სოციალური სამართლიანობის ცენტრი აფასებს 2024 წლის 13 დეკემბერს “ქართული ოცნების” მიერ მიღებული საკანონმდებლო ცვლილებების სრულ პაკეტს, რომელიც მკვეთრად აუარესებს შეკრებისა და გამოხატვის, პირადი ცხოვრების, ასევე პირადი თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლების მდგომარეობას ქვეყანაში და პროტესტის კრიმინალიზებასა და საპოლიციო ძალაუფლების უკონტროლო გაძლიერებას ისახავს მიზნად.

13 დეკემბერს ,,ქართულმა ოცნებამ’’ მიიღო შემაშფოთებელი საკანონმდებლო ცვლილებების პაკეტი, რომელიც არაერთი მიმართულებით არაპროპორციულად ზღუდავს ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს. რეგულაციების ნაწილი 2025 წლის 1 თებერვლიდან ამოქმედდება, ნაწილი კი 1 აპრილიდან შევა ძალაში. აღნიშნული საკანონმდებლო ცვლილებებით ამოქმედდა ახალი აკრძალვები და გამკაცრებული სანქციები, მათ შორის, გამოხატვისა და შეკრების თავისუფლების წინააღმდეგ. ჩხრეკისა და ადმინისტრაციული დაკავებების კუთხით კი დაწესდა საპოლიციო თვითნებობის უმძიმესი რეჟიმი, რომელიც მას მოქალაქეების კონტროლისა და თავისუფლების შეზღუდვის უკონტროლო ძალაუფლებას გადასცემს.

აღნიშნული საკანონმდებლო ცვლილებებით გრძელდება პროტესტის დასჯისა და მოქალაქეების თავისუფლების ხელყოფის იმ რეპრესიულ პოლიტიკას, რომელსაც “ქართული ოცნება” 28 ნოემბრის შემდეგ ორგანიზებული უწყვეტი და მასობრივი შეკრებების მონაწილეების მიმართ იყენებს.  მსგავსი საკანონმდებლო ცვლილებები ავტორიტარული მმართველობის გაფორმების დაუფარავ ინტერესს აჩვენებს “ქართული ოცნების” მხრიდან და გარდა იმისა, რომ არაკონსტიტუციურია, ის ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო  სამართლის პრინციპებთან მოდის წინააღმდეგობაში.

• შეკრების ჩატარებასთან და ორგანიზებასთან დაკავშირებული მაღალი ჯარიმები
• შეკრების ჩატარება სამართალდამცავი ორგანოების შენობებიდან ოცი მეტრის რადიუსში მდებარე ტერიტორიაზე;
• შეკრების ან მანიფესტაციის ჩატარებისას შენობების შესასვლელების ბლოკირება;
• ტრანსპორტის სავალი ნაწილის ხელოვნურად გადაკეტვა, თუ ამას არ მოითხოვს შეკრების ან მანიფესტაციის მონაწილეთა რაოდენობა[2].

ეუთო/ოდირისა და ვენეციის კომისიის სახელმძღვანელო პრინციპების თანახმად მშვიდობიანი შეკრების თავისუფლებასთან დაკავშირებით, შეკრების ფარგლებში განხორციელებული მოქმედებების გამო დაკისრებული სანქციები აუცილებელია აკმაყოფილებდეს პროპორციულობის სტანდარტს[3]. არაპროპორციულად მკაცრმა სანქციებმა შესაძლოა დააბრკოლოს შეკრებების გამართვა, ჰქონდეს მსუსხავი ეფექტი და ხელი შეუშალოს მსურველ პირებს, მონაწილეობა მიიღონ შეკრებაში. არაპროპორციულად მკაცრი სანქციები შესაძლოა წარმოადგენდეს შეკრების თავისუფლების არაპირდაპირ დარღვევას. სახელმძღვანელო პრინციპების თანახმად, შეკრების ადგილთან, დროსთან და მარშრუტთან დაკავშირებული მოთხოვნების დარღვევა არ უნდა ისჯებოდეს მაღალი ჯარიმებით[4].

არაგონივრულად გაზრდილი ჯარიმებით სანქცირებულ ნორმებს შორის, როგორც ზემოთ აღინიშნა, არის ე.წ. ბლანკეტური ნორმები, რომელთა კანონმდებლობაში არსებობა მსგავსი შინაარსით ისედაც პრობლემური იყო. ეუთო/ოდირისა და ვენეციის კომისიის შეფასებით, ბლანკეტურ აკრძალვებს მიეკუთვნება გარკვეულ დროს, სივრცეში ან ადგილებში, ზოგადი წესის სახით, მშვიდობიანი შეკრების უფლებით დაცული ყოველგვარი შეკრების აკრძალვა[5]. ბლანკეტური აკრძალვები მხედველობაში არ იღებენ, რომ შეკრების თავისუფლება შესაძლოა რეალიზდეს სხვადასხვა გზებით და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევას თან ახლდეს სპეციფიკური გარემოებები, რაც ინდივიდუალურ მიდგომას და გადაწყვეტას საჭიროებს. ნორმები, რომლებიც აწესებენ აკრძალვებს შეკრებების დროსთან ან ადგილთან დაკავშირებით ზოგადი წესის სახით და შესაძლოა შემდეგ დაუშვან გარკვეული გამონაკლისი ამ წესიდან, არღვევენ კანონზომიერ ურთიერთმიმართებას თავისუფლებასა და აკრძალვას შორის, აქცევენ რა აკრძალვას ნორმად და თავისუფლებას - გამონაკლისად[6]. ასეთი აკრძალვები არის მშვიდობიანი შეკრების თავისუფლებაში გადამეტებული ჩარევა და ამ უფლების დარღვევა[7].

