საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
სამართალდამცავი სისტემა /
შეფასება
ავტომაგისტრალების გადაკეტვის კრიმინალიზების შესახებ “ქართული ოცნების” გადაწყვეტილება არაკონსტიტუციურია
შესავალი
საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 222-ე მუხლი ითვალისწინებს პასუხისმგებლობას ტელერადიომაუწყებლობის ან კავშირგაბმულობის დაწესებულების ანდა სტრატეგიული ან განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტის ხელში ჩაგდების ან ბლოკირებისთვის. ნორმის დისპოზიციის მიხედვით, დასჯადობა გათვალისწინებულია ქმედებისთვის იმ შემთხვევაში, თუ მან შეაფერხა ან შეეძლო შეეფერხებინა დაწესებულების ნორმალური მუშაობა.
ნორმა არ განსაზღვრავს, თუ რა ითვლება სტრატეგიული ან განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტად. აღსანიშნავია, რომ სტრატეგიული ობიექტების ჩამონათვალი წლების განმავლობაში განსაზღვრული არ ყოფილა. სისხლის სამართლის კოდექსის რაიმე ცვლილების შეტანის გარეშე, გასული წლის ოქტომბერში მთავრობამ დადგენილებით დაამტკიცა სტრატეგიული ან/და განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტების ნუსხა.[1] დადგენილების მიღება, თავის მხრივ, დაკავშირებული იყო 2024 წლის გაზაფხულზე რუსული კანონის საწინაღმდეგო აქციებთან, რომლებიც საქართველოს პარლამენტთან იმართებოდა. გასულ წელს მიღებული დადგენილებით სტრატეგიულ ობიექტებად განისაზღვრა იმგვარი ობიექტები, როგორიცაა, მაგალითად, საქართველოს მთავრობის და პრეზიდენტის ადმინისტრაციების შენობები, მაღალი ძაბვის ქვესადგური, რკინიგზა, მეტროპოლიტენი და სხვა. აღსანიშნავია, რომ გასული წლის შემოდგომაზე მიღებულ მთავრობის დადგენილებაში არ გვხვდებოდა ჩანაწერი საავტომობილო გზების შესახებ. მთავრობის გადაწყვეტილებით, 2025 წლის 31 იანვარს, ცვლილება შევიდა მთავრობის ამ დადგენილებაში და სტრატეგიული ობიექტების ნუსხას დაემატა საერთაშორისო მნიშვნელობის საავტომობილო გზები. ამ ცვლილებაში აშკარაა სახელმწიფოს რეპრესიული აპარატის მიზანი, სისხლის სამართლებრივი წესით დასჯადი გაეხადა 2 თებერვალს დაგეგმილ შეკრებაში მონაწილეობა, რომლის მიზანიც რამდენიმე საათით თბილისის მოლის მიმდებარედ აქციის გამართვა იყო.
ეს მოლოდინი 4 თებერვალს დადასტურდა, როდესაც შინაგან საქმეთა სამინისტროს ვებგვერდზე გამოქვეყნდა ინფორმაცია 8 პირის წინააღმდეგ სტრატეგიული ან განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტის ჯგუფურად ბლოკირების მცდელობის ფაქტზე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის შესახებ. შსს-ს განცხადებას საზოგადოება შეცდომაშიც შეჰყავს, უთითებს რა მთავრობის 2024 წლის 23 ოქტომბრის №361 დადგენილებაზე, თითქოს მისი თავდაპირველი ვერსიაც შეიცავდა 2025 წლის 31 იანვარს დამატებულ ცვლილებას სტრატეგიული ან განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტების ნუსხაში საერთაშორისო მნიშვნელობის საავტომობილო გზების დამატების შესახებ.
დაანონსებული შეკრების პოსტ ფაქტუმ და ამ ფორმით კრიმინალიზება ეწინააღმდეგება კანონის ხელმისაწვდომობის (იხ. 1.2), განჭვრეტადობის (იხ. 1.4) და ზოგადი ბუნების (იხ. 1.3) შესახებ პრინციპებს. მეტიც, მთავრობას დანაშაულის ახალი შემადგენლობის დადგენის უფლებამოსილება არ ჰქონდა (1.1). ეს პრინციპები განსაკუთრებით მკაცრად ფასდება სისხლის სამართლის კონტექსტში, რისი გამოხატულებაც კანონიერების პრინციპია (nullum crimen sine lege), რომლის თანახმად, არ არსებობს დანაშაული ქმედების ჩადენამდე მოქმედი კანონის გარეშე. ამ ფორმალური კრიტერიუმების გარდა, ავტომაგისტრალის გადაკეტვის კრიმინალიზება შეკრების თავისუფლების არსს ეწინააღმდეგება, რადგან უფლებით დაცული ქმედების კრიმინალიზებას ახდენს, ამასთან, იმის გაუთვალისწინებლად, რამდენად იყო გზის გადაკეტვა შეკრების მონაწილეების სიმრავლით გამოწვეული. როგორც მინიმუმ, ასეთი კრიმინალიზება შეკრების თავისუფლებას არაპროპორციულად ზღუდავს და წინააღმდეგობაში მოდის საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან (იხ. 2).
1. დარღვეულია სამართლის უზენაესობა და კანონიერების პრინციპი სისხლის სამართლის კონტექსტში
სამართლის უზენაესობა და კანონიერების პრინციპების დაცვა სახელმწიფოს მხრიდან ძალაუფლების გამოყენების ლეგიტიმაციის წინაპირობაა. სამართლის უზენაესობის იდეა, რომელთა გარეშეც თანამედროვე სამართლებრივი სახელმწიფოები არ არსებობენ, ვიწრო განმარტების ფარგლებშიც, ძალაუფლების თვითნებურად, მიკერძოებულად გამოყენების პრევენციის მორალურ მიზანს ატარებს.[2] ამ პრინციპების სისტემური, მიზანმიმართული და არაკეთილსინდისიერი დარღვევა ძირს უთხრის სახელმწიფოსა და საზოგადოებას შორის არსებულ ყოველგვარ ნდობასა და შეთანხმებას.
