სოციალური სამართლიანობის ცენტრი აგრძელებს ინტერვიუების ციკლს აფხაზ საზოგადო მოღვაწეებთან. ჩვენი მიზანია აფხაზური საზოგადოების წარმომადგენლების პერსპექტივები, მათი ხმები და მოსაზრებები შემოვიტანოთ ქართულ საზოგადოებრივ დისკუსიებში და ამ პროცესის საშუალებით ხელი შევუწყოთ წარსულის გააზრებას და ახალ ალტერნატივებზე ფიქრს.

გთავაზობთ ინტერვიუს აფხაზ საზოგადო მოღვაწესთან და ისტორიკოსთან ასტამურ ტანიასთან.

გმადლობთ, რომ დამთანხმდით ინტერვიუზე, ჩემთვის ყოველთვის საინტერესოა ხოლმე თქვენი მოსაზრებების მოსმენა. ცხადია, ამ ინტერვიუს შინაარსზე გავლენა აქვს იმ დისკუსიებს, რომლებიც ახლა აქტუალურია ჩვენს საზოგადოებაში. ბოლო დროს ქართულ-აფხაზური კონფლიქტი ძირითადად საგარეო პოლიტიკის ჭრილში განიხილება. ამასთანავე, სულ უფრო და უფრო გვავიწყდება კონფლიქტის ეთნო-პოლიტიკური ფესვები. თქვენი შეფასებით, ისტორიულად როდის და რა კონტექსტში დაიწყო ქართულ-აფხაზური კონფლიქტი? რომელ პერიოდებს და ასპექტებს გამოყოფდით?

ამ კონფლიქტს რამდენიმე შრე აქვს. მე-19 საუკუნის ბოლომდე არანაირი დაპირისპირება არ არსებულა, რადგან აფხაზური და ქართული საზოგადოებები ფეოდალიზმის პირობებში ცხოვრობდნენ, სადაც არ არსებობდა არავითარი ერი და შესაბამისად, არც ეროვნული თვითშეგნება. იმ დროს აფხაზები აღმოსავლელ ქართველებთან საერთოდ არ ურთიერთობდნენ, მათ საკუთარი ეთნიკური არეალის აღმოსავლეთით მეგრელებთან, ხოლო დასავლეთით - ადიღელებთან და უბიხებთან ჰქონდათ კონტაქტი.  კონფლიქტი სწორედ ორი ერის ფორმირების პროცესში დაიწყო, რომელიც თითქმის სინქრონულად მიმდინარეობდა, მხოლოდ რამდენიმე ათეული წლით უსწრებდა ქართული ნაციონალური პროექტი აფხაზურს. ქართველი და აფხაზი ერების ჩამოყალიბება, ისევე, როგორც სხვებისა, პირდაპირ უკავშირდება კაპიტალიზმს და განმანათლებლობას, რომელმაც მოიტანა საყოველთაო განათლება, ჰუმანიტარული მეცნიერებების, ლიტერატურის და ხელოვნების განვითარება, რის საშუალებითაც ჩამოყალიბდა ეროვნული თვითშეგნება, რაც საკუთარი კულტურული, ისტორიული და ენობრივი ერთიანობის გაცნობიერების შედეგია.

ქართველი ერი ჩამოყალიბდა ქართველური სუბეთნიკური ჯგუფების, მათ შორის, ენის მიხედვით განსხვავებული ჯგუფების − სვანებისა და მეგრელების გაერთიანებით. რადგან აფხაზეთი და აფხაზი ხალხი მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა შუასაუკუნეების საქართველოს სახელმწიფოების ფორმირებაში, ქართველი ინტელექტუალებისთვის ბუნებრივი იყო აფხაზების, როგორც ორგანული ნაწილის ჩართვა ქართული ეროვნული მითოლოგიის ფორმირებაში. არაა შემთხვევითი, რომ ქართულ ლიტერატურაში არსებობს აფხაზის რომატიზებული სახე, რაც პირდაპირ უკავშირდება აფხაზების ქართველ ერში  შერწყმის სურვილს.