სამართალდამცავი ორგანოების შენობებიდან ოცი მეტრის რადიუსში მდებარე ტერიტორიაზე შეკრების ჩატარების ბლანკეტური აკრძალვა შეკრების თავისუფლებაში გადამეტებულ და არაპროპორციულ ჩარევად აქვს შეფასებული ვენეციის კომისიას იმ არგუმენტზე ხაზგასმით, რომ მსგავსი აკრძალვები არ იძლევა შესაძლებლობას, მხედველობაში იქნას მიღებული თითოეული კონკრეტული შემთხვევის სპეციფიკური გარემოებები[8]. შეკრების ან მანიფესტაციის ჩატარებისას შენობების შესასვლელების ბლოკირების ბლანკეტური აკრძალვა კი პირდაპირ ეწინააღმდეგება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტს, რომლის თანახმად პიკეტირების უფლება შეკრების თავისუფლების უფლებით დაცულ სფეროს მიეკუთვნება[9].

• წარწერების, ნახატებისა და სიმბოლოების შესრულებისთვის ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დამძიმება

ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 150-ე მუხლი ყალიბდება შემდეგი რედაქციით:

„მუხლი 150. მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციულ საზღვრებში არსებული ტერიტორიის იერსახის დამახინჯება

1. სხვადასხვა სახის წარწერების, ნახატების, სიმბოლოების თვითნებური შესრულება შენობათა ფასადებზე, ვიტრინებზე, ღობეებზე, სვეტებზე, ხენარგავებზე, ასევე პლაკატების, ლოზუნგების, ბანერების განთავსება ისეთ ადგილებზე, რომლებიც საამისოდ არ არის გამოყოფილი, ღობეებისა და შენობების შეუღებავად მიტოვება –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 1 000 ლარის ოდენობით.

2. იმავე ქმედების განმეორებით ჩადენა –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 2 000 ლარის ოდენობით.

3. სხვადასხვა სახის წარწერების, ნახატების, სიმბოლოების თვითნებურად შესრულება ადმინისტრაციული ორგანოების შენობათა ფასადებზე, აგრეთვე მათ მიმდებარე ტერიტორიაზე, მათ შორის, ფეხით მოსიარულეთა და სატრანსპორტო საშუალებების სავალ ნაწილზე, –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 2 000 ლარის ოდენობით.

4. ამ მუხლის მე-3 ნაწილით გათვალისწინებული სამართალდარღვევის განმეორებით ჩადენა გამოიწვევს დაჯარიმებას 3 000 ლარის ოდენობით ან, თუ საქმის გარემოებებისა და დამრღვევის პიროვნების გათვალისწინებით ამ ზომის გამოყენება არასაკმარისად იქნება მიჩნეული, –

ადმინისტრაციულ პატიმრობას 15 დღემდე ვადით.

5. ამ მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული ქმედების „კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილ კულტურული მემკვიდრეობის დამცავ ზონაში ჩადენა –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 2 000 ლარის ოდენობით.

6. ამ მუხლის მე-5 ნაწილით გათვალისწინებული ქმედების განმეორებით ჩადენა –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 3 500 ლარის ოდენობით.

7. ამ მუხლით გათვალისწინებული დარღვევის გამოუსწორებლობა დაჯარიმებიდან 10 დღის ვადაში –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 1 000 ლარის ოდენობით.

შენიშვნა: ამ მუხლის მე-4 ნაწილით გათვალისწინებული სამართალდარღვევის ჩადენისთვის პირს ჩამოერთმევა იარაღის ტარების უფლება 3 წლამდე ვადით.“.

ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 150² მუხლი ყალიბდება შემდეგი რედაქციით:

„მუხლი 150². ქალაქ თბილისის მუნიციპალიტეტის იერსახის დამახინჯება

1. ქალაქ თბილისის მუნიციპალიტეტში სხვადასხვა სახის წარწერების, ნახატების, სიმბოლოების თვითნებურად შესრულება შენობათა ფასადებზე, ვიტრინებზე, ღობეებზე, სვეტებზე, ხენარგავებზე, ფეხით მოსიარულეთა და სატრანსპორტო საშუალებების სავალ ნაწილებზე, პლაკატების, ლოზუნგების, ბანერების განთავსება ისეთ ადგილებზე, რომლებიც საამისოდ არ არის გამოყოფილი, ღობეებისა და შენობების შეუღებავად მიტოვება –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 1 000 ლარის ოდენობით.

2. იმავე ქმედების განმეორებით ჩადენა –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 2 000 ლარის ოდენობით.

3. ქალაქ თბილისის მუნიციპალიტეტში სხვადასხვა სახის წარწერების, ნახატების, სიმბოლოების თვითნებურად შესრულება ადმინისტრაციული ორგანოების შენობათა ფასადებზე, აგრეთვე მათ მიმდებარე ტერიტორიაზე, მათ შორის, ფეხით მოსიარულეთა და სატრანსპორტო საშუალებების სავალ ნაწილებზე, –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 2 000 ლარის ოდენობით.