ძალაუფლების თვითნებურად გამოყენების თავიდან აცილების მიზანზე საუბრობს ადამიანის უფლებების ევროპული სასამართლოც, როდესაც ის უფლებისშემზღუდველი კანონის ხარისხს ამოწმებს (იხ. 1.4). სამართლის უზენაესობის ყველაზე მინიმალისტური თეორიებით კანონი უნდა აკმაყოფილებდეს შემდეგ მოთხოვნებს: ის უნდა იყოს ზოგადი იმ გაგებით, რომ ის პირთა წინასწარ განუსაზღვრელ წრეს მიემართება (მიუკერძოებული და არა ტარგეტირებული ad hominem); საჯაროდ მიღებული; მომავალ ქმედებაზე ორიენტირებული; განჭვრეტადი; წინააღმდეგობრივი შინაარსისგან დაცლილი; შედარებით სტაბილური (მაგ. ყოველდღიურად არ უნდა იცვლებოდეს); მისი შესრულება შესაძლებელი უნდა იყოს; აღსრულება გამოკვეთილად არ უნდა დაშორდეს კანონის კეთილსინდისიერ განმარტებას.[3]
სამართლის უზენაესობის პრინციპი სისხლის სამართლის კონტექსტში დაზუსტებულ და გამკაცრებულ გამოხატულებას პოულობს კანონიერების პრინციპში, რომელიც თავისთავში რამდენიმე გარანტიას აერთიანებს. კერძოდ, კანონიერების პრინციპის თანახმად, პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმები საქართველოს პარლამენტის მიერ კანონის საფუძველზე მიიღება. თავის მხრივ, კანონიერების პრინციპი არ შემოიფარგლება კომპეტენტური ორგანოს განსაზღვრით და პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმებისთვის გარკვეულ ხარისხობრივ მოთხოვნებს აწესებს. კერძოდ, დაუშვებელია სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დადგენა კანონის უკუძალით, ბუნდოვანი (არაგანჭვრეტადი) ნორმის, ჩვეულებითი სამართლის და ნორმის ანალოგიის გამოყენებით. კანონიერების პრინციპი სამართლის უზენაესობის ზოგადი სტანდარტებისგან იმითაც განსხვავდება, რომ ის აბსოლუტურია. თუ არსებობს გამონაკლისები, როდესაც ახალმა კანონმა შეიძლება დაასანქციროს წარსულში ჩადენილი ქმედებები, პასუხისმგებლობის დადგენა მკაფიო კანონის გარეშე აბსოლუტური გარანტიაა, გამონაკლისებს არ ცნობს და მისგან გადახვევა დაუშვებელია საგანგებო მდგომარეობის დროსაც კი.[4]
სამართლის უზენაესობის მსგავსად, კანონიერების პრინციპის მიზანია სახელმწიფოს შებოჭვა. თითოეული ნორმა, მით უფრო, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დამდგენი, უნდა იყოს საკმარისად განჭვრეტადი და ხელმისაწვდომი, რათა საშუალო სტატისტიკური გონებრივი მონაცემების მქონე ადამიანს ჰქონდეს მისი ქმედების სამართლებრივი ნორმასთან მისადაგებით ქცევის შესაძლებლობა.
1.1. დაუშვებელია აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ ქმედების კრიმინალიზება
31 იანვარს მიღებული მთავრობის დადგენილებით ავტომაგისტრალის გადაკეტვის დასჯად ქმედებად გამოცხადების უფლებამოსილება აღმასრულებელ ხელისუფლებას არ ჰქონდა, რადგან ქმედების დასჯადობა და სისხლის სამართლებრივი ქმედების შინაარსის ნებისმიერი დაზუსტება/გაფართოება პარლამენტის მიერ მიღებული კანონის საფუძველზე უნდა მოხდეს. სხვა სიტყვებით, თავად სისხლის სამართლის კოდექსი უნდა შეიცავდეს კრიმინალიზებული ქმედების ძირითად არსს და დანაშაულის დამაფუძნებელ ელემენტებს. შემდგომ მთავრობის აქტით შესაძლოა დაზუსტდეს მხოლოდ დამატებითი დეტალები. აღსანიშნავია, რომ ამ დროსათვის სისხლის სამართლის კოდექსი არ შეიცავს მითითებას, რომ სტრატეგიული და განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონე ობიექტების სია დგინდება მთავრობის დადგენილებით. კანონში არსებული ეს ხარვეზი ფაქტობრივად აღიარებულია თავად მთავრობის მიერ, ვინაიდან საქართველოს პარლამენტში დაინიცირებულია სისხლის სამართლის კოდექსში შესატანი საკანონმდებლო ცვლილებების პაკეტი და განსაზღვრულია, რომ 222-ე მუხლს უნდა დაემატოს შენიშვნა, რომელიც დაადგენს იმ სამართლებრივი აქტის რაობას, რომლითაც დგინდება სტრატეგიული ან განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონე ობიექტების სია. მოცემულ შემთხვევაში, ამ სტანდარტის საპირისპიროდ, მთავრობის დადგენილებით სისხლისსამართლებრივი წესით დასჯადი გახდა ქმედება, რომელიც იქამდე სისხლის სამართლის კოდექსით კრიმინალიზებული არ ყოფილა. ეს შეფასება გამომდინარეობს როგორც ადგილობრივი, ისე საერთაშორისო სამართლის ნორმებიდან.
საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტით გამყარებული კანონიერების ფუნდამენტური პრინციპის თანახმად, არ არსებობს დანაშაული ქმედების ჩადენამდე მოქმედი კანონის გარეშე. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაც უსვამს ხაზს, რომ ქმედების კრიმინალიზება ექსკლუზიურად საკანონმდებლო ორგანოს უფლებამოსილებაა, რაც პირდაპირ გამომდინარეობს ურთიერთშეკავების და გაწონასწორების [checks and balances] კონსტიტუციური პრინციპიდან. პასუხისმგებლობის დადგენის ექსკლუზიური უფლებამოსილების პარლამენტისთვის მინიჭება სამართლებრივი ახირება არ არის. ის გამომდინარეობს სწორედ იმ ინსტიტუციური მახასიათებლებიდან, რომლებიც ზოგადად, თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების შედეგად არჩეულ, საკანონმდებლო ორგანოებს აქვთ. როგორც წესი, პარლამენტი პლურალისტური (არაერთპიროვნული) ორგანოა, რომელშიც საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფები არიან წარმოდგენილი, პარლამენტში კანონპროექტების განხილვა გამჭვირვალე, თანამონაწილეობითი პროცედურებით და საჯარო დებატების/დასაბუთებების მოსმენის შედეგად ხდება. ამდენად, პარლამენტისთვის პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმების მიღების ექსკლუზიური უფლებამოსილების მინიჭება უკავშირდება სამართლის უზენაესობის მთავარ მიზანს - შეამციროს ძალაუფლების თვითნებურად გამოყენების რისკები, შესაბამისად, გაზარდოს პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმის მიმართ ლეგიტიმაცია და სანდოობა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია უფლებაში ისეთი ინტენსიური ჩარევის შემთხვევაშიც, როგორიც ქმედების სისხლისსამართლებრივი წესით დასჯაა.[5]
საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის და კანონიერების პრინციპის შესახებ ევროპული კონვენციის ანალოგიური ნორმის (მე-7 მუხლი) მიზნებისთვის, კანონმდებლის მიერ სხვა [კანონქვემდებარე] ნორმაზე მითითება, თავისთავად კანონიერების პრინციპთან შეუსაბამო არ არის, თუმცა აუცილებელია, რომ ამგვარი “რეფერენსირების” ტექნიკის გამოყენებისას, ქმედების კრიმინალიზება აკმაყოფილებდეს კანონის ხარისხობრივ მოთხოვნებს. დებულება, რომელზეც სისხლისსამართებრივი ნორმა უთითებს პრაქტიკულად ხდება ამავე ნორმის ნაწილი და მათი ერთიანობაში წაკითხვით შესაძლებელი უნდა იყოს დასჯადი ქმედების შინაარსის იდენტიფიცირება. რაც მთავარია, პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონის განჭვრედატობისთვის სხვა ნორმაზე მითითება უნდა მოხდეს ექსპლიციტურად, ხოლო იმ ნორმამ, რომელზეც საკანონმდებლო ჩანაწერი უთითებს, მხოლოდ დანაშაულის უკვე დადგენილი ობიექტური შემადგენლობის ცალკეული ელემენტები შეიძლება დააზუსტოს. ნორმამ, რომელზეც საკანონმდებლო ჩანაწერი უთითებს, არ შეიძლება გააფართოოს კრიმინალიზების ფარგლები, შემოიღოს ახალი დასჯადი ქმედება ან/და თავად განსაზღვროს დანაშაულის დამაფუძნებელი ელემენტები.[6]
1.2. დარღვეულია კანონის ხელმისაწვდომობის პრინციპი
უფლების სისხლისსამართლებრივი ნორმით შეზღუდვა პრაქტიკულად ფარულად, მისი სათანადო წესით გამოქვეყნების გარეშე, როგორც ეს ამ შემთხვევაში მოხდა, არღვევს კანონის ხელმისაწვდომობის მოთხოვნასაც. ქმედების კრიმინალიზება მხოლოდ საზოგადოებისთვის გონივრული ვადით ადრე სათანადოდ ხელმისაწვდომი კანონის საფუძველზე შეიძლება. როგორც აღვნიშნეთ, ეს სტანდარტი განსაკუთრებით მკაცრია სისხლის სამართლებრივ ნორმებთან მიმართებით. იმ შემთხვევაშიც, თუ მთავრობის მიერ მიღებული გადაწყვეტილების შესახებ მედიასაშუალებებით გავრცელებული ინფორმაციით საზოგადოების ნაწილისთვის ცნობილი გახდა მეორე დღეს დაგეგმილი შეკრების კრიმინალიზების სახელმწიფო ნების შესახებ (მისი დაუშვებლობის მიუხედავად), შეუძლებელია ეს დრო გონივრულად ჩავთვალოთ ამ დასკვნის შეკრების ყველა მონაწილის მიმართ გამოსატანად. ხელმისაწვდომობის სტანდარტს კანონისთვის საჭირო ხარისხის შეფასებისას ეყრდნობა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაც.[7]
1.3. დარღვეულია კანონის ზოგადი ბუნების შესახებ პრინციპი
მთავრობის დადგენილებაში ცვლილების შეტანა და სტრატეგიული ობიექტების ნუსხისთვის მაგისტრალების დამატება მოტივირებული იყო არა შემთხვევების განუსაზღვრელი წრის მოწესრიგების საფუძვლით, როგორც ამას ადგილი უნდა ჰქონდეს ნორმატიული აქტის შემთხვევაში, არამედ უკვე დაგეგმილი კონკრეტული, შეკრების რეპრესიის მოტივით. კონკრეტული შეკრების დაანონსების შემდგომ და ასეთ მოკლე დროში მისი კრიმინალიზება არღვევს სამართლის უზენაესობის კიდევ ერთ ფუნდამენტურ პრინციპს კანონის ზოგადი ბუნების თაობაზე, რადგან ის არა ზოგადი პრობლების მოგვარებით, არამედ ერთი კონკრეტულ შეკრების თავიდან აცილებით არის მოტივირებული. სამართლის უზენაესობის ეს ფუნდამენტური პრინციპი ემსახურება კანონის წინაშე თანასწორობის დაცვასა და თვითნებობის თავიდან აცილებას, რათა გამოირიცხოს ისეთი შემთხვევები, როდესაც კანონი კონკრეტული ვინმეს ან რაიმეს წინააღმდეგ არის გამოყენებული. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ხარისხობრივად კანონად არ მიიჩნევს ასეთ (ad hominem) ნორმებს, რომლებიც მიზანში იღებენ გარკვეულ მოვლენებს, ჯგუფებს, ინდივიდებს.[8] სამართლის უზენაესობის ამ პრინციპზე სისტემატიურად ამახვილებს ყურადღებას ვენეციის კომისიაც.[9]
1.4. დარღვეულია კანონის განჭვრეტადობის პრინციპი
როგორც ზემოთ აღინიშნა, საერთაშორისო მნიშვნელობის ავტომაგისტრალების ბლოკირების კრიმინალიზება 2025 წლის 31 იანვარს მთავრობის დადგენილებაში შესული ცვლილებით გახდა შესაძლებელი და იგი არსებით გავლენას ახდენს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 222-ე მუხლზე.