ამას გარდა,  XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან, მუჰაჯირობის რამდენიმე ტალღის შემდეგ დაიწყო აფხაზეთის დასახლება სხვადასხვა ხალხის, და უპირველესად, მეზობელი მეგრელების მიერ. თავიდან ეს არ იწვევდა აფხაზური საზოგადოების პროტესტს, რომელსაც ძირითადად საკმაოდ იზოლირებული, პატრიარქალური ცხოვრების წესი ჰქონდა. 

თუმცა, XIX საუკუნის ბოლოს ეკონომიკური პროცესების კვალდაკვალ აფხაზების საზოგადოებრივი ცხოვრების წესი თანდათან იცვლებოდა. გაჩნდა პირველი აფხაზურენოვანი ინტელიგენცია. აფხაზი ინტელიგენციის პირველი პლეადის მთავარი ფიგურა უდავოდ დიმიტრი გულიაა,  შეგვიძლია მას აფხაზი ერის ფუძემდებელიც ვუწოდოთ, რადგან სწორედ მან ჩაუყარა საფუძველი აფხაზურ ჰუმანიტარულ ცოდნას: ენათმეცნიერებას, ლიტერატურას, ჟურნალისტიკას, თეატრს, ეთნოლოგიას. ცხადია, ის მარტო არ ყოფილა, მაგრამ სწორედ მისი მოღვაწეობა იყო ყველაზე მრავალმხრივი და საინტერესო. ასე დაიწყო აფხაზი ეთნოსის აფხაზ ერად ფორმირების პროცესი.  

საქართველოსა და აფხაზეთში ეს პროცესები თითქმის ერთნაირად მიმდინარეობდა, რადგანაც მათ ბიძგი არა შიდა, არამედ გარე მოვლენებმა მისცა − ორივე საზოგადოების ინტეგრაციამ უფრო კარგად განვითარებულ რუსულ სახელმწიფო სისტემაში და ვესტერნიზაციამ, რომელიც ასევე რუსულ განათლებას, მეცნიერებას, უფრო ახალ ტექნოლოგიებს და ეკონომიკის კაპიტალისტურ მოდელს ეფუძნებოდა.

რუსეთის იმპერიის არსებობის მიწურულს ქართველ ინტელიგენციას შორის საკმაოდ პოპულარული იყო სოციალ-დემოკრატიული იდეები. ეს იდეოლოგია რუსეთის ნახევრადფეოდალურ მონარქიას განიხილავდა, როგორც მოძველებულ ინსტიტუტს, რომელიც ხელოვნურად აფერხებდა საზოგადოებების განვითარებას და თრგუნავდა იმპერიის არარუსი ხალხების ეროვნულ იდენტობას. სოციალ-დემოკრატიული მოძრაობა მიზნად ისახავდა რუსეთის გადაქცევას ფედერალურ რესპუბლიკად თანამედროვე საპარლამენტო ინსტიტუტებითა და განვითარებული ეროვნული თვითმმართველობებით. ეს იდეები პოპულარული იყო აფხაზ ინტელიგენციაშიც. ბუნებრივია, მსგავს შეხედულებებს პოლიციური რეჟიმი დევნიდა.

ეროვნული თვითგამოხატვის მეორე საშუალება საქართველოში  ეკლესიის საკითხი იყო − უფრო ზუსტად, ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა, რომელიც XIX  საუკუნის დასაწყისში დაიკარგა. მეფის ხელისუფლება მკაცრად ებრძოდა ამ მოძრაობას და დევნიდა მის მომხრეებს.

1917 წლის მარტის დასაწყისში, როგორც კი რუსეთში მონარქია დაეცა, ქართულმა ეროვნულმა მოძრაობამ გადაჭრა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი და ნიკოლოზ II-ის ტახტიდან გადაგდების შემდეგ მალევე, 10 დღეში ეკლესიის დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.

