გულისხმობდა ამა თუ იმ რესპუბლიკაში ერთი უმრავლესი ერისთვის წამყვანი როლის მინიჭებას, რომლისთვისაც მთელი რესპუბლიკის ტერიტორია საკუთარია.

„ნაღმების თეორია“, სხვადასხვა ფორმით, ყველა საბჭოთა კავშირის მემკვიდრე სახელმწიფოში გვხვდება, ვინაიდან ეროვნული თვითგამორკვევის უფლების გააქტიურება და ამ უფლების სუბიექტების შექმნა მთელი ყოფილი უზარმაზარი იმპერიის ტერიტორიაზე მოხდა. შესაბამისად, ის რასაც „ნაღმებს“ ვეძახით, მეტწილად საბჭოთა ხელისუფლების მცდელობა იყო, ერთხელ და სამუდამოდ, ვერტიკალურად მოეგვარებინა „რუსეთის როგორც ერთა საპყრობილის“ პრობლემა. სხვადასხვა დროს, საბჭოთა ხელისუფლება რამდენიმე ურთიერთსაწინააღმდეგო პრინციპით ხელმძღვანელობდა. 1) ერების თვითგამორკვევის უფლება, 2) ერი-სახელმწიფოების ფორმირება და ამ უკანასკნელის პარალელურად 3) „ინტერნაციონალური“ სოციალისტური საზოგადოების ფორმირება. პირველი პრინციპი საბჭოთა ხელისუფლებას აიძულებდა სხვადასხვა „ერებისთვის“ თუ „ეთნიკური ჯგუფებისთვის“ გარკვეული ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური ერთეულები შეექმნა (რესპუბლიკა, ავტონომია, ა.შ.), ესე იგი, ეწარმოებინა განსხვავებები, ხოლო მეორე პრინციპი მას აიძულებდა ეწარმოებინა იგივეობები, ესე იგი, მიუხედავად იმისა რომ მოკავშირე რესპუბლიკები შიგნიდან დიფერენცირდა (მაგ. აფზახეთი, სამხრეთ ოსეთი, ა.შ), თვითგამორკვევის პრინციპის მიხედვით, ტერიტორიული ერი-სახელმწიფოების პრინციპის მიხედვით ეს განსხვავებები საბოლოოდ უნდა გადალახული.      ხოლო მესამე პრინციპი კი უკვე თავად საბჭოთა რესპუბლიკებს შორის განსხვავებების გადალახვისკენ იყო მიმართული (მცდელობა რუსული ენა პარალელური სახელმწიფო ენა გამხდარიყო ყველა საბჭოთა რესპუბლიკაში).

ამრიგად, საბჭოთა ხელისუფლება ერთდროულად აწარმოებდა განსხვავებებსა და იგივეობებს, იგივეობისთვის (ტერიტორიული ერი-სახელმწიფოსთვის) ისტორიული პრივილეგიის მინიჭებით, რამაც სოციალიზმის იდეისადმი რწმენის დაკარგვასთან ერთად განსხვავებების დაგეგმილ გადალახვას აზრი გამოაცალა და შექმნა დაძაბულობა ამ ორ პრინციპს შორის. სსრკ-ს დაშლა და ეროვნული კონფლიქტების გაღვივება სწორედ ამ შინაგანად წინააღმდეგობრივ ჩარჩოში მოხდა. ერთი მხრივ, ტიტულური ერები ტერიტორიული მთლიანობის პრინციპით აცხადებდნენ თავიანთ სრულ უფლებამოსილებას რესპუბლიკებზე, ხოლო, მეორე მხრივ, უმცირესობები თვითგამორკვევის პრინციპის საფუძველზე შექმნილი ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური ერთეულების სახელით უპირისპირდებოდნენ პირველ პრინციპს. სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების შემთხვევაში სირთულე მდგომარეობდა იმაში, რომ ვერ მოიძებნა ამ ორი პრინციპის მორიგების გზა, ან რაღაც მესამე პრინციპი რომელიც ამ ორს გააუვნებელყოფდა. ამრიგად, „ნაღმების თეორია“ ცდება, როცა 90-იანი წლების ეთნიკურ კონფლიქტებს ფარული გეგმის ნაწილად სახავს, თუმცა არ ცდება იმაში რომ არსებობდა შინაგანი წინააღმდეგობა თავად საბჭოთა ნაციონალობების პოლიტიკაში, განსაკუთრებით მწვავედ მაშინ როცა საბჭოთა კავშირმა თანდათან დაკარგა მესამე პრინციპი — „ინტერნაციონალიზმი“ (რაც, სინამდვილეში, არა ნაციონალიზმის როგორც ასეთის გადალახვას, არამედ უფრო დიდი ნაციის, ერის შექმნას გულისხმობს).

დასკვნისთვის, უნდა ვიკითხოთ, აქვს თუ არა ეთნოტერიტორიალიზმს ან ერი-სახელმწიფოს ტერიტორიულ პრინციპს კონცეპტუალური რესურსი იმისთვის რომ შეძლოს მისი შინაგანი წინააღმდეგობის მორიგება? თანამედროვე სახელმწიფოთა უმრავლესობა სწორედ ამ პრინციპს ეფუძნება და მათაც მსგავსი შინაგანი წინააღმდეგობები აქვთ (კატალონია ესპანეთში, „ეთნიკური რესპუბლიკები“ რუსეთში, კვებეკი კანადაში და ა.შ.), შესაბამისად, ხომ არაა საჭირო ეროვნული თვითგამორკვევის არატერიტორიული პრინციპის გააქტიურებაც (თუნდაც ტერიტორიულის შემავსებლად), მასზე მსჯელობა და თუნდაც თეორიული ექსპერიმენტირება? ეს კითხვები ღიაა და მყისიერი პასუხი არ მოეძებნება, თუმცა, ფაქტია, რომ პირველი სწორი ნაბიჯი კონფლიქტების მოგვარებისკენ „ნაღმების თეორიის“ უარყოფაში ძევს, მეორე ნაბიჯი იმ ისტორიული პარადიგმის ფართოდ დანახვაში, რომელიც ამ კონფლიქტებში დაპირისპირებულ მხარეებს ასაზრდოებს, ხოლო მესამე ნაბიჯი კი ჩვენი კონცეპტუალური წარმოსახვის ვარჯიშში ძევს, რამაც უკვე მოქმედი პარადიგმების მიღმა შეიძლება გაგვახედოს.