დადგენილებით აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ კრიმინალიზების კომპეტენციის არარსებობის გარდა (იხ. 1.1), ამ ფორმით კრიმინალიზებისას იქმნება განჭვრეტადობის პრობლემა. ქმედების კრიმინალიზება მთავრობის დადგენილებით სტრატეგიული ან/და განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტების წრის განსაზღვრით/გაფართოებით განჭვრეტადი არ არის, რადგან სისხლის სამართლის კოდექსის 222-ე მუხლი პირდაპირ მითითებას არ აკეთებს ამ სამართლებრივ აქტზე.
თავის მხრივ, განუჭვრეტელია ცალკე აღებული სსკ-ს 222-ე მუხლიც. 222 მუხლი ზოგადად უთითებს სტრატეგიულ და განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტებზე, და ასეთი მნიშვნელობის განსაზღვრის რაიმე ობიექტურ კრიტერიუმს არ შეიცავს. არსებული რედაქციით, სსკ-ს 222 მუხლი სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას უშვებს სამართალდამცავის ორგანოების მიერ ობიექტის მნიშვნელობის შესახებ სუბიექტურ დასკვნების საფუძველზე. გარდა იმისა, რომ 222-ე მუხლი დისპოზიციაში არ შეიცავს მითითებას სტრატეგიული ან განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონე ობიექტების ზოგადი მახასიათებლების შესახებ, ის დასჯადად აცხადებს ქმედებას მაშინაც კი, როდესაც კონკრეტულ ქმედებას არ გამოუწვევია ობიექტის ნორმალური მუშაობის შეფერხება. ნორმის მიხედვით, დასჯადია ისეთი ქმედებაც, რომელსაც შეიძლებოდა შეეფერხებინა სტრატეგიული და განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტების ნორმალური მუშაობა. მსგავსი შეფასებითი კრიტერიუმები სახელმწიფოს ფართო მიხედულობის ფარგლებში აქცევს, არ ბოჭავს მას და ცალსახად არღვევს კანონიერების პრინციპს.
ამ შეფასებას ამყარებს ადგილობრივი და საერთაშორისო ნორმები. საკონსტიტუციო სასამართლოს თანახმად, უფლების შეზღუდვის რისკის არსებობისას, კანონმდებელი/ნორმის დამდგენი ორგანო ვალდებულია, მიიღოს ‘ზუსტი, მკაფიო, არაორაზროვანი, განჭვრეტადი კანონმდებლობა (ნორმები)’, რომელიც კეთილსინდისიერი განმარტების პირობებში გამორიცხავს უფლებასთან შეუსაბამო განმარტების შესაძლებლობას.[10] ნორმა უნდა იყოს საკმარისად განსაზღვრული არა მხოლოდ შინაარსის, არამედ რეგულირების საგნის, მიზნისა და მასშტაბების მიხედვით.[11] სასამართლო ადგენს კანონმდებლის ვალდებულებას, საჯარო ხელისუფლება უზრუნველყოს სახელმძღვანელო მიმართულებებით, რომლებიც განჭვრეტადს ხდიან მის მიერ კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობას, აუცილებლობას თუ გარდაუვალობას, სისწორესა და მართლზომიერებას [..].[12] განჭვრეტადობის სტანდარტი კიდევ უფრო მკაცრია პასუხისმგებლობის დამდგენ ნორმებთან მიმართებით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, კანონმდებელი სისხლის სამართლის კანონმდებლობის განსაზღვრისას ვალდებულია მიიღოს ნორმა, რომელიც მაქსიმალურად ამცირებს მისი ინტერპრეტაციის ფარგლებში სასამართლოს მიერ განსხვავებული სამართლებრივი შედეგის დადგენის შესაძლებლობას.[13] სასამართლოს სიტყვებით, ქმედების დასჯადად გამოცხადების შესახებ ექსკლუზიური უფლებამოსილება კანონმდებელმა ისე უნდა გამოიყენოს, რომ საშუალება არ მიეცეს სამართალშემფარდებელს, სამოსამართლეო პრაქტიკის საფუძველზე, თავად შექმნას სისხლისსამართლებრივად დასჯადი ქმედების შემადგენლობა.’[14] ამ ფორმით, განჭვრეტადობის სტანდარტი თვითნებური დევნისა და მსჯავრდების რისკის პრევენციას ემსახურება.[15] თვითნებობის თავიდან აცილებას უკავშირებს კანონის განჭვრეტადობის სტანდარტს ევროპული სასამართლოც,[16] მით უფრო, ისეთ ნორმებთან მიმართებით, რომლებიც სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის[17] ან/და თავისუფლების აღკვეთის[18] საფუძველი შეიძლება გახდეს.
