უილიამ კიმლიკა – კანადელი პოლიტიკის ფილოსოფოსი, რომელიც მუშაობს მულტიკულტურალიზმის საკითხებზე. ის გახლავთ ფილოსოფიის პროფესორი კინგსტონის ქვინის უნივერსიტეტში. მას ეკუთვნის არაერთი ნაშრომი, მათ შორის, სტატია „მულტიკულტურული მოქალაქეობა მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში“.

წინამდებარე ნაშრომში უილიამ კიმლიკა განიხილავს მოქალაქეობის საკითხს მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში და იმას, თუ როგორ ხდება მოქალაქეობის დღის წესრიგის ასახვა მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში. ავტორი იმ ტიპის მულტიეროვნული სახელმწიფოებითაა დაინტერესებული, რომლებმაც საკუთარი თავი გარდაქმნეს და მოარგეს შიდა, ქვე-სახელმწიფოებრივი (sub-state) ნაციონალური მოძრაობების დიდ ნაწილს, რაც ტერიტორიის გადაცემის, ძალაუფლების გაზიარების ან/და ოფიციალური ენის სტატუსის მინიჭებით არის გამოხატული. რას ნიშნავს ერთიანი მოქალაქეობის შეგრძნების წინ წამოწევა მულტიეროვნულ სახელმწიფოში და როგორ მიემართება ახალ იმიგრაციაზე ფოკუსირებული მოქალაქეობის დღის წესრიგი მულტიკულტურალიზმის ძველ დებატებს? თანამედროვე დასავლურ დემოკრატიებში მოქალაქეობა განხილულია, როგორც „სოციალური ერთიანობის“ მშენებლობის გზა, მზარდ მრავალფეროვან საზოგადოებებში. თუმცა იმისთვის, რომ მოქალაქეობის დღის წესრიგი იყოს ეფექტიანი და სამართლიანად ინკლუზიური ორივე, ქვე-სახელმწიფოებრივი (შიდასახელმწიფოებრივი) და იმიგრანტი ჯგუფებისათვის გვჭირდება მულტიეროვნული მოქალაქეობის კონცეფცია და მულტინაციონალიზმის უფრო მულტიკულტურული კონცეფცია.

კიმლიკა სტატიას ჰყოფს ოთხ ნაწილად:

1. შესავალი
2. მულტიეროვნული მოქალაქეობა
3. ახალი მოქალაქეობის დღის წესრიგები მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში
4. მულტიკულტურული მოქალაქეობის ხელშეწყობა მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში.

ქვემოთ წარმოდგენილია თითოეული თავის მნიშვნელოვანი მიგნებები და სტატიაში გამოკვეთილი საკითხები.

• შესავალი

ავტორის აზრით, მოქალაქეობა თანამედროვე დასავლური დემოკრატიისთვის საზოგადოებრივი ერთიანობის მშენებლობის უმთავრესი მექანიზმია მზარდი მრავალფეროვნების მქონე საზოგადოებებში. ამ სახელმწიფოებში შფოთვის ახალ ფოკუსს წარმოადგენენ იმიგრანტები და აქცენტი იმაზე, რომ ისინი არასაკმარისად ინტეგრირებულ ჯგუფად წარმოუდგენიათ. მოქალაქეობა წინ წამოწეულია, მაგალითად, სასკოლო განათლებაში მოქალაქეობის განათლებაზე აქცენტის გაძლიერებით, მიგრანტებისთვის მოქალაქეობაზე კურსების სწავლებით, მოქალაქეობის მინიჭებისას ტესტებში მოქალაქეობის შესახებ ახალი საკითხების შეტანით და მოქალაქეობის მინიჭების ცერემონიით. ახლად გაძლიერებული აქცენტები მოქალაქეობაზე ზოგჯერ უფრო ძველი, მულტიკულტურული იდეების, ალტერნატივად ისახება. მაგალითად, ბრიტანელი პოლიტიკოსი დეივიდ ბლანკეტი მუდმივად განასხვავებდა მოქალაქეობის დღის წესრიგს მულტიკულტურალიზმის დღის წესრიგისგან (McGhee, 2009: 48). თუმცა სხვა ქვეყნებში მულტიკულტურალიზმს უცხადებენ ერთგულებას, როგორც ეს კანადასა და შვედეთშია (Milani, 2008).

კრიტიკოსებს განსხვავებული პოზიციები აქვთ. ზოგი ფიქრობს, რომ ახალი „მოქალაქეობის დღის წესრიგი“ ქსენოფობიურ სენტიმენტებს აღვივებს (Wright, 2008) ან/და კვლავაწარმოებს იდეოლოგიურ წარმოდგენებს ეროვნული ერთგვაროვნების, ჰომოგენურობის შესახებ და საზღვრებს ავლებს მოქალაქეებსა და არამოქალაქეებს შორის, რადგან ახალმოსულებს მონიშნავს „უცხოდ“ და „სხვად“ (Blackledge, 2004; Stevenson, 2006; Milani, 2008). თუმცა მოქალაქეობის დღის წესრიგის დამცველები ამბობენ, რომ ამ პოლიტიკას კეთილშობილი განზრახვა აქვს, რადგან ის ახალისებს მოქალაქეობის მიღებისა და ინტეგრაციის პროცესს და ასევე უზრუნველყოფს იმიგრანტებს იმ რესურსებით, რომ მათ შეძლონ ამ ტიპის ტესტების ჩაბარება (Kiwan, 2008a; Etzioni, 2007).