4. ამ მუხლის მე-3 ნაწილით გათვალისწინებული ქმედების განმეორებით ჩადენა

– გამოიწვევს დაჯარიმებას 3 000 ლარის ოდენობით.

5. ამ მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული ქმედების „კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილ კულტურული მემკვიდრეობის დამცავ ზონაში ჩადენა –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 2 000 ლარის ოდენობით.

6. ამ მუხლის მე-5 ნაწილით გათვალისწინებული ქმედების განმეორებით ჩადენა – გამოიწვევს დაჯარიმებას 3 500 ლარის ოდენობით.
7. ამ მუხლით გათვალისწინებული დარღვევის გამოუსწორებლობა დაჯარიმებიდან 10 დღის ვადაში –

გამოიწვევს დაჯარიმებას 1 000 ლარის ოდენობით.“.

ადმინისტრაციულ  სამართალდარღვევათა კოდექსში შეტანილი ცვლილებებით, არაგონივრული ოდენობით იზრდება ასევე ჯარიმები წარწერების, ნახატებისა და სიმბოლოების შესრულებისათვის შენობათა ფასადებზე, ვიტრინებზე, ღობეებსა და სვეტებზე, რაც კანონმდებლობის თანახმად, ადმინისტრაციულ საზღვრებში არსებული ტერიტორიის ,,იერსახის დამახინჯებად’’  არის შერაცხული. აქამდე არსებული კანონმდებლობით, მსგავსი ქმედებები 50 ლარის ოდენობით ჯარიმას ითვალისწინებდა[10], ამიერიდან კი 1000 ლარით დაჯარიმდება[11]. საპროტესტო შინაარსის წარწერების თუ ნახატების შესრულებას ზემოაღნიშნულ ნაგებობებზე შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს მშვიდობიანი შეკრების ფარგლებში. შეკრების თავისუფლების წინააღმდეგ მიმართულ სხვა გამკაცრებულ სანქციებთან ერთად, ამ ქმედებებისთვის ჯარიმების გადაჭარბებული გაზრდა გამოხატვისა და შეკრების თავისუფლების არაპროპორციული სანქცირების ერთიანი კონტექსტის ნაწილად უნდა შეფასდეს.

• შეკრების მონაწილეებისთვის ნიღბების აკრძალვა

„შეკრებებისა და მანიფესტაციების შესახებ“ საქართველოს კანონში შეტანილი ცვლილებების თანახმად, კანონის მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტის:

ა) „ა“ ქვეპუნქტი ყალიბდება შემდეგი რედაქციით:

შეკრების ან მანიფესტაციის მონაწილეებს ეკრძალებათ:

„ა) იქონიონ ცეცხლსასროლი იარაღი, ფეთქებადი, ადვილაალებადი, რადიოაქტიური ნივთიერება, ცივი იარაღი ან პიროტექნიკური ნაწარმი;“;

ბ) „ა“ ქვეპუნქტის შემდეგ დაემატოს შემდეგი შინაარსის „ა¹“ და „ა²“ ქვეპუნქტები:

„ა¹) იქონიონ ლაზერული გამოსხივების ან/და მკვეთრი გამოსხივების მქონე ისეთი საშუალება, რომლის გამოყენებამ შეიძლება ხელი შეუშალოს სახელმწიფო უწყებების წარმომადგენელთა საქმიანობას ან/და მათ სარგებლობაში არსებულ ტექნიკურ საშუალებათა გამართულ ფუნქციონირებას;

ა²) სახის ნიღბით ან ნებისმიერი სხვა საშუალებით დაფარვა;“.

შეკრების თავისუფლების წინააღმდეგ მიმართული პრობლემური საკანონმდებლო სიახლეა ასევე შეკრების ან მანიფესტაციის მონაწილეებისათვის სახის ნიღბით ან ნებისმიერი სხვა საშუალებით დაფარვის ბლანკეტური აკრძალვა[12]. აღსანიშნია, რომ სხვა აკრძალვების მსგავსად, ამ მოთხოვნის შეუსრულებლობაც მაღალი, 2000 ლარის ოდენობის ფულადი ჯარიმით დაისჯება[13].  

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტებით, შეკრების მონაწილეთათვის ნებისმიერი სახის ნიღბის ტარების ბლანკეტური ან რუტინული აკრძალვა შეკრების თავისუფლების არაპროპორციულ შეზღუდვას წარმოადგენს[14]. ეუთო/ოდირისა და ვენეციის კომისიის შეფასებით, შეკრების დროს სახის ნიღბით ან სხვა საშუალებით დაფარვა არის კომუნიკაციის ფორმა, რომელიც დაცულია გამოხატვისა და შეკრების თავისუფლებით[15]. შეკრების მონაწილეთა მიერ სახის დაფარვის საშუალებები შესაძლოა გამოყენებულ იქნას კონკრეტული შეხედულებების ან რელიგიური მრწამსის გამოსახატად, ან ანგარიშსწორებისგან თავის დასაცავად. მათი გამოყენების შეზღუდვა შესაძლებელი უნდა იყოს მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როცა არსებობს მყისიერი ძალადობის აშკარა მტკიცებულება ან/და პირის დაკავების სარწმუნო საფუძველი[16].