ამ ფაქტს არა მხოლოდ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის რეაქცია მოჰყვა, რომელმაც  1943 წლამდე არ აღიარა ქართული ეკლესიის დამოუკიდებლობა, არამედ, ამავე პერიოდში დაიწყო აფხაზური ნაციონალური მოძრაობაც. სოხუმში გაიმართა სახალხო-საეკლესიო კრება, სადაც ითქვა, რომ სურდათ აფხაზეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადება, რადგან XVIII საუკუნემდე არსებობდა ავტოკეფალური აფხაზური საკათალიკოსო (არავის გაახსენდა, რომ ამ სტრუქტურის იურისდიქციაში შედიოდა არა მხოლოდ აფხაზეთი, არამედ −  დასავლეთ საქართველოს ფეოდალური სახელმწიფოც), შემდეგ კი, ობიექტური მიზეზებით, მათ შორის, მღვდელმსახურების მცირე რაოდენობის გამო, გადაწყვიტეს რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტონომიური ეპარქიის სტატუსს დასჯერებოდნენ. ამ ვითარებამ გამოაჩინა, რომ ჯერ კიდევ მაშინ გაჩნდა წინააღმდეგობა ორ ახალშექმნილ ნაციონალურ პროექტს − აფხაზურსა და ქართულს შორის. ცხადია, აქ შეიძლება ეძიო იმპერიული ძალის ქმედებები და აღმოაჩინო კიდეც, მაგრამ ეს არ უარყოფს იმ ფაქტს, რომ აფხაზეთის ეროვნული პროექტი თავს თვლიდა თვითგამორკვევისკენ მიმავალ დამოუკიდებელ ერთეულად. ბუნებრივია, მაშინ არც საქართველოში და არც აფხაზეთში დამოუკიდებელ სახელმწიფოებრიობაზე არ იყო საუბარი. ძირითადი პოლიტიკური ძალები ვარაუდობდნენ, რომ რუსეთი გარდაიქმნებოდა რესპუბლიკურ მმართველობად და გაითვალისწინებდა სხვადასხვა ხალხის უფლებებს.

დამოუკიდებლობის საკითხი არც საქართველოსთვის და არც აფხაზეთისთვის რუსული სახელმწიფოს დაშლის შემდეგაც კი არ იყო ისეთი ცხადი, როგორც შეიძლება დღეს გვეჩვენებოდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში არ წარმოიქმნებოდა ამიერკავკასიის ფედერაცია, რომლის შექმნაშიც საქართველომ მთავარი როლი ითამაშა. ფედერაცია, როგორც გარე, ისე შიდა ფაქტორების ზეგავლენით მხოლოდ 1918 წლის მაისში დაიშალა სამ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ.

თუ გავითვალისწინებთ აფხაზეთში არსებულ პოლიტიკურ ვითარებას, ისიც მრავალვექტორული იყო. პოლიტიკური ძალების ნაწილი საქართველოსკენ იხედებოდა, ნაწილი კი -სამხრეთ რუსეთისა და ჩრდილოეთ კავკასიის რეგიონებისკენ. აფხაზეთის ეროვნული საბჭოს პირველი შემადგენლობა მაინც ამ რეგიონებზე იყო ორიენტირებული, შემთხვევითი არ არის, რომ საბჭომ მონაწილეობა მიიღო ინტეგრაციის პროცესებში, რომელთა შედეგადაც შეიქმნა მთის რესპუბლიკა[1] - ფედერალური სახელმწიფო, სადაც ცოტა ხნით აფხაზეთიც იყო. თუმცა, მას შემდეგ, რაც ძალაუფლება სოხუმში, შემდეგ კი გაგრასა და გუდაუთაში ბოლშევიკებმა აიღეს, საბჭოს წარმომადგენლებმა დახმარებისთვის საქართველოს მიმართეს, რასაც მოჰყვა ის, რომ აფხაზეთზე კონტროლი საქართველომ დაამყარა. თუმცა, ქართველი მენშევიკებიც ხვდებოდნენ, რომ აფხაზები ქართველები კი არა, ცალკე ხალხი იყვნენ, ამიტომ აფხაზეთის ავტონომია არ გაუქმებულა და ეს საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუციაშიც იყო გაწერილი.