კიმლიკას მთავარი ყურადღება ეთმობა „მულტიეროვნულ“ სახელმწიფოებს, რომლებიც გამოირჩევიან ისტორიული უმცირესობების მრავალფეროვნებით და რომლებმაც საკუთარი თავი გარდაქმნეს და მოარგეს შიდა, ქვე-სახელმწიფოებრივი (sub-state) ნაციონალური მოძრაობების დიდ ნაწილს, რაც ისტორიული უმცირესობებისთვის ტერიტორიის გადაცემის, ძალაუფლების გაზიარების ან/და ოფიციალური ენის სტატუსის მინიჭების პროცესში გამოიხატება (გაერთიანებული სამეფო, ესპანეთი, ბელგია, კანადა, შვედეთი). მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში ჰომოგენური, ერთგვაროვანი ნაციონალური მოქალაქეობის ძველი იდეები ისტორიული უმცირესობების რეგიონების მობილიზების გამო უკვე დიდი ხანია სადავოა და ეს იდეები გარდაიქმნა კიდეც. შეგვიძლია ამ პროცესების შედეგად შექმნილ მოდელს ვუწოდოთ მულტიეროვნული მოქალაქეობა, რომელიც ამა თუ იმ სახით სახელმწიფოში ისტორიული უმცირესობების არსებობას ითვალისწინებს.

თუმცა დასავლურ მულტიეროვნულ სახელმწიფოებს ჰყავთ ახალი, იმიგრანტი მოსახლეობა და არსებული მულტიეროვნული სახელმწიფოებიც ასევე ღელავენ იმაზე, თუ რა ეფექტი ექნებათ მიგრანტებს სახელმწიფო ერთობაზე. თუ მიგრანტებთან კავშირში საერთო მოქალაქეობის გაღვივების შესახებ მოწოდებები სადავო და საკამათოა ტრადიციულ ერ-სახელმწიფოებში, საერთო მოქალაქეობის წახალისება კიდევ უფრო ჭირს მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში, სადაც მოქალაქეობა კიდევ უფრო მრავალფეროვანი, ფართო და დივერსიფიცირებულია, რათა ის მოერგოს შიდასახელმწიფოებრივ მრავალფეროვან ეროვნულ ჯგუფებს. როგორ უნდა გავიაზროთ მოქალაქეობა ამგვარ ქვეყნებში?

ყველა დემოკრატიული სახელმწიფოს ვალდებულებაა, ხელი შეუწყოს მოქალაქეობის გრძნობას იმ მოსახლეობისთვის, რომელიც ადგილზე ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ცხოვრობს, იქნებიან ისინი ადგილზე თუ უცხოეთში დაბადებულები. თუმცა კიმლიკა ფიქრობს, რომ მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში, არსებული კონტექსტის გათვალისწინებით, ახალმა მოქალაქეობის დღის წესრიგმა ხელი უნდა შეუწყოს მოქალაქეობის მკაფიო მულტიეროვნული კონცეფციის ჩამოყალიბებას, რომ მოქალაქეობა სამართლიანი და ეფექტიანი ცნება იყოს. ეს მნიშვნელოვანია იმიგრანტების სოციალიზაციისთვის, მულტიკულტურალიზმის და „შეთანხმებითი ნაციონალიზმისთვის“ (negotiating nationalism) (Norman, 2006). მოქალაქეობის ეს კონცეპტი იმდენად ინკლუზიური უნდა იყოს, რომ მოიცვას მიგრანტებიც. იმისთვის, რომ მოქალაქეობის დღის წესრიგი იყოს ეფექტიანი გვჭირდება მოქალაქეობის ბევრად უკეთესი მულტიეროვნული კონცეფცია და მულტინაციონალიზმის ბევრად უკეთესი მულტიკულტურული კონცეფცია.

ავტორს მაგალითად მოჰყავს 2003 წლის ბრიტანეთის არჩევნები, სადაც შოტლანდიაში პაკისტანელი წარმოშობის მოქალაქეების 47-მა პროცენტმა ხმა მისცა შოტლანდიის ეროვნულ პარტიას, რომელიც სეპარატისტულია და შესაბამისად, დიდი ბრიტანეთისგან გამოყოფას დაუჭირეს მხარი. ნაწილობრივ, ეს იმის დამსახურება იყო, რომ ეს პარტია გახლდათ ერაყის ომის დროს ერაყში შეჭრის წინააღმდეგი, თუმცა როგორც გამოკითხვებმა აჩვენა, შოტლანდიაში მცხოვრები ეთნიკურად პანკისტანელების მესამედი შოტლანდიის ბრიტანეთისგან გამოყოფას ემხრობა. ამის საპირისპიროდ, კიმლიკა აქვე აღნიშნავს, რომ კანადაში 1995 წლის კვებეკის რეფერენდუმში იმიგრანტებმა კანადის ერთიანობას ერთხმად დაუჭირეს მხარი და ისინი აიდენტიფიცირებდნენ თავს ერთიან კანადასთან. ეს ორი მაგალითი მნიშვნელოვან არგუმენტებს იძლევა მოქალაქეობის პოლიტიკის წარმატების შესახებ.