ახალი ცვლილებებით, შეკრების მონაწილეებს ჯანდაცვის მიზნით სახის დაფარვაც, მათ შორის, პირბადეებისა და აირწინაღების ტარებაც ეკრძალებათ, რაც განსაკუთრებით საგანგაშოა, რადგან ხელისუფლების მიერ აქციების დასაშლელად სპეციალური საშუალებების ჭარბი გამოყენების პირობებში, მომიტინგეთათვის ამ ფორმით სახის დაფარვა თავდაცვის მნიშვნელოვანი გზაა. აღსანიშნია ასევე, რომ მომიტინგეები სახის დაფარვის საშუალებებს იმ მიზნითაც იყენებენ, რომ თავი დაიცვან აქციებში მონაწილეობის გამო მოსალოდნელი რეპრესიებისა და ანგარიშსწორებისაგან. ამ კუთხით ხაზი უნდა გაესვას ასევე აქციების მონაწილეებზე განხორციელებული ძალადობის ფაქტებს შენიღბული და არაიდენტიფიცირებადი პირების მიერ, რომელთა ძალოვან სტრუქტურებთან კავშირის შესახებ სარწმუნო ცნობები არსებობს. ამ პირობებში აქციების მონაწილეთათვის სახის დაფარვის ნებისმიერი საშუალების გამოყენების სრული აკრძალვა არ აკმაყოფილებს დასაბუთების არავითარ სტანდარტს.

• ლაზერების გამოყენების აკრძალვა

,,შეკრებებისა და მანიფესტაციების შესახებ’’ საქართველოს კანონში შესული კიდევ ერთი პრობლემური ცვლილებაა შეკრების ან მანიფესტაციის მონაწილეთათვის ლაზერული გამოსხივების ან/და მკვეთრი გამოსხივების მქონე ისეთი საშუალების თან ქონის აკრძალვა, რომლის გამოყენებამ შესაძლოა ,,ხელი შეუშალოს სახელმწიფო უწყებების წარმომადგენელთა საქმიანობას ან/და მათ სარგებლობაში არსებულ ტექნიკურ საშუალებათა გამართულ ფუნქციონირებას’’[17]. ამ ნორმას ასევე აქვს ზოგადი სახის, ბლანკეტური აკრძალვის ხასიათი. იგი არ ითვალისწინებს, რომ ლაზერული გამოსხივების საშუალებების გამოყენება შესაძლოა წარმოადგენდეს გამოხატვის თავისუფლების ნაწილს - კომუნიკაციის ფორმას საპროტესტო გზავნილების გასაძლიერებლად.

• გასინჯვისა და დაკავების საფუძვლების თვითნებური გაფართოება

2024 წლის 13 დეკემბერს გატარებული საკანონმდებლო ცვლილებებით გაფართოვდა პოლიციის უფლებამოსილებების ადმინისტრაციული დაკავებისა და პირადი გასინჯვის დროს და მას თვითნებობისა და მოქალაქეების თავისუფლების შეზღუდვის შეუზღუდავი მექანიზმები მიეცა. 

ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 244-ე მუხლი ახალი რედაქციით ჩამოყალიბდა რომლის თანახმადაც, ნებადართული გახდა პირის დაკავება, პირადი გასინჯვა, მისი ნივთების გასინჯვა და მისთვის ნივთებისა და დოკუმენტების ჩამორთმევა სამართალდამრღვევის სასამართლოში დროულად წარდგენის, საქმის გაჭიანურების თავიდან აცილების, ადმინისტრაციული სამართალწარმოების პროცესში მონაწილეობისთვის თავის არიდების პრევენციის, ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის განმეორებით ჩადენის პრევენციისთვის.

აღნიშნული ცვლილებები არის ბუნდოვანი, განუჭვრეტადი და სამართალდამცავებს ანიჭებს განუსაზღვრელ უფლებამოსილებას, დასაბუთების გარეშე დააკავონ ნებისმიერი პირი. განსაკუთრებით საგანგაშოა სამართალდამცავებისთვის უფლებამოსილების მინიჭება, ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის განმეორებითი ჩადენის პრევენციისთვის დაკავება. „განმეორებითი სამართალდარღვევის“ პრევენცია დამოკიდებულია მხოლოდ სამართალდამცავის სუბიექტურ შეფასებაზე, რაც ქმნის პირის დაკავების თვითნებურ საფუძველს.

ამასთან, რეგულირება, რომელიც იმავე განუჭვრეტელი საფუძვლებით უშვებს პირად გასინჯვას, ნივთების გასინჯვას და ნივთების და დოკუმენტების ჩამორთმევას არანაკლებ პრობლემურია და არ შეესაბამება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას. უფლებაში ჩარევის ასეთი ინტენსიური ზომები უნდა იყოს პროპორციული და გამოყენებული მხოლოდ მკაფიოდ განსაზღვრულ და საჭირო შემთხვევებში. ცვლილებები კი არ ითვალისწინებს იმ კრიტერიუმებს, რომლებიც შეზღუდავდა ამ ზომების გამოყენებას.