საქართველოში და აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, 1921 წლის 31 მარტს აფხაზეთის სსრ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოცხადდა და საქართველოს რევოლუციურმა კომიტეტმა ის ცნო. უნდა აღინიშნოს, რომ დღეს აფხაზეთსა და საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებას სრულიად განსხვავებულად აფასებენ, რაც ასევე ეროვნულ წინააღმდეგობებზე მიუთითებს. აფხაზეთში გასაბჭოება ფასდება, როგორც საქართველოსგან განთავისუფლება და აფხაზეთის სახელმწიფოებრიობის აღდგენის აქტი, საქართველოში კი ის ოკუპაციად ითვლება. თუმცა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ასეთი მკაცრი შეფასებები ჰქონოდათ მაშინდელ საზოგადოებებს. ბოლშევიკები ხელისუფლებაში გლობალური პროლეტარული რევოლუციისა და ყველა მშრომელი ხალხის გაერთიანების იდეით მოვიდნენ.

მათთვის ეროვნული რესპუბლიკების შექმნა მხოლოდ ტაქტიკური ნაბიჯი იყო, რომელიც  ყოფილი რუსეთის იმპერიის ხალხთა ეროვნული დღის წესრიგის დაკმაყოფილებისა და მათ შორის წინააღმდეგობების აღმოფხვრას უკავშირდებოდა. ბოლშევიკებს სჯეროდათ, რომ კომუნისტური იდეოლოგიით და ადამიანის მიერ ადამიანის ექსპლუატაციისგან თავისუფალი ეკონომიკური მოდელის საშუალებით, ეთნიკური კონფლიქტები ხალხთა სოციალისტურ კავშირში მალევე შეჩერდებოდა და დავიწყებას მიეცემოდა. ამ პოლიტიკის შედეგად,  გაჩნდა ამიერკავკასიის სოციალისტური ფედერაციული საბჭოთა რესპუბლიკა, ხოლო შემდეგ − სსრკ. ადგილობრივი ლიდერები აფხაზეთის დამოუკიდებლობის აუცილებლობაზე ლაპარაკობდნენ, როგორც მოკლევადიან აქტზე, რომელიც მიზნად ისახავდა ქართული შოვინიზმის დასრულებას და აფხაზებსა და ქართველებს შორის მენშევიკების მიერ წაქეზებული ურთიერთმტრობის მეხსიერების წაშლას.  

როგორც ჩანს, აფხაზებსა და ქართველებს შორის წინააღმდეგობებისა და კონფლიქტური ურთიერთობების გაჩენა უკავშირდებოდა აფხაზეთის დემოგრაფიული მდგომარეობის შეცვლას, რომელიც მუჰაჯირობის შემდეგ დაიწყო და ჩასახლების პრაქტიკის შედეგად გაგრძელდა. კერძოდ, თუ 1897 წლის აღწერით აფხაზები შეადგენდნენ სოხუმის რაიონის მოსახლეობის 55%-ს (დაახლოებით 60 ათასი), ქართველები კი დაახლოებით 24%-ს (დაახლოებით 26 ათასი), 1926 წლის აღწერით აფხაზების რაოდენობა  უკვე 27% იყო, ხოლო ქართველებისა - 33%.

თუმცა არასწორია მოსაზრება, თითქოს აფხაზეთის სსრ-ს სტატუსის ცვლილებამ საქართველოს სსრ-ს შემადგენლობაში სახელშეკრულებო სსრ-დ, ეგრევე გამოიწვია ქართველების მიერ აფხაზი ხალხის ეროვნული ჩაგვრა. ჩემთვის ეს სრულიად გაუგებარია, რადგან საბჭოთა კავშირში მაშინ დომინანტური იყო კორენიზაციის[2] პოლიტიკა, რომელიც 30-იანი წლების დასაწყისამდე გაგრძელდა.