ერთი შეხედულების თანახმად, ბრიტანეთის ნახსენები არჩევნები არის წარუმატებელი მოქალაქობის ინტეგრაციის მაგალითი, რადგან პაკისტანელებმა ვერ მოახერხეს ერთიან ბრიტანეთის მოქალაქეობასთან საკუთარი თავის ასოცირება და „ბრიტანეთისთვის ერთგულება“ (Home Office, 2001, ციტირებულია McGhee, 2009: 45). ხოლო მეორე მაგალითი, ერთიან კანადასთან იდენტიფიკაცია წარმატებულ ინტეგრაციად შეიძლება ჩაითვალოს, როგორც „თავდადება კანადისთვის“. თუმცა კიმლიკა ფიქრობს, რომ რადგან მოცემულ რეგიონებში საკმაოდ გავრცელებულია ბრიტანეთისგან და კანადისგან გამოყოფის სულისკვეთება, პაკისტანელი წარმოშობის მოქალაქეების მაგალითი, შეიძლება, პირიქით, იყოს არგუმენტი წარმატებული მულტიეროვნული მოქალაქეობის პრაქტიკის სასარგებლოდ, ხოლო კვებეკელი იმიგრანტებისა – წარუმატებელი მულტიეროვნული მოქალაქეობის სასარგებლოდ.

• მულტიეროვნული მოქალაქეობა

მოცემულ ქვეთავში უილიამ კიმლიკა საუბრობს მულტიეროვნულ მოქალაქეობაზე, საზოგადოებრივ ერთიანობაზე იმიგრაციის გავლენასა და საზოგადოებრივი ერთიანობის გამოწვევების მიზეზებზე. მისი აზრით, ბევრ ქვეყანაში საზოგადოებრივი ერთიანობის პრობლემას იმიგრანტები კი არ წარმოადგენენ, არამედ ამ ქვეყნებში მცხოვრები ისტორიული ეროვნული უმცირესობები. მაგალითად, ესპანეთში, ბელგიაში, კანადასა და გაერთიანებულ სამეფოში. ხშირად პოლიტიკოსებისა და ექპერტების მხრიდან სპეკულაციის მიზეზი ხდება იმიგრანტების საკითხი და დავა იმაზე, აქვთ თუ არა მათ საკმარისად ძლიერი „კანადელად ყოფნის“, ან „ბრიტანელად ყოფნის“ განცდა. თუმცა, კიმლიკა მიიჩნევს, რომ თუ ამ ქვეყნებში ეროვნული იდენტობის პრობლემა არსებობს, ეს ნამდვილად არ უკავშირდება იმიგრანტებს. ავტორს მაგალითად მოჰყავს გაერთიანებული სამეფოს სივრცეში შემავალი სხვადასხვა წარმოშობის მოქალაქეების ბრიტანეთისადმი მიკუთვნებულობის საკითხი, რადგან, შოტლანდიელების უმრავლესობა თავს ბრიტანეთს არ მიაკუთვნებს. შესაბამისად, იმიგრანტებზე მეტად შოტლანდიელების ბრიტანეთთან მიკუთვნებულობის საკითხი უფრო დომინანტურია.

კიმლიკა ასევე განიხილავს კანადის მაგალითს და ამბობს, რომ იმიგრანტების პირველი და მეორე თაობა თავს მიაკუთვნებს კანადას კანადაში დაბადებული, თეთრკანიანი, ინგლისურად მოსაუბრე მოქალაქეების მგავსად. თუმცა კანადასთან მიკუთვნების არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება ორ ეროვნულ უმცირესობას - ფრანგულენოვან კვებეკელებსა და აბორიგენ, მკვიდრ მოსახლეობას აქვს. ამ უკანასკნელი მაგალითების საფუძველზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამ იდენტობის დახლეჩილობას აქვს კონკრეტული პოლიტიკური შედეგები. დასავლეთის ქვეყნებში არა მიგრანტები, არამედ სწორედ ეროვნული უმცირესობები ქმნიან მასშტაბურ პოლიტიკურ მოძრაობებსა და პოლიტიკურ პარტიებს, და არსებული სახელმწიფოს ლეგიტიმაციას ეჭვქვეშ აყენებენ ხოლმე.

იმის მიუხედავად, რომ ამ ქვეყნებში ეროვნულ ჯგუფებს შორის მიმართებები მშვიდობიანია, მაინც გადაუჭრელი რჩება დახლეჩილი იდენტობის საკითხი. ამიტომ მნიშვნელოვანია გავიაზროთ ის, თუ რას ნიშნავს მულტინაციონალიზმი. იმის მიუხედავად, რომ ყველა ქვეყანაში არსებობს გარკვეული სახის მრავალფეროვნება, მულტიეროვნულ სახელწიფოებში კონკრეტულ რეგიონში კონცენტირებული ისტორიული ეროვნული უმცირესობები ავლენენ გარკვეული სახის ნაციონალურ ცნობიერებას. ისინი ფიქრობენ, რომ ქმნიან მცირე „ერს“ უფრო ფართო სახელმწიფოს შიგნით და სათავეში უდგებიან ნაციონალურ პოლიტიკურ მოძრაობებს, რათა სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის ან უფრო ფართე სახელმწიფოში ტერიტორიული ავტონომიურობის გზით ეროვნულობის აღიარებას მიაღწიონ. თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ადამიანების ეროვნული ცნობიერებაც განსხვავებული სიღრმისაა და მოძრაობების ლიდერები ხშირად აზვიადებენ ნაციონალისტური საფარველით ჯგუფების მხარდაჭერის ხარისხს. ამიტომ მნიშვნელოვანია „ეროვნული ცნობიერების“ სიღრმე სხვადასხვა შემთხვევაში გადაჭარბებულად არ შევაფასოთ.