ცვლილებებით მინიჭებული განუსაზღვრელი უფლებამოსილებები ზრდის პოლიციური ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების რისკს, რაც შესაძლოა, გამოყენებულ იქნას მშვიდობიანი პროტესტის მონაწილეების წინააღმდეგ. ამასთან, როგორც გასული დღეების მოვლენები აჩვენებს, სასამართლო ადმინისტრაციული წესით დაკავებულ პირებს ყველა შემთხვევაში ცნობს სამართალდამრღვევად, მხოლოდ შსს-ს წარმომადგენლების განმარტებების საფუძველზე, ობიექტური მტკიცებულებების შეფასების გარეშე. შესაბამისად, არ არსებობს ეფექტური სასამართლო ზედამხედველობა, რაც მოქალაქეების დარღვეულ უფლებების აღდგენის გარანტია იქნებოდა.

საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 244-ე მუხლში შეტანილი ცვლილებები, რომლებიც უშვებს პირის დაკავებას, პირადი გასინჯვას, ნივთების შემოწმებას და ნივთებისა და დოკუმენტების ჩამორთმევას, უნდა შეფასდეს საქართველოს მიერ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის (ICCPR) და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის (ECHR) ფარგლებში ნაკისრი ვალდებულებების კონტექსტში.

ICCPR-ი, რომლის მხარეც არის საქართველო, უზრუნველყოფს პიროვნების თავისუფლების, უსაფრთხოების და კონფიდენციალურობის ძირითადი პრინციპების დაცვას. პაქტის მე-9 მუხლით განსაზღვრულია თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება, რომლის თანახმადაც, “არავინ უნდა დაექვემდებაროს თვითნებურ დაკავებას ან პატიმრობას“.

პაქტის მე-9 მუხლზე გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ზოგად კომენტარში აღნიშნულია, რომ პიროვნების თავისუფლება და უსაფრთხოება, აღნიშნავს ადმინისტრაციული დაკავების (ან უსაფრთხოების მიზნით დაკავების) ფუნდამენტურ რისკებსა და გარანტიებს და ხაზს უსვამს,  რომ ასეთი ფორმის დაკავება ხშირად წინააღმდეგობაში მოდის ICCPR-ის მე-9 მუხლთან. ზოგადი კომენტარის მიხედვით, ადმინისტრაციული დაკავება თავისთავად შეიცავს თავისუფლების თვითნებური აღკვეთის მძიმე რისკებს.¹

დოკუმენტი აღნიშნავს, რომ ყველაზე გამონაკლის შემთხვევებში, როდესაც სახეზეა რეალური, უშუალო და გარდაუვალი საფრთხე, რომელიც პირის დაკავებას გაამართლებდა, სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება და მტკიცების ტვირთი დაამტკიცოს, რომ პირი ამგვარ საფრთხეს წარმოადგენს და რომ სხვა ალტერნატიული ზომებით ეს საფრთხე ვერ აღმოიფხვრება. ამგვარი მტკიცების ტვირთი იზრდება დაკავების ხანგრძლივობის შესაბამისად. სახელმწიფოებმა ასევე უნდა დაამტკიცონ, რომ დაკავება არ გაგრძელდა იმაზე დიდხანს, ვიდრე აბსოლუტურად აუცილებელი იყო, და სრულად დაიცვან მე-9 მუხლით განსაზღვრული სტანდარტები.²

აგრეთვე აუცილებელია, რომ დაკავების კანონიერება შემოწმდეს დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ. დოკუმენტი ასევე ხაზს უსვამს დაკავებულის უფლებას, ჰქონდეს წვდომა სამართლებრივ დახმარებაზე, და სახელმწიფო ვალდებულია დაკავებულს მიაწოდოს მტკიცებულებები, რომლის საფუძველზეც მოხდა მისი დაკავება.³

დოკუმენტი ასევე აღნიშნავს, რომ პაქტით გარანტირებული უფლებების ლეგიტიმური განხორციელებისთვის, მათ შორის გამოხატვისა და აზრის თავისუფლებისა (მე-19 მუხლი) და შეკრების თავისუფლების (მე-21 მუხლი) უფლებებით სარგებლობისთვის დასჯის მიზნით დაკავება ან დაპატიმრება თვითნებურია.⁴

საქართველო, როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ხელმომწერი მხარე, ვალდებულია დაიცვას მისი დებულებები და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს (ECtHR) პრეცედენტები.

ევროპული კონვენციის მუხლი 5(1) იცავს პირებს თვითნებური თავისუფლების აღკვეთისაგან. ნებისმიერი დაკავება უნდა იყოს კანონიერი, არა თვითნებური და უნდა ჰქონდეს კონკრეტული სამართლებრივი საფუძველი.

კონვენციის მე-8 მუხლი, პირადი და ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობა, პირად ცხოვრებაში ჩარევისგან დაცვას უზრუნველყოფს. ამ უფლებაში ჩარევა უნდა იყოს კანონში მკაფიოდ განსაზღვრული, თვითნებობის თავიდან ასაცილებლად, ემსახურებოდეს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას, იყოს აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში და დაცული იყოს პროპორციულობის პრინციპი.

Საქმეზე Gillan and Quinton v. the United Kingdom ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ინდივიდების გაჩერება და ჩხრეკა პირადი ცხოვრების ხელყოფას წარმოადგენს, რადგან ის გულისხმობს: ადამიანის საჯარო სივრცეში გაჩერებას და მისი პირადი სივრცის შელახვას; დამცირებისა და დაშინების რისკს, რაც გავლენას ახდენს პიროვნულ მთლიანობასა და თავისუფლებაზე.