სსკ-ს 222-ე მუხლის ფართო (თვითნებობის შემცველი) განმარტება განუჭვრეტელია იმის გამოც, რომ თანადროულად შეკრების მონაწილეებს აქვთ მათი ქმედების საქართველოს კონსტიტუციით და კანონმდებლობით აღიარებული შეკრების თავისუფლებით დაცვის მოლოდინი, რადგან ის ავტოსატრანსპორტო მოძრაობის შეფერხების რისკის გარეშე არ არსებობს. ამის საპირისპიროდ, სსკ-ს 222-ე მუხლის კეთილსინდისიერი განმარტება მიანიშნებს ქმედების დასჯადობაზე იმ შემთხვევაშიც, როდესაც ქმედებამ ‘შეაფერხა ან შეეძლო შეეფერხებინა’ ავტომაგისტრალის ‘ნორმალური მუშაობა’. ამ შემთხვევაში, სსკ-ს 222-ე მუხლის კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან შესაბამისობაში მყოფი განმარტება შესაძლებელი იქნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სსკ-ს 222-ე მუხლი საერთოდ არ ეხება ბლოკირების ისეთ შემთხვევებს, რომლებიც საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ პროტესტს ეხება. სწორედ ქმედების კრიმინალიზების კონტექსტში განჭვრეტადობის შეფასებისას ევროპული სასამართლო ითვალისწინებს შიდა კანონმდებლობით პარალელურად აღიარებული უფლების შინაარსსაც, რომელიც შეიძლება პირს ლეგიტიმური მოლოდინს უქმნიდეს, რომ სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასეთი ფართო განმარტება უფლებიდან გამომდინარე გამორიცხულია.[19]
1.5. კრიმინალიზების უკან არ დგას მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესი
კრიმინალიზებით ადამიანის ძირითად უფლებებზე ზემოქმედების მასშტაბის გათვალისწინებით ის უკანასკნელ საშუალებად უნდა გამოიყენებოდეს და მნიშვნელოვან ინტერესებს უნდა ემსახურებოდეს.[20] როგორც საკონსტიტუციო სასამართლო განმარტავს, სამართალდარღვევა არის პირის მიერ განხორციელებული იმგვარი ქმედება, რომელიც ეწინააღმდეგება საზოგადოების უმთავრეს ღირებულებებს, დამკვიდრებულ საჯარო წესრიგს, რომელთა დაცვის გარეშეც შეუძლებელია, იარსებოს პლურალისტურმა, დემოკრატიულმა და თავისუფალმა საზოგადოებამ.[21] სასამართლოს თანახმად, ‘კრიმინალიზება შესაბამისი საზოგადოებრივი სიკეთეების, ლეგიტიმური მიზნების დაცვის რეალური და ობიექტური აუცილებლობის გარეშე [...] ხელისუფლების ქმედებას აცლის კონსტიტუციურ საფუძველს [...].’[22] ნებისმიერი სახის სასჯელს სასამართლო გამართლებულად მხოლოდ სამართლიანობის აღდგენის, ახალი დანაშაულის თავიდან აცილების და დამნაშავის რესოციალიზაციის მიღწევისთვის უშვებს.[23] სასჯელი სამართალდარღვევის/დანაშაულის დადგენის გარეშე არ არსებობს და ლოგიკურია, რომ თავად სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაწესებაც საბოლოოდ სასჯელის მიზნებს უნდა ემსახურებოდეს. კრიმინალიზების შემთხვევებს მკაცრად ამოწმებს ევროპული სასამართლოც და განმარტავს, რომ ის ვიწროდ უნდა იყოს ფორმულირებული და ფართო ინტერპრეტაციის საშუალებას არ ტოვებდეს.[24]
ამ სტანდარტის საპირისპიროდ, მოცემულ შემთხვევაში, არათუ კრიმინალიზების საპირწონე მიზნები არ არსებობს, არამედ კონკრეტულ მაგისტრალებთან მიმართებით კრიმინალიზებულია ისეთი ქმედება - შეკრების მონაწილეების სიმრავლის გამო გზის გადაკეტვა, რომელიც შეკრების თავისუფლების ბირთვს/არსს წარმოადგენს.
2. ავტომაგისტრალის გადაკეტვის კრიმინალიზება ეწინააღმდეგება შეკრების თავისუფლების სტანდარტს
2.1. დარღვეულია შეკრების თავისუფლების არსი
როგორც აღვნიშნეთ, მმართველი გუნდის სურვილია, ისეთი ქმედების - შეკრების მონაწილეების სიმრავლის გამო გზის გადაკეტვის - კრიმინალიზება, რომელიც სხვა შემთხვევაში უფლების ბირთვს/არსს წარმოადგენს.