სოციოლოგიური თვალსაზრისით, კიმლიკა ზემოთ აღნიშნულ მოდელებს უწოდებს „მულტიეროვნულ“ სახელმწიფოს. როგორც წესი, უმცირესობების ნაციონალისტური მოძრაობები სახელმწიფოსთვის საფრთხედ მიიჩნეოდა, რადგან ეჭვექვეშ აყენებდა სახელმწიფოს ლეგიტიმურობას ემართა ყველა ეს ტერიტორია და ხალხი. ერი-სახელმწიფოს პრიზმიდან სხვა სახელმწიფოების შიგნით კონკრეტული ჯგუფების მიერ იმის გამოცხადება, რომ ისინი განსხვავებულ ერს მიეკუთვნებიან, საფრთხედ იყო დანახული. მართლაც, ბევრი ფიქრობს, რომ დემოკრატია ნიშნავს ერთი „ხალხის“ მიერ დადგენილ წესებს, მათივე სუვერენულობით ერთიანი სახელმწიფოს საზღვრებში. ამიტომ ზოგს მიაჩნია, რომ მულტიეროვნულ სახელმწიფოში, სადაც ერთიანი თვითგანსაზღვრება არ არსებობს, დემოკრატია არამყარია.

სწორედ ამიტომ ბევრ ქვეყანაში დიდი ხნის მანძილზე ებრძოდნენ განსხვავებულობის ყოველგვარ განცდას ტერიტორიულად კონცენტრირებულ უმცირესობებს შორის, ამის მაგალითებია უმცირესობათა ენობრივი უფლებების შეზღუდვა, რეგიონული თვითმმართველობის ტრადიციული ფორმების გაუქმება და დომინანტური ჯგუფის წევრების წახალისება, დასახლებულიყვნენ უმცირესობების ტერიტორიებზე, რომ ამ ტერიტორიებზე უმრავლესობას უმცირესობისთვის რაოდენობით გადაესწრო. იქ, სადაც ამგვარი ასიმილაციური პოლიტიკა ჩავარდა (ამგვარი ასიმილაციური პოლიტიკა საკმაოდ ხშირად იყო წარუმატებელი), იქ უფრო ხისტი და მკაცრი პოლიტიკას გაატარეს, რითიც სტაბილურობის შენარჩუნებას ცდილობდნენ.

ამგვარი მოსაზრებებისა და პოლიტიკის საპირისპიროდ, კიმლიკა ფიქრობს, რომ შესაძლებელია „მულტიეროვნული ფედერალიზმის“ იმგვარი მოდელის შემუშავება, რომელიც დემოკრატიის სტაბილურობასაც არ შეუქმნიდა საფრთხეს, მულტიეროვნულ სახელმწიფოსაც მოერგებოდა და ჩაანაცვლებდა ადრინდელ ხისტ და მკაცრს პოლიტიკას ეროვნული უმცირესობების მიმართ. ის ამგვარი მოდელის ორ მთავარ მახასიათებელს გამოჰყოფს:

1. ამ მოდელში უნდა იყოს შექმნილი ფედერალური ან კვაზი-ფედერალური (ნახევრად-ფედერალური) ქვე-ერთეული (sub-unit), სადაც რეგიონულად კონცენტრირებული უმცირესობის ჯგუფები ადგილობრივ უმრავლესობად არის წარმოდგენილი და ქმნის მნიშვნელოვან თვითმმართველობის ფორმას;
2. თუ უმცირესობას აქვს თავისი ენა, რომელიც განსხვავდება უმრავლესობის ენისგან, ამ ენას უნდა ჰქონდეს ოფიციალური სახელმწიფო ენის სტატუსი, თუ სახელმწიფო მასშტაბით არა, ამ ქვე-ერთეულის ტერიტორიაზე მაინც.