გაჩერებისა და გასინჯვის მიზანი, როგორც სახელმწიფომ დაასაბუთა, იყო ტერორიზმის პრევენცია, რაც სასამართლომ ლეგიტიმურ მიზნად მიიჩნია, თუმცა აღნიშნა, რომ კანონს არ ჰქონდა საკმარისი პროცედურული გარანტიები, რაც უზრუნველყოფდა უფლებამოსილების სწორად გამოყენებას. შესაბამისი მუხლები ზედმეტად ფართო და განუსაზღვრელი იყო, რაც ზრდიდა პოლიციის მიერ უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების რისკს. აქედან გამომდინარე, სასამართლომ მე-8 მუხლის დარღვევა დაადგინა და აღნიშნა, რომ უფლებამოსილება, რომელიც პოლიციას აძლევდა გონივრული ეჭვის გარეშე პირების გაჩერებისა და გასინჯვის უფლებას, იყო თვითნებური და გაუმართლებელი.

სასამართლოს ამ განმარტებებიდან გამომდინარე, რომელიც მან სერიოზული და მძიმე დანაშაულებთან მიმართებით გააკეთა, აშკარაა, რომ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის ცვლილებები პირდაპირ ეწინააღმდეგება კონვენციის მოთხოვნებს. 

საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტრომ აღნიშნულ ცვლილებებთან დაკავშირებით განცხადება გაავრცელა და აღნიშნა, რომ „აღნიშნული ცვლილებები ევროპული სასამართლოს სტანდარტებთან და ევროპული ქვეყნების საუკეთესო პრაქტიკასთანაა შესაბამისობაში“.⁵ სამინისტროს მთელი განცხადება ეყრდნობა ევროპული სასამართლოს დიდი პალატის 2018 წლის გადაწყვეტილებას საქმეზე  „S., V. AND A. v. DENMARK“ (nos. 35553/12, 36678/12, 36711/12).

აღსანიშნავია, რომ შსს-მ არ გაითვალისწინა საქმის კონტექსტი და მხოლოდ კონკრეტული პარაგრაფების ციტირებით საზოგადოება შეცდომაში შეჰყავს საქმის რეალური არსის შესახებ. მართალია ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნულ საქმეში არ დაადგინა კონვენციის შესაბამისი მუხლის დარღვევა, თუმცა საკმაოდ მკაცრად და დაწვრილებით შეაფასა საქმის ფაქტობრივი გარემოებები.

მოცემულ საქმეში განმცხადებლები დააკავეს დანიის პოლიციის კანონის 5(3) მუხლის მიხედვით, რომლის მიხედვითაც, პოლიციას შეუძლია დააკავოს პირი, საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის, ან პირთა ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების წინააღმდეგ რაიმე საფრთხის თავიდან ასაცილებლად. შიდა კანონმდებლობის თანახმად, ასეთი დაკავება, როგორც წესი, შეიძლება გაგრძელდეს არა უმეტეს ექვს საათზე და გამართლებულია მხოლოდ იმ დროით, სანამ ეს აუცილებელია რისკის ან საფრთხის თავიდან ასაცილებლად (§138).

ევროპულმა სასამართლომ დადგენილად მიიჩნია, რომ განმცხადებლები დააკავეს, რადგან პოლიციას ჰქონდა საკმარისი საფუძველი იმისთვის, რომ მათ მოუწოდეს სხვა მოქალაქეებს, დაეწყოთ ჩხუბი შვედ ფეხბურთის გულშემატკივრებთან კოპენჰაგენის ცენტრში, რამაც გამოიწვია საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის კონკრეტული და გარდაუვალი რისკი.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ საქმეში არ იყო იმის დამადასტურებელი მტკიცებულებები, რომ ხელისუფლებამ შესაბამისი კანონმდებლობის გამოყენებისას არაკეთილსინდისიერება გამოიჩინეს. პირიქით, მთავარი ინსპექტორის ჩვენების თანახმად, პოლიციის მიზანი სხვადასხვა ჯგუფებთან საუბარი იყო, მათი დამშვიდების მიზნით. პირველი ჩხუბის შემდეგ (§153), პოლიციას გადაწყვიტა, მხოლოდ ჩხუბის წამქეზებლები დაეკავებინათ. ამ საქმეში, სამივე მომჩივანი პოლიციამ წამქეზებლად ჩათვალა. ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ საქმეში დადგენილი ფაქტები და შეფასებები არ იყო არაგონივრული ან დაუსაბუთებელი. სასამართლოს არ ჰქონდა ობიექტური მიზეზები, ან თუნდაც რაიმე მტკიცებულება, რომ ეროვნულ დონეზე გაკეთებული შეფასებები კითხვის ნიშნის ქვეშ დაეყენებინა და არ გაეზიარებინა (§155).