ამ მხრივ სამაგალითოა ხელისუფლების რეაქცია 1931 წლის თებერვალში აფხაზეთში ანტისაკოლმეურნეო აჯანყებაზე. მიიღეს დადგენილება, რომ გაზრდილიყო იმ სპეციალისტების რაოდენობა, ვინც აფხაზური იცოდა და ადგილებზე გაატარებდა პარტიის ხაზს და ასევე, გაუმჯობესებულიყო აფხაზური ენის სწავლება. ვფიქრობ, ძალიან სწორი გადაწყვეტილება იყო, იმიტომ, რომ წერა-კითხვის უცოდინარი ადამიანები ვერ გაიგებდნენ სახელმწიფო პოლიტიკას. შემდეგ, უკვე 30-იანი წლების მეორე ნახევარში, კორენიზაციის პოლიტიკა შეიცვალა ხალხთა კონსოლიდაციის პოლიტიკით, რომელიც გულისხმობდა მცირე ეროვნების ასიმილაციას, რომელთა არსებობასაც საბჭოთა ხელისუფლება არარენტაბელურად მიიჩნევდა, რადგან ასეთი მცირე ხალხების ეროვნული ინსტიტუტების შენარჩუნება ძვირი ჯდებოდა და ეკონომიკურად წამგებიანი იყო. ამ მიდგომის მიხედვით, მცირე ერები, შესაბამისი ენობრივი და კულტურული პოლიტიკის შედეგად, თანდათან უნდა შეერთებოდნენ უფრო დიდ ერებს. კერძოდ, აფხაზი ერი უნდა შერწყმულიყო ქართველ ხალხთან. ამ პროცესს თან ახლდა ინტელიგენციისა და პოლიტიკური ელიტის რეპრესიები, ისინიც კი, ვისაც ფორმირებაში კორენიზაციის პოლიტიკამ შეუწყო ხელი, ბურჟუაზიულ ნაციონალისტებად გამოაცხადეს. მსგავსი პროცესები მოხდა საქართველოშიც, სადაც ასევე გაანადგურეს ისინი, ვინც ხელისუფლების აზრით, ნაციონალისტები იყვნენ.

აფხაზთა ასიმილაციის პროცესის დასაჩქარებლად, ახალი მიწების ათვისებისა და ეკონომიკური ზრდის ლოზუნგით განხორციელდა აფხაზეთის კოლონიზაცია, რისთვისაც შეიქმნა ორგანიზაცია „აფხაზპერესელენსტროი“. თუმცა, ქართველების აფხაზეთში ჩასახლების პოლიტიკა თავისთავად არ იყო მომავალი კონფლიქტის გამომწვევი მიზეზი, რადგან აფხაზებსა და იქ ჩასახლებულ ქართველებს კარგი ურთიერთობა ჰქონდათ. ყოველ შემთხვევაში, კონფლიქტების შესახებ არანაირი ცნობები არ არსებობს. უფრო მეტიც, იყო შემთხვევები, როცა სტალინის სიკვდილის შემდეგ აფხაზები ეუბნებოდნენ მეზობელ ქართველებს, აღარ დაბრუნებულიყვნენ საქართველოში. უნდა გვახსოვდეს ისიც, რომ ამ ადამიანებისთვის მშობლიური ადგილებიდან აფხაზეთში გადასვლა ტრაგედია იყო და პირველივე შესაძლებლობისას დაბრუნება სურდათ.  