მეოცე საუკუნის დასაწყისში შვეიცარიასა და კანადაში შიდა-სახელმწიფოებრივი, ქვე-სახელმწიფოებრივი ჯგუფებისათვის ტერიტორიული ავტონომიისა და ოფიციალური სახელმწიფო ენის სწორედ ამგვარი მოდელი იყო მიღებული. ასევე დასავლური დემოკრატიების დიდი ნაწილი ქვე-სახელმწიფოებრივი ნაციონალისტური მოძრაობების მოთხოვნით, ამ მიმართულებით ვითარდება. მაგალითად, შვედურენოვანმა მოქალაქეებმა ფინეთში ალანდის კუნძულზე პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ მიიღეს ავტონომიურობა, ავტონომიურობა მიიღეს სამხრეთ ტიროლსა და პურეტო რიკოში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ასევე კატალონიასა და ბასკეთში 1970-იან წლებში და ა.შ. თავიდან ტერიტორიული ავტონომიის საკითხი საკმაოდ სადავო და საკამათო იყო, მაგრამ ავტორი ფიქრობს, რომ ამ მოვლენებმა ხელი შეუწყვეს „მოქალაქედ ქცევას“ (citizenization) (Tully, 2001: 25), რადგან არსებული კონფლიქტები და დაძაბულობები შეამცირეს. ამ ვარაუდის გასამყარებლად ავტორი „მოქალაქედ ქცევის“ ოთხ ინდიკატორს ჩამოთვლის: 1. მშვიდობა და ინდივიდუალური უსაფრთხოება; 2. დემოკრატია; 3. ინდივიდუალური თავისუფლება; 4. ჯგუფთაშორისი თანასწორობა.

აღნიშნული მულტიეროვნულ ფედერალიზმის მოდელი უმცირესობების ნაციონალიზმს ერგება იმგვარად, რომ ლიბერალურ-დემოკრატიულ მოქალაქეობას აღრმავებს, ამცირებს ჯგუფთაშორის იერარქიას და ინდივიდუალური უფლებების დაცვას აძლიერებს.

ესაა განსაკუთრებული მოქალაქეობის ფორმა, რომელიც ითხოვს გადავიაზროთ პოლიტიკური საზოგადოების სტანდარტული იდეები, მათ შორის იდეები მოქალაქეობის შესახებ, რომელიც კვებავს მოქალაქეობის ახალ დღის წესრიგს. როგორც ავტორი აღნიშნავს, დემოკრატიის ტრადიციული კონცეფციების მიხედვით, სახელმწიფო არის ერთი, ერთგვაროვანი „ერის“ ან „ხალხის“ განსახიერება, განსხეულება, რომელიც არის თვითგამორკვევის უფლების მატარებელი სახალხო სუვერენიტეტის საშუალებით. დემოკრატია მოითხოვს კონსენსუსს, რომ ერთი ხალხის სახით მოქალაქეებმა შექმნან ცალკეული, ერთიანი სუვერენი. კილმინიკას აზრით, ამ იდეების გადააზრება აუცილებელია.

მიუხედავად იმისა, რომ „მულტიკულტურალიზმის“ ტრადიციული მოდელები ხაზს უსვამენ, რომ ბრიტანელები მრავალფეროვანი და მულტიკულტურული ხალხია და ეს განსხვავებები საჯაროდ უნდა იყოს აღიარებული, ამ მოდელების მიხედვით, თვითგამორკვევის უფლებები ეკუთვნის ბრიტანელებს, როგორც ერთ მთლიანობას და არა რომელიმე ცალკეულ ეთნიკურ ჯგუფს. მოქალაქეობის ხელშეწყობის ძირითადი მიზანი ისახავს, რომ ბრიტანეთში დასრულდეს დებატები იმის შესახებ, ლეგიტიმურია თუ არა ბრიტანეთის მართვის უფლება ყველა მოქალაქესა და ტერიტორიაზე და უნდა არსებობდეს „ბრიტანეთისთვის თავდადება“.

მაგრამ მულტიეროვნული ფედერალიზმი ქმნის კონცეპტუალურ ლექსიკას და პოლიტიკურ სივრცეს სადავო, ბუნდოვანი ეროვნული საკითხებისთვის და აჩენს ადგილს დაისვას კითხვები ლეგიტიმური უფლებამოსილების საფუძვლების შესახებ. ის ქმნის ინსტიტუციონალურ ჩარჩოს, რომელშიც ლეგიტიმური უფლებამოსილების, სახალხო სუვერენიტეტის და ეროვნული თვითგამორკვევის განიხილვისთვის იარსებებს წინააღმდეგობრივი დებატების შესაძლებლობა. პოლიტიკური აქტორები ვერ თანხმდებიან იმაზე, თუ რომელი პოლიტიკური უფლებამოსილება არის თანდაყოლილი, ან დელეგირებული. ზოგიერთი უმცირესობების ნაციონალისტისთვის ზე-სახელმწიფო არის ქვე-სახელმწიფოს თანდაყოლილი სუვერენიტეტის უზურპატორი, ხოლო ზოგისთვის - ზე-სახელმწიფო არის „გაერთიანება“ ან „კონფედერალური“ სახელმწიფო, რომელიც წარმოიშვა ნებაყოფლობითი გაერთიანების შედეგად. სხვებისთვის რეგიონული ავტონომია უბრალოდ დეცენტრალიზაციის ერთ-ერთი ფორმაა, რომლის განხორციელებაც სუვერენულ სახელმწიფოს შეუძლია. ასეთი უთანხმოებები მრავალი მულტიეროვნული სახელმწიფოს ყოველდღიური პოლიტიკის ნაწილია.

ხალხის სუვერენულობის ბუნების განუსაზღვრელობა შეიძლება იყოს თეორიტიკოსების თავსატეხი, რომლებიც ფიქრობენ, რომ „ხალხობაზე“ შეთანხმება დემოკრატიის წინაპირობაა. თუმცა, რეალურად მოქალაქეების უმეტესობა უპრობლემოდ იღებს ამ განუსაზღვრელობას და ბუნდოვანებას. როგორც ვნახეთ, კონფლიქტური ნაციონალისტური პროექტების ფენომენი ავტომატურად არასტაბილურობას არ მოასწავებს. დასავლეთში მულტინაციონალური ფედერაციების მოქალაქეები ჩვეულებრივ, მშვიდად უმკლავდებიან სხვადასხვა ბუნდოვანებებსა და პოლიტიკურ წინააღმდეგობებს ამ საკითხებზე. კიმლიკას აზრით, მოქალაქედ ქცევა დასავლურ მულტიეროვნულ ფედერაციებში კონცენტრირებული არ არის ლეგიტიმურობის გარშემო დაძაბულობების მოგვარებაზე, ის ორიენტირებულია, სადავო მახასიათებლებთან ერთად თანაცხოვრება იყოს შესაძლებელი. მთავარია, გაგრძელდეს კომუნიკაცია დემოკრატიის მშენებლობისათვის.

• ახალი მოქალაქეობის დღის წესრიგები მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში

რადგან დღეს სახელმწიფო ერთიანობის შესახებ შფოთვის დიდი ნაწილი იმიგრანტებს მიემართება, კიმლიკა ახალი მოქალაქეობის დღის წესრიგებზე მსჯელობის დროს გამოჰყოფს მულტიეროვნული სახელმწიფოს მიგრანტებთან მიმართების სხვადასხვა ტიპის დამოკიდებულებას:

1. მულტიეროვნული მოქალაქეობის თანდაყოლილი სტრუქტურები შეიძლება ძალიან კარგად ახერხებდნენ შიდა, ქვე-სახელმწიფოებრივი უმცირესობების საჭიროებების დაკმაყოფილებას, მაგრამ საერთოდ ვერ მოერგონ იმიგრანტების საჭიროებებს და იმიგრანტები იყვნენ სრულიად გარიყულები. შვეიცარია ამის თვალსაჩინო მაგალითია. ის ლინგვისტური და რეგიონული უმცირესობების საჭიროებებს უზრუნველყოფს. შვეიცარიელებმა შეძლეს განევითარებინათ ინსტიტუტები, რომლებიც მრავალენოვან სახელმწიფოს და ისტორიულად ლინგვისტური და რეგიონალური ჯგუფებით დასახლებულ რეგიონებს ძლიერ ავტონომიურობას აძლევს. ცენტრში კი კომპლექსური ძალაუფლება გაზიარებულია გერმანულ, ფრანგულ და იტალიურ ჯგუფებს შორის. ამის მიუხედავად შვეიცარია მიგრანტების მიმართ ერთ-ერთ ყველაზე დახურულ და გამრიყავ ქვეყანად რჩება. ისინი ფიქრობენ, რომ უცხოელები ამ სისტემაში ვერ ჩაეწერებიან და არ სურთ არსებული სტრუქტურების შეცვლა.
2. მეორე მხრივ, არსებობს მეორე ექსტრემალური მხარე, როცა მულტიეროვნულ სახელმწიფოში დომინანტურმა ჯგუფებმა შეიძლება იმიგრაცია იარაღად გამოიყენონ ისტორიული უმცირესობების წინააღმდეგ. ასეთი პრობლემა იყო კანადასა და ბელგიაში 1970 – იან წლებამდე, ხოლო დღეს – ისრაელში. მაგალითად, იმიგრანტებს ახალისებდნენ (და ისრაელში დღესაც იგივე ხდება), იდენტიფიკაცია ჰქონდეთ და ინტეგრირებული იყვნენ დომინანტურ ჰეგემონურ ჯგუფთან, რითაც უპირისპირდებიან (კანადის შემთხვევაში ფრანგულ და ისრაელის შემთხვევაში არაბულ) ქვე-სახელმწიფოებრივ მოძრაობებს და სურთ მათი შესუსტება.ცხადია, ეს მიდგომა არასამართლიანია ეროვნული უმცირესობების მიმართ.
3. პოსტეროვნული მიდგომის მიხედვით, მთავრობები უნდა ცდილობდნენ იმიგრანტების სოციალიზაციას სახელმწიფო დონეზე სამოქალაქო იდენტობის სტანდარტით, რომელიც მულტიეროვნულ სახელმწიფოში თანდაყოლილ ეროვნულ დაყოფებზე უფრო მაღლა დგას. მაგალითად, ბრიტანეთში იმიგრანტებმა თავი უნდა მიიჩნიონ ბრიტანელებად და არა იმ ერების წევრებად, რომლებადაც ბრიტანეთი იყოფა (შოტლანდიელები, ირლანდიელები, ინგლისელები, უელსელები). შესაბამისად, იმიგრანტები „შეთანხმებით ნაციონალიზმში“ მონაწილეობას არ მიიღებენ და უბრალოდ გვერდზე გადგებიან ამგვარი სადავო დაძაბულობების პროცესებისას.

პოსტეროვნული მოდელი ერთი შეხედვით უნივერსალური და ნეიტრალური ჩანს და თითქოს იდენტობებს შორის დაძაბულობებს ირიდებს, მაგრამ ეს შეხედულებები მოჩვენებითია. შეუძლებელია მულტიეროვნულ სახელმწიფოში ინტეგრირება ისე, რომ მიგრანტებს ისტორიულ ეროვნულ პროექტებს შორის არჩევანის გაკეთება არ მოუხდეთ. ეს ყველაზე ნათელია იმ დროს, როდესაც სახეზეა ენობრივი ხაზით გამიჯნული პროექტები: მაგალითად, არ არსებობს გზა გახდე „ესპანელი“ რომელიმე ესპანური ეროვნული ენის სწავლისა და გამოყენების გარეშე და მონაწილეობა მიიღო იმ საჯარო დაწესებულებებში, რომლებიც ამ ენაზე მუშაობენ. მიგრანტებმა უნდა აირჩიონ კატალანურსა და კასტილიურს შორის. არ არსებობს ნეიტრალური „ესპანური“ იდენტობა, რომელიც ამ ორ ენაზე მოლაპარაკე საზოგადოებაზე მაღლა იდგებოდა, ენებს შორის არჩევანი აუცილებელია. ამ ენებს შორის არჩევანი კი აუცილებლად იქონიებს გავლენას იმაზე, თუ რა ტიპის იდენტობა გაუჩნდება მიგრანტს. იქაც, სადაც ჯგუფებს შორის განსხვავება ენებს შორის სხვაობაზე არ გადის, მაგალითად, ბრიტანეთში, შეუძლებელია მიგრანტი გახდეს ბრიტანელი, თუ ის არ გახდება უელსელი, ირლანდიელი, ინგლისელი ან შოტლანდიელი. ამა თუ იმ რეგიონში ცხოვრებაც ბეჭედდასმულია კონკრეტული ეროვნული ისტორიული პროექტით. ავტორს ეჭვი აქვს, რომ „ნეიტრალურობა“ პრაქტიკაში იმას ნიშნავს, რომ მიგრანტები დომინანტურ ეროვნულ ჯგუფს, მათ ინსტიტუციებს, მოლოდინებსა და ენას უერთდებიან და არა ისტორიულ უმცირესობებს. ეს კი ისევ დრომოჭმული ერი-სახელმწიფოების იდეისა და პოლიტიკის გაგრძელებაა, რომლის მიხედვითაც დომინანტურმა ჯგუფებმა საკუთარი უპირატესობა უნდა დაამტკიცონ. ეს მიდგომა არ ირეკლავს იმ ცვლილებებს, რაც მულტიეროვნულმა სახელმწიფოებმა გაატარეს. პოსტეროვნული მოდელი ანგარიშს არ უწევს რეგიონულ ეროვნულ ჯგუფებს.

მეორე პრობლემა ისაა, რომ ეს მიდგომა არ ტოვებს საშუალებას, ეროვნული უმცირესობები უფრო ინკლუზიურები გახდნენ. მულტიეროვნული სახელმწიფოებისთვის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოწვევა ისაა, რომ მემკვიდრეობით მიღებული ეროვნული იდენტობები უფრო მეტად ღია გახადონ და ადგილი დაუტოვონ მიგრანტებს ამ იდენტობებში ჩასაწერად. თუ ათვლის წერტილი, მაგალითად, ზოგადი „ბრიტანელობა“ იქნება და არა უელსელობა, ინგლისელობა, ირლანდიელობა ან შოტლანდიელობა, ეს მიდგომა ადგილს არ ტოვებს ეროვნული უმცირესობების ტრანსფორმაციისთვის და ღიაობისთვის. მნიშნველოვანია, ყველა ჯგუფი იყოს მზად იმისთვის, რომ მიგრანტებისთვის დატოვოს ადგილი. მიგრანტების შესვლა ამ ეროვნულ უმცირესობაში კიდევ უფრო მულტიეროვნულს გახდის ნაციონალობის ცნებას.

ავტორის აზრით, ქვე-სახელმწიფოებრივ ეროვნულ ჯგუფებს მეტი მოტივაცია აქვთ მიგრანტები შემოიყვანონ საკუთარი ეროვნული პროექტის ნაწილად, რათა უარყონ ეჭვები ეთნიკური მიზეზით სხვა ჯგუფების გარიყვის შესახებ და მიაღწიონ შიდა კონსენსუსს.

• მულტიკულტურული მოქალაქების ხელშეწყობა მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში?

მოცემულ თავში ავტორი განიხილავს იმას, შესაძლებელია თუ არა მოქალაქეობის წარმოსახვა მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში, სადაც შეიქმნება მოქალაქეობის ახალი მოდელი. ახალ მოდელში გასათვალისწინებელია ის ფაქტორები, რომ (1) იმიგრანტების ინტეგრაცია არა პოსტ-ნაციონალურ, არამედ მულტიეროვნულ იდეებს დაეფუძნოს, რათა ინტეგრაცია რომელიმე ეროვნული ჯგუფის ქვეშ მოხდეს, და (2) თავად ნაციონალური, ეროვნული იდენტობებიც გადაიხედოს და მეტად მულტიკულტურულ იდენტობებად გარდაიქმნას. ამის გათვალისწინებით, ავტორი სვამს კითხვას, შესაძლებელია თუ არა არსებობდეს ჭეშმარიტად მულტიკულტურული მოქალაქეობა მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში?