სასამართლომ მიიჩნია,  რომ საქმეში ეროვნული სასამართლოების მიერ დადგენილი ფაქტის და შეფასებები იძლეოდა იმის დასკვნის საშუალებას ობიექტური დამკვირებლისთვის, რომ მომჩივნების დაკავების დროს პოლიციას ჰქონდა საფუძველი მიეჩნიათ, რომ განმცხადებლები მოაწყობდნენ ჩხუბს საფეხბურთო ხულიგნებს შორის, კოპენჰაგენის ცენტრში, ფეხბურთის მატჩის წინ, ან მომდევნო პერიოდში, რასაც შესაძლოა გამოეწვია მნიშვნელოვანი საფრთხე ფეხბურთის მშვიდობიანი გულშემატკივრების და მესამე პირებისთვის (§159).

სასამართლომ ასევე საკმარისად ჩათვალა სახელმწიფოს მიერ წარმოდგენილი მტკიცებულება იმის შესახებ, რომ არა მომჩივნების დაკავება, მათ შესაძლოა დანაშაული ჩაედინათ (§161).

სასამართლომ ასევე შეაფასა, რამდენად აუცილებელი იყო მომჩივნების დაკავება და შეეძლო თუ არა პოლიციას გამოეყენებინა ნაკლებად შემზღუდავი ღონისძიება. ამასთან მიმართებით, სასამართლომ გაითვალისწინა, საქმის გარემოებები და მტკიცებულებები იმის თაობაზე, რომ პოლიციამ მომჩივანთა დაკავებამდე, გამოიყენა ნაკლებად მკაცრი ზომა (ისინი იმგვარად განლაგდნენ, რომ თავიდან აეცილებინათ დანიელი და შვედი ფეხბურთის გულშემატკივართა პირისპირ შეხვედრა. ამის შემდეგ კი, დანიელ ფეხბურთის ჯგუფი სხვა ქუჩაზე გადაიყვანეს). მომჩივნების დაკავების მიზანი კი სიტუაციის ჩაწყნარება და ფეხბურთის გულშემატკივართა შორის შეტაკების თავიდან აცილება იყო. პოლიციის აღნიშნული ქმედებები სასამართლომ ეფექტურად მიიჩნია, რადგან თავიდან იქნა აცილებული შეტაკება ფეხბურთის გულშემატკივრებს შორის (§§165-166).

ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეს ყველაფერი მიუთითებდა იმაზე, რომ პოლიციამ დააკავა მხოლოდ ის პირები, ვინც, მათი შეფასებით, განსაკუთრებით საფრთხეს წარმოადგენდა საზოგადოებრივი უსაფრთხოებისთვის (§167). აქედან გამომდინარე, სტრასბურგის სასამართლომ გაიზიარა ეროვნული სასამართლოების დასკვნა, რომ ნაკლებად მკაცრი ზომები არ შეიძლებოდა მიჩნეულიყო საკმარისად დამატებითი არეულობის თავიდან ასაცილებლად შესაბამის გარემოებებში (§ 169).

შესაბამისად, სასამართლომ ჩათვალა, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა დაიცვეს სამართლიანი ბალანსი თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლებასა (კონვენციის მე-5 მუხლი) და განმცხადებლების მიერ ხულიგნური ჩხუბის ორგანიზების პრევენციას შორის (პარაგრაფი 173).

აქედან გამომდინარე აშკარაა, რომ ევროპულმა სასამართლომ დაწვრილებით შეისწავლა საქმის ინდივიდუალური გარემოებები, მტკიცებულებები, შიდა სასამართლოს შეფასებები, და ამის საფუძველზე არ დაადგინა კონვენციის მე-5 მუხლის დარღვევა. აღნიშნულ საქმეზე ევროპული სასამართლოს მიერ დადგენილი შედეგის გენერალიზება და განსახილველ საკანონმდებლო ცვლილებასთან დაკავშირება  , დაუშვებელია და უსაფუძვლო.

ამდენად, საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში განხორციელებული ცვლილებები მნიშვნელოვან საფრთხეს უქმნის ადამიანის ძირითად უფლებებს და წინააღმდეგობაში მოდის როგორც საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ უფლებებთან, ისე საერთაშორისო სამართლის პრინციპებთან, რომელთა დაცვაც საქართველოს საერთაშორისო ვალდებულებაა.

კანონის ბუნდოვანი და განუსაზღვრელი დებულებები არ უზრუნველყოფს პროცესუალური გარანტიების დაცვას და არ აწესებს კონტროლის მკაფიო მექანიზმებს, რაც საბოლოო ჯამში გამოიწვევს მოქალაქეების თვითნებურ დაკავებებსა და მათი უფლებების კიდევ უფრო შელახვას. ცვლილებები სამართალდამცავ ორგანოებს ანიჭებს განუსაზღვრელ დისკრეციულ უფლებამოსილებებს, რაც იწვევს უფლებების თვითნებური შეზღუდვის რისკს, განსაკუთრებით კი მშვიდობიანი პროტესტისა და გამოხატვის თავისუფლების განხორციელების დროს. განსაკუთრებით საგანგაშოა ის, რომ სამართალდამცავებს მიენიჭათ უფლებამოსილება ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის განმეორებითი ჩადენის პრევენციის მოტივით, რაც მხოლოდ მათ სუბიექტურ შეფასებაზეა დამოკიდებული და ქმნის თვითნებობის საფუძველს.

დასკვნა

ამდენად აშკარაა, რომ “ქართული ოცნების” მიერ დაჩქარებულად მიღებული ცვლილებები არ შეესაბამება კონსტიტუციურ პრინციპებს და არსებითი გადახვევაა ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სტანდარტებიდან.