კონფლიქტის გაჩენის მთავარი მიზეზი იყო აფხაზურ ენასთან და კულტურასთან ბრძოლა, აფხაზური განათლების ლიკვიდაცია და მისი ჩანაცვლება ქართულით. შემორჩენილია აკაკი მგელაძის მოხსენება იოსებ სტალინთან, სადაც ის ხსნის, თუ რატომ არ არის საჭირო აფხაზური ენა. საბჭოთა ეპოქისთვის დამახასიათებელი ორპირობისა და პროპაგანდის მიუხედავად, რომელიც საბჭოთა კავშირის მშრომელების ძმობას ქადაგებდა, ეს პოლიტიკა აფხაზებმა ცალსახად აღიქვეს ეროვნულ დამცირებად, მით უმეტეს, რომ მას თან ახლდა რეპრესიები ეროვნული ინტელიგენციის წინააღმდეგ. აფხაზური საზოგადოება პატარაა და დევნა ყველა ოჯახს შეეხო. ცხადია, ვიცით, რომ სასტიკმა რეპრესიებმა სსრკ-ს ყველა ხალხს და მათ შორის, ქართველებსაც გადაუარა, მაგრამ ჩვენს შემთხვევაში ამას ეროვნული კონოტაცია ჰქონდა. ისევე, როგორც მეორე მსოფლიო ომის დროს ზოგიერთი ხალხის დეპორტაციას ჰქონდა ეროვნული საფუძველი.  

ჩემს ოჯახშიც, ისევე როგორც თითქმის ყველა აფხაზურ ოჯახში იყვნენ ადამიანები, რომლებსაც შეეძლოთ გაეხსენებინათ ამბები იმის შესახებ, თუ როგორ უკრძალავდნენ სკოლებში ერთმანეთში აფხაზურად ლაპარაკს და  ასწავლიდნენ ქართულ ენაზე, რომელიც არ ესმოდათ. პარალელურად დაიწყო ტოპონიმიკის შეცვლა, გაქართულდა აფხაზური სოფლების თითქმის ყველა სახელწოდება. ამ პერიოდს უკავშირდება ფსევდომეცნიერული თეორიების გაჩენა იმის შესახებ, რომ აფხაზები ქართველი ხალხის ნაწილია, შემდეგ კი პავლე ინგოროყვას შრომები, სადაც ის ამტკიცებდა, რომ თანამედროვე აფხაზები ძველი აფხაზების შთამომავლები კი არ არიან, არამედ ჩრდილოეთიდან ჩამოსული აფსუები, რომლებმაც სხვისი სახელი და ისტორია მიითვისეს.  ამგვარი იდეოლოგიით ცდილობდნენ რეალური პოლიტიკის გამართლებას.

უნდა გვესმოდეს, რომ აფხაზი ინტელიგენციის დიდი ნაწილი, რომელიც შემდგომში აფხაზი ხალხის ეროვნული უფლებებისთვის ბრძოლაში მონაწილეობდა, სწორედ ამგვარ პირობებში გაიზარდა. ისინი, ისევე, როგორც მთელი აფხაზური საზოგადოება, ტრავმირებული იყვნენ ამ პოლიტიკით.

აფხაზები მწვავედ რეაგირებენ 1930-იან წლების რეპრესიებზე მათი ინტელიგენციის წინააღმდეგ და ამას ქართველების მიერ ჩადენილ დანაშაულად აღიქვამენ და არა ზოგად, საბჭოთა პოლიტიკად. თქვენ კარგად იცით, რომ რეპრესიების შედეგად დაიღუპა ქართული ინტელიგენცია, ასევე დიდი დანაკარგები იყო მთელ ქართულ საზოგადოებაში. სტალინის, ბერიას და სხვათა ქართველობა არ ნიშნავს, რომ მათ მიერ ორგანიზებულ რეპრესიებს ეთნიკური საფუძველი ჰქონდა.

დიახ, ეს მესმის, მაგრამ ჩვენთან ეს ყველაფერი აღიქმება, როგორც აფხაზური ინტელიგენციის განადგურება აფხაზი ხალხის ქართველებთან შერწყმის მიზნით. რაც შეეხება სტალინსა და ბერიას, მათ ჩვენი საზოგადოება უყურებს, როგორც ადამიანებს, რომლებიც იცავდნენ საქართველოს ინტერესებს, თუნდაც საბჭოთა კავშირში. ამას ისიც უწყობდა ხელს, რომ ბევრი ქართველი ნაციონალისტი გვიან საბჭოთა პერიოდშიც კი სცემდა პატივს სტალინს. მესმის, რომ ამგვარი მიდგომა გვახასიათებს ჩვენც და სხვა მცირე ერებსაც, როცა ვამაყობთ ჩვენი წიაღიდან გამოსული ნებისმიერი ცნობილი ადამიანით და არ განვიხილავთ ამ ისტორიული ფიგურის პიროვნებას ობიექტურად. სტალინი უდავოდ იყო ყველაზე ცნობილი ქართველი, რომლითაც დღესაც კი ამაყობს ბევრი ქართველი.

კი, მაგრამ მსგავსი პროცესები ყველა საბჭოთა რესპუბლიკაში ხდებოდა. ეს ხომ ზოგადი პოლიტიკა იყო?!

ჩრდილოეთ კავკასიაში რუსიფიკაცია მიდიოდა, ჩვენთან კი − გაქართველება, იმიტომაც გვაქვს ქართველებთან კონფლიქტი. მაგრამ კიდევ ერთხელ მინდა ვთქვა. აი, მაგალითად, იყო აფხაზური სოფელი, მის გვერდით ქართველები ჩაასახლეს. ჩვენი უფროსები იხსენებდნენ, რომ ჩამოსული ქართველები ტიროდნენ, სახლი ენატრებოდათ. ლამის დევნილები იყვნენ და სტალინის სიკვდილის შემდეგ გადაწყვიტეს, უკან დაბრუნებულიყვნენ. აფხაზებმა მოიწვიეს კრება, დაუძახეს ქართველებს და სთხოვეს, არ წასულიყვნენ, დარჩენილიყვნენ და დაითანხმეს კიდეც. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ მათ შორის საყოფაცხოვრებო კონფლიქტები არ არსებულა.

შესაძლოა, სტალინის სიკვდილის შემდეგ დიდი ყურადღება რომ დაეთმოთ აფხაზი ხალხის რეაბილიტაციისთვის, კონფლიქტის საფუძველი გაქრებოდა.

თუმცა, თუკი გავიხსენებთ 60-70-იან წლებს და განსაკუთრებით 80-იანებს, ურთიერთობები თანდათანობითი უარესდებოდა, იყო გარკვეული პაუზები, მაგრამ ეს პროცესი მუდმივად მიდიოდა. საქართველოში ხშირად გაიგონებთ, რომ საბჭოთა წლებში აფხაზებს ჰქონდათ პრივილეგირებული თანამდებობები, რაც არ შეესაბამებოდა მათ რაოდენობას რესპუბლიკაში, დიახ, ჩვენ გვქონდა ტელევიზია, უნივერსიტეტი, ხოლო აფხაზურ ენას − სახელმწიფო ენის სტატუსი აფხაზეთის ასსრ-ში. მაგრამ ისინი, ვინც ამას ამბობენ, არ ითვალისწინებენ იმ ფაქტს, რომ ეს ყველაფერი საქართველოს ხელისუფლებამ ნებაყოფლობით კი არ მოგვცა, არამედ აფხაზი ხალხის მასობრივი პროტესტის შედეგად მივიღეთ.

სსრკ-ს დაშლამდე გამძაფრდა კამათი ისტორიულ საკითხებზე, იმაზე, თუ ვინ იყო პირველი და ვინ საიდან მოვიდა. უფრო მეტიც, კამათობდნენ არა მხოლოდ მეცნიერები, რომლებიც ცდილობდნენ საჯარო დებატების გზით მოეპოვებინათ პოპულარობა საკუთარ საზოგადოებებში, არამედ − მოსახლეობის ყველა სეგმენტი. ისტორიული თემები ყველაზე პოპულარული იყო არა მარტო ინტელიგენციაში, არამედ გლეხებსა და მუშებს