კიმლიკა ასახელებს ამ მოდელის თანმდევ რისკებს. როგორც წესი, ამ მოდელის საწინააღმდეგო არგუმენტი ისაა ხოლმე, რომ სხვადასხვა უმცირესობათა ჯგუფის ნაციონალიზმი არის ეთნიკური ნაციონალიზმი, რომელიც არსშივე გარიყავს იმიგრანტებს. თუმცა ეს არგუმენტი არ დასტურდება ბევრ შემთხვევაში. მაგალითად, შოტლანდიის შემთხვევაში იმიგრანტები თავს უმცირესობათა ნაციონალიზმს და შოტლანდიას მიაკუთვნებენ, ხოლო კატალონიელები ნაკლებ ქსენოფობიას ავლენენ იმიგრანტების მიმართ, ვიდრე დომინანტური ესპანური ნაციონალიზმის იდენტობის მქონე ჯგუფები, ამასთან, კვებეკელები უფრო მეტად არიან იმიგრანტების ინტეგრაციის მომხრე, ვიდრე დომინანტური ჯგუფები. ამიტომ არ არსებობს იმის არგუმენტი, რომ უმცირესობათა ნაციონალიზმი იმთავითვე დახურულია იმიგრანტებისთვის.

კიმლიკას აზრით, ერთ-ერთი რისკი, რაც ამ მოდელს უკავშირდება ისაა, რომ მულტი-ეროვნულ სახელმწიფოებშიც დომინანტური ჯგუფები თავიანთ იდენტობებს აზოგადებენ. მაგალითად, ბევრი მათგანი თავს არა კასტალიურ ჯგუფად, არამედ ესპანელად წარმოიდგენს, არა ინგლისელად, არამედ - ბრიტანელად. არსებობს საფრთხე, რომ ამ ჯგუფებმა ზოგადი იდენტობებიდან ეროვნულ იდენტობებს დაბრუნება უკან გადადგმულ ნაბიჯად შეიძლება მიიჩნიონ. ხოლო ბევრ ჯგუფს შესაძლოა იმის შიში ჰქონდეს, რომ რასისტულმა ან პოპულარულმა ძალებმა ეს პროცესები ქსენოფობიის გასაძლიერებლად გამოიყენონ. ეს განსაკუთრებით იმ ფონზე, როცა მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში არ არსებობს საჯარო ინსტიტუტი რომელიც დომინანტურ ჯგუფს ეროვნული იდენტობის ახალი მოდელების შემუშავების საშუალებას მისცემდა. ამ და სხვა პრობლემების გამო მოქალაქეობის მეოთხე მოდელიც რეალურად განხორციელებადი არ ჩანს. ამიტომ, კიმლიკას აზრით, უახლოეს მომავალში, სავარაუდოდ, ვიხილავთ მოქალაქეობის ხელშეწყობის ჰიბრიდულ მოდელებს, რომლებიც უკვე იჩენს თავს. ამ მოდელებში, ცენტრალური სახელმწიფო ახალისებს მოქალაქეობის პოსტეროვნულ მოდელს, ხოლო ქვე-სახელმწიფოებრივი ნაციონალური ჯგუფები ხელს უწყობენ მრავალეროვნულ მოდელს.

ავტორი მიიჩნევს, რომ ადამიანები შეიძლება უფრო და უფრო მეტად კომფორტულად განეწყონ მულტიკულტურალიზმისადმი შინაგანად, მაგრამ ნაკლებად მოახერხონ მულტიეროვნულ დონეზე მოლაპარაკება. ერთი მხრივ, როგორც გამოიკვეთა, მულტიეროვნული სახელმწიფოების მოქალაქეებს შეუძლიათ მულტიეროვნული სახელმწიფოების აშკარა წინააღმდეგობებთან ერთად ცხოვრება. თუმცა მკვლევრები ფიქრობენ, რომ მოქალაქეობის განსხვავებული ცნებები ერთმანეთთან კომუნიკაციაში უნდა იყოს. ენდრიუსმა და მაიკოკმა (2007) დიდ ბრიტანეთში სამოქალაქო განათლების საგნის შესწავლისას აღნიშნეს, რომ ისეთი განათლების სისტემა, რომელიც ბრიტანეთის მიერ ცენტრალიზებული არ არის აყალიბებს სამოქალაქო განათლების განსხვავებულ მიდგომებს, რომლებიც ერთმანეთისგან განსხვავდება იმის მიხედვით, თუ სად ცხოვრობს მოქალაქე: ინგლისში, უელსში, შოტლანდიაში თუ ჩრდილო ირლანდიაში. ამასთან, მცირე სისტემური ყურადღება მახვილდება იმაზე, თუ რა სახის გავლენა შეიძლება ჰქონდეს ინგლისში, უელსში, შოტლანდიასა და ჩრდილო ირლანდიაში სამოქალაქო განათლებისადმი განსხვავებულ მიდგომებს ზოგადად ბრიტანეთის მოქალაქეთა მომავალი თაობის პოლიტიკურ იდენტობაზე. ასე რომ, არც ერთი მხარე არ ნერგავს განათლებაში ნაციონალიზმის შესახებ მოლაპარაკების ეთოსს, რომელის მულტიეროვნული მოქალაქეობის მნიშვნელოვანი განზომილებაა. ეს მთავარ გამოწვევას წარმოადგენს მულტიეროვნულ სახელმწიფოებში.