მნიშვნელოვანია, რომ ზემოთ განხილული საკანონმდებლო ცვლილებები ქვეყანაში შექმნილი უმძიმესი კონტექსტიდან გამომდინარე შეფასდეს: 

• 28 ნოემბრიდან დღემდე, სამართალდამცავებმა 500-მდე ადამიანი უკანონოდ დააკავეს. უკანონოდ დაკავებულ პირთა გათავისუფლების მოთხოვნით სახელმწიფოს ევროპის საბჭოს კომისარმაც მიმართა;
• მშვიდობიანი საპროტესტო აქციის მონაწილეებს აკავებენ არა უშუალოდ აქციის მიმდინარეობისას, არამედ ქუჩებსა და საკუთარი საცხოვრებელი სახლების სიახლოვეს;
• ხდება დაკავებული პირების წამება, არაადამიანური, დამამცირებელი მოპყრობა, ნაცემია დაკავებულთა უმრავლესობა;
• ნიღბიანი სამართალდამცავების იდენტიფიცირების შეუძლებლობით ხელისუფლება სისტემურ დაუსჯელობას ახალისებს;
• დაკავებული და დაპატიმრებული ადამიანებისთვის სამართლიანი სასამართლოს უფლება ფაქტობრივად გაუქმებულია. ამას ადასტურებს ადმინისტრაციული თუ სისხლისსამართლებრივი წესით დაკავებული პირების საქმეებზე სხდომების მიმდინარეობისას გამოვლენილი არსებითი დარღვევები, საქმეებში დამდგარი შუალედური თუ საბოლოო შედეგები. არსებული სასამართლო სისტემა არ იცავს მოქალაქეების უფლებებს საპოლიციო თვითნებობისგან და რეპრესიებისგან. ამ დრომდე აქციებზე ან აქციებთან დაკავშირებით დაკავებული 500-მდე პირის საქმეზე სასამართლოს არცერთი ადამიანის მიმართ არ შეუწყვეტია ადმინისტრაციული წარმოება, რაც სასამართლო კონტროლის არარსებობაზე მიუთითებს.

ამ პირობებში აშკარა ხდება, რომ შეკრებების უკანონო დარბევის, შეკრების მონაწილეების მიმართ ჭარბი საპოლიციო ძალის, სასტიკი ძალადობის, მათ შორის, წამებისა და არაადამიანური მოპყრობის გამოყენების და მასობრივი დაკავებების შემდეგ, “ქართულმა ოცნებამ” მოინდომა ისეთი საკანონმდებლო ცვლილებების მიღება, რომელიც საპოლიციო ძალაუფლებას აფართოებს და  მოქალაქეების შეკრებისა და გამოხატვის თავისუფლებაში და პირად ცხოვრებაში ჩარევის შეუზღუდავ უფლებამოსილებებს გადასცემს. ეს საპოლიციო რეჟიმის გამყარების მცდელობაა და მსგავსი ჩანაწერები კანონმდებლობაში საქართველოს იმ ავტორიტარული რეჟიმების რიგში აყენებს, სადაც საბაზისო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების ლიმიტირება უკვე საკანონმდებლო დონეზე ხდება და მოქალაქეების პროტესტი კრიმინალიზებული ხდება.

განსაკუთრებით შემაშფოთებელია, რომ ამგვარ საკანონმდებლო ცვლილებებს “ქართული ოცნება” პოლიტიკური კრიზისის პირობებში ატარებს, როცა 2024 წელს ჩატარებული არჩევნების ლეგიტიმურობა საერთაშორისო და ადგილობრივ დონეზე სადავოა და პარლამენტში ის ერთპარტიული შემადგენლობით არის წარმოდგენილი. ეს რეალობა “ქართული ოცნების” მხრიდან საკანონმდებლო ძალაუფლების უზურპაციისა და საკუთარი მოქალაქეების დასჯისა და კონტროლის მიზნით პოლიტიკური ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებას გავს. 

2024 წელს “ქართული ოცნების” მხრიდან ძალაუფლების კონსოლიდაცია გასცდა ინსტიტუტების მიტაცების, დამორჩილებისა და კონტროლის პრაქტიკას და მან ავტონომიური საზოგადოებრივი სივრცეებისა მიტაცება და მოქალაქეების ავტონომიურ სფეროებში და პირად თავისუფლებებში შეღწევას დაიწყო. ეს ტენდენცია კიდევ უფრო მეტად აძლიერებს რეჟიმის ავტორიტარულ მიდრეკილებებს და მას უფრო რეპრესიულ ხდის, რაც ცხადია საერთაშორისო საზოგადოების, მათ შორის, ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისოო ორგანიზაციების მკაცრ შეფასებასა და რეაგირებას ითხოვს.

სოციალური სამართლიანობის ცენტრი აღნიშნულ საკანონმდებლო ცვლილებების შესახებ ანგარიშებს წარადგენს სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციაში, მათ შორის, ვენეციის კომისიაში, ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტში. ორგანიზაცია ასევე გეგმავს სამართლებრივი მექანიზმების გამოყენების რეპრესიული და ავტორიტარული კანონმდებლობის წინააღმდეგ.

გაზიარება