ამ სტანდარტს ადგენს შეკრებებისა და მანიფესტაციების შესახებ კანონი,[25] ისევე როგორც საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა.[26] საკონსტიტუციო სასამართლოს სიტყვებით, ‘შეკრების (მანიფესტაციის) უფლებას უპირატესობა უნდა მიენიჭოს, თუ მისი რეალიზება სხვათა უფლებების შეზღუდვის გარეშე შეუძლებელია, როდესაც გზის სავალი ნაწილის გადაკეტვა ობიექტურ აუცილებლობას წარმოადგენს.’[27] მეტიც, სასამართლო არაპროპორციულ შეზღუდვად მიიჩნევს შეკრების შეწყვეტის მოთხოვნას მაშინაც, თუ შეკრების მონაწილეთა მცირე რაოდენობის გათვალისწინებით გზის სავალი ნაწილის გადაკეტვა აუცილებელი არ არის. სასამართლოს თანახმად, შეკრების ასეთი წესის დარღვევა მისი კანონთან შესაბამისობაში მოყვანის და არა დაუყოვნებლივ მისი შეწყვეტის საფუძველი უნდა გახდეს.[28]
ნებისმიერი ავტომაგისტრალის გადაკეტვის ბლანკეტური კრიმინალიზებას დაუშვებლად მიიჩნევს შეკრების თავისუფლების საერთაშორისო და რეგიონული სტანდარტებიც. შეკრების თავისუფლების შესახებ 37-ე ზოგადი კომენტარის თანახმად, შეკრება ექცევა პაქტის 21-ე მუხლით დაცულ სფეროში, მაშინაც თუ ის სატრანსპორტო მოძრაობის მიზანმიმართულ შეფერხებას იწვევს.[29] შეკრების თავისუფლების ყოველი შეზღუდვა სახელმწიფოსგან დეტალურ დასაბუთებას საჭიროებს და დაშვებულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ შეფერხებით გამოწვეული ზიანი არაპროპორციულია.[30] საპირისპიროდ, ზოგადი კომენტარის თანახმად, დაცული არ არის მხოლოდ ისეთი ძალადობრივ შეკრებები, როდესაც მონაწილეები იყენებენ ფიზიკურ ძალას, რასაც შეიძლება ჯანმრთელობის დაზიანება, ფატალური შედეგი ან კერძო საკუთრების მნიშვნელოვანი დაზიანება მოჰყვეს.[31]
შეკრების თავისუფლების ამგვარ განმარტებას იზიარებს ევროპული სასამართლოც. სასამართლოსთვის ნებისმიერი შეკრების ფორმა ექცევა შეკრების თავისუფლებით დაცულ სფეროში, თუ ის ძალადობრივი არ არის. არაძალადობრივ შეკრებას განეკუთვნება, მათ შორის, გზის სავალი ნაწილის მიზანმიმართული გადაკეტვა, რასაც ნორმალური ცხოვრების რიტმის შეფერხება შეიძლება მოჰყვეს ევროპული სასამართლო, საკონსტიტუციო სასამართლოს მსგავსად, მონაწილეების სიმრავლისგან გამოწვეულ სატრანსპორტო მოძრაობის შეფერხებას განასხვავებს გზის ხელოვნური ან თვითმიზნური გადაკეტვისგან და უკანასკნელისგან განსხვავებით, პირველს თავისუფლების განუყოფელ ნაწილად, ბირთვად განსაზღვრავს, შესაბამისად, მის შეზღუდვას უფრო მკაცრ შეფასების ტესტს უქვემდებარებს. მაგალითად, ავტოსატრანსპორტო საშუალებების გამოყენებით გზის ბლოკირებისთვის დაჯარიმების პროპორციულობის შეფასებისას, სასამართლომ გაამახვილა ყურადღება იმაზე, რომ საქმე გვქონდა მოძრაობის სრულ ბლოკირებასთან, და არა შეფერხებასთან, პოლიციელებმა კი მართებულად, შეკრების თავისუფლებიდან გამომდინარე თმენის ვალდებულების გათვალისწინებით, ზომები მხოლოდ რამდენიმე საათის განმავლობაში ბლოკირების დაშვების შემდგომ მიიღეს.[32] პროპორციულად ჩაითვალა (არასაპატიმრო) სასჯელი იმ შემთხვევაში, როდესაც შეკრების მონაწილე პირებმა სამი ავტომაგისტრალი ერთდროულად ორი დღის განმავლობაში გადაკეტეს.[33] საპირისპიროდ, ევროპულმა სასამართლომ არაპროპორციულად მიიჩნია შეკრების წინასწარი აკრძალვა იმ არგუმენტით, რომ მთავრობისა და სასამართლოს გადაწყვეტილება მხოლოდ სატრანსპორტო მოძრაობის მოსალოდნელ შეფერხებას ეხებოდა, რაც, თავის არსით, შეკრების თავისუფლებით სარგებლობის განუყოფელი ნაწილია. სასამართლომ გაითვალისწინა სავალი გზის სიგანე და ჩათვალა, რომ დაგეგმილი (დაახლოებით 200-კაციანი) შეკრების ჩატარება მოძრაობის მნიშვნელოვანი შეფერხების გარეშეც იქნებოდა შესაძლებელი, ნებისმიერი სხვა დასკვნა კი მხოლოდ სპეკულაცია შეიძლება ყოფილიყო.[34]
სასამართლო არც საჯარო დაწესებულებების დაკავებას გამორიცხავს მშვიდობიანი შეკრების უფლებისგან.[35] მეტიც, საქართველოს წინააღმდეგ მიღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლო შეკრების თავისუფლების სფეროში მოაქცევს საკანონმდებლო ორგანოს მიზანმიმართულ ბლოკირებას, როდესაც პროტესტი პირდაპირ მიემართება საკანონმდებლო ორგანოს უარს საარჩევნო კანონმდებლობის რეფორმაზე. მართალია, სასამართლომ დარღვევა სამიდან ორი აპლიკანტის მიმართ არ დაადგინა, თუმცა ეს დასკვნა გამოტანილი იყო მხოლოდ გამოყენებული ზომების პროპორციულობის შეფასების შემდგომ, რადგან საკანონმდებლო პროცესის შეფერხებისკენ მიმართული ქმედებები შეკრების თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჯდებოდა.[36]
რაც შეეხება სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას, მით უფრო, ისეთს, რომელიც სასჯელის ზომად თავისუფლების აღკვეთას ითვალისწინებს, როგორც წესი, მათ ევროპული სასამართლო შეკრების თავისუფლების არაპროპორციულ შეზღუდვად მიიჩნევს, როგორც მინიმუმ, ასეთ შემთხვევებს განსაკუთრებით მკაცრად ამოწმებს.[37] შეკრების თავისუფლების სისხლისსამართლებრივი ნორმებით შეზღუდვასთან მიმართებით აუცილებელია ყურადღება გამახვილდეს ასეთი რადიკალური, სისხლისსამართლებრივი ზომების ‘მსუსხავ ეფექტზე’. საპატიმრო სასჯელს განსაკუთრებული მსუსხავი ეფექტი აქვს უფლებით სარგებლობაზე და გავლენას ახდენს სხვების მიერ შეკრების უფლებით სარგებლობის პროცესზეც. როგორც სასამართლო განმარტავს, მსუსხავი ეფექტი სახეზეა მაშინაც, როდესაც შეწყდება დევნა ან სასამართლო საბოლოოდ პირს არ შეუფარდეს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას.[38] საქართველოს წინააღმდეგ მიღებულ საქმეზე, ევროპულმა სასამართლო ყურადღება გაამახვილა ‘მსუსხავ ეფექტზე’ და არაპროპორციულად მიიჩნია მშვიდობიანი შეკრების მონაწილის 8-დღიანი ადმინისტრაციული დაკავება გზის სავალი ნაწილის გათავისუფლების შესახებ პოლიციის ბრძანების დაუმორჩილებლობისთვის.[39] სწორედ ‘მსუსხავი ეფექტის’ გათვალისწინებით ეწინააღმდეგება ევროპული სასამართლო არაძალადობრივი გამოხატვის სხვა ფორმების კრიმინალიზებასაც, რაოდენ შოკისმომგვრელიც არ უნდა იყოს ის (მაგ. პანკ ჯგუფ „ფუსი რაიოტის“ მოულოდნელი წარმოდგენა კათედრალში).[40]
ყურადსაღებია, რომ საქმე აღარ გვაქვს ინდივიდუალურ გადაცდომებთან, არამედ მიზანმიმართულ და სისტემურ უკუსვლასთან როგორც სამართლის უზენაესობის, ისე ადამიანის უფლებების დაცვის კუთხით. ავტოკრატიის სტაბილიზაციის პროცესში მიღებული კანონების ‘მსუსხავი ეფექტიც’ არა საჯარო ინტერესის დაცვის თანმდევი შედეგი, არამედ სახელმწიფოს მიზანმიმართული პოლიტიკაა, რაც შეიძლება მასშტაბურად იმოქმედოს ადამიანების მოტივაციაზე, შეეწინააღმდეგონ ავტოკრატიზაციის პროცესს, ჩაერთონ პროტესტში, გააშუქონ მიმდინარე მოვლენები, ა.შ.
შეჯამება
ჩვენ ყოველდღიურად პროტესტის წინააღმდეგ კანონის ინსტრუმენტალიზების მოწმეები ვართ.
სამართლის მბოჭავი ფუნქციისგან დაცლის და მისი ინსტრუმენტალიზების პროცესს ფარდას ყველაზე კარგად ხდის 2 თებერვალს დაანონსებული პროტესტის პოსტ ფაქტუმ მთავრობის დადგენილებით კრიმინალიზება, რომელიც ერთდროულად უგულებელყოფს სამართლის უზენაესობისა და კანონიერების პრინციპების პრაქტიკულად ყველა ასპექტს. ამ ნაბიჯით, სახელმწიფოს რეპრესიულმა აპარატმა ყველაზე მკაფიოდ უთხრა სათქმელი საზოგადოებას - ის მზად არის მოქალაქეების არაძალადობრივი, შეკრების თავისუფლებით დაცული პროტესტის ჩასახშობად გამოიყენოს ყველაზე რადიკალური სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ღონისძიებები საფუძვლად ფორმალურად ხელმისაწვდომი, განჭვრეტადი და საკანონმდებლო ორგანოში განხილული, ნორმების გამოყენების გარეშეც. ფორმალური მოთხოვნების გარდა, კონკრეტული ავტომაგისტრალების გადაკეტვის ზოგადი და წინასწარი აკრძალვა, მით უფრო, სისხლის სამართლის სამართლებრივი დასჯა, შეკრების თავისუფლების ძირითად არსს უგულებელყოფს.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] იხ., საქართველოს მთავრობის 2024 წლის 23 ოქტომბრის #361 დადგენილება სტრატეგიული ან/და განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტების ნუსხის დამტკიცების შესახებ, ხელმისაწვდომია: https://matsne.gov.ge/document/view/6296025?publication=0.
[2] M. Krygier, „Illiberalism and the Rule of Law,“ in A. Sajó, R. Uitz and S. Holmes (eds), Routledge Handbook of Illiberalism (Routledge, 2021), pp. 533-553; A. Sajó, R. Uitz, The Constitution of Freedom. An Introduction to Legal Constitutionalism (Cambridge University Press, 2017) 309; T. Ginsburg and M. Versteeg, “Constitutional Correlates of the Rule of Law,” in M. Adams, A. Meuwese, and E. H. Ballin (eds), Constitutionalism and the Rule of Law (Cambridge University Press, 2017), pp. 506–25.
[3] L. L. Fuller, The Morality of Law: Revised Edition (Yale University Press, 1969).
[4] Streletz, Kessler and Krenz v. Germany [GC], nos. 34044/96 and 2 others, ECHR 2001-II, პარა 81-90; Vasiliauskas v Lithuania, no. 35343/05, 20 October 2015, პარა 153-162; Scoppola v Italy (no 2), no 10249/03, 17 September 2009, პარა 92. Kononov v Latvia, no. 36376/04, 17 May 2010, პარა 241.
[5] გიორგი ლაშხი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ (23 თებერვალი 2022), II-11-16;
[6] გიორგი ლაშხი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ, პარა 17-20; EctHR [GC], ADVISORY OPINION concerning the use of the “blanket reference” or “legislation by reference” technique in the definition of an offence and the standards of comparison between the criminal law in force at the time of the commission of the offence and the amended criminal law Request no. P16-2019-001 by the Armenian Constitutional Court), 29 May 2020, პარა. 72-73.
[7] Big Brother Watch and Others v. The United Kingdom, no. 58170/13 and 2 others, 25 May 2021, პარა 332; Silver and Others v the United Kingdom (1983), no. 5947/72 and 6 others, პარა 87-88.
[8] Baka v. Hungary [GC], no. 20261/12, 23 June 2016, პარა 117, 154; Selahattin Demirtaş V. Turkey (No. 2), no. 14305/17, 20 November 2018, para 269.
[9] Venice Commission (2012) Opinion On Act CLXII of 2011 On the Legal Status And Remuneration of Judges and Act CLXI Of 2011 On the Organisation And Administration Of Courts Of Hungary, para 111-115; Venice Commission (2017) Hungary Opinion On Act XXV Of 4 April 2017 On The Amendment Of Act CCIV Of 2011 On National Tertiary Education, para 22. Venice Commission (2016) Turkey Opinion On The Suspension Of The Second Paragraph Of Article 83 Of The Constitution (Parliamentary Inviolability), para 80-81.
[10] საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (24 ოქტომბერი 2012), II-13, 15.
[11] საქართველოს სახალხო დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (30 ოქტომბერი 2008), II-36.
[12] საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-15.
[13] ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (14 მაისი 2013), II-36; ბერუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (15 ივლისი 2021), II-6-8; ვალერიან გელბახიანი, მამუკა ნიკოლაიშვილი და ალექსანდრე სილაგაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (13 ნოემბერი 2014), II-50.
[14] ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-37.
[15] ბერუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-8.
[16] Big Brother Watch and Others v. The United Kingdom, no. 58170/13 and 2 others, 25 May 2021, პარა 333; Mkrtchyan v. Armenia, no. 6562/03, 11 January 2007, para 39; Vistiņš and Perepjolkins v. Latvia, no. 71243/01, 25 October 2012, პარა 97.
[17] Navalnyye v. Russia, no. 101/15, 17 October 2017, პარა 54; Camilleri v. Malta, no. 42931/10, 22 January 2013, პარა. 34-38; Selahattin Demirtaş v. Turkey [GC] (No. 2), პარა 249-250.
[18] S., V. and A. v. Denmark, no. 35553/12 and 2 others, 22 October 2018, პარა 73; Merabishvili v Georgia, no 72508/13, 28 November 2017, პარა 186. Buzadji v Moldova, no 23755/07, 05 July 2016, პარა 84; Assanidze v Georgia, no. 71503/01, 8 April 2004, პარა 175.
[19] Selahattin Demirtaş v. Turkey [GC] (No. 2), პარა 270.
[20] გიორგი ლაშხი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ, II-12-14; ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-37.
[21] გიორგი ლაშხი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ, პარა 12.
[22] ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (24 ოქტომბერი 2015), პარა 70.
[23] ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, პარა 40-41.
[24] Lacatus v. Switzerland, no. 14065/15, 19 January 2021, პარა 101-102, იხ. ასევე Thlimmenos v. Greece [GC], no. 34369/97, 6 April 2000, პარა 4.
[25] მუხლი 111 (4).
[26] მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „მოძრაობა ერთიანი საქართველოსთვის“ და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (18 აპრილი 2011), პარა 79.
[27] იგივე, პარა. II-38,39
[28] იგივე, პარა II-47,48
[29] ზოგადი კომენტარი 37 მშვიდობიანი შეკრების უფლებაზე (CCPR/C/GC/37, 2020 წლის 17 სექტემბერი), პარა 7, 15, 37, 44.
[30] იგივე, პარა 47.
[31] იგივე, პარა 15.
[32] Barraco v. France, 2009, no. 31684/05, 5 March 2009, პარა 43, 46-47.
[33] Kudrevičius and Others v. Lithuania [GC], no. 37553/05, 15 October 2015, პარა 97-98.
[34] Körtvélyessy v. Hungary, no. 7871/10, 5 April 2016, პარა 28-29.
[35] Cisse v. France, 2002, no. 51346/99, 9 April 2022, პარა 39-40; Tuskia and Others v. Georgia, no. 14237/07, 11 October 2018, პარა 73-75; Annenkov and Others v. Russia, no. 31475/10, 25 July 2017, პარა 126;
[36] Makarashvili and Others v. Georgia, no. 23158/20, 1 September 2022, პარა 89-94.
[37] Ekrem Can And Others v. Turkey, no. 10613/10, 8 March 2022, პარა 91-92; Taranenko v. Russia, no. 19554/05, 15 May 2014, პარა 87; Akgöl and Göl v. Turkey, no. 28495/06 and 28516/0, 17 May 2011, პარა 43; Gün and Others v. Turkey, no. 8029/07, 18 June 2013, პარა 83.
[38] Nurettin Aldemir and Others v. Turkey, no. 32124/02 and 6 others, 18 December 2007, პარა 34;.
[39] Chkhartishvili v. Georgia, no. 31349/20, 11 May 2023, §59-60.
[40] Mariya Alekhina and Others v. Russia, 38004/12, 17 July 2018, პარა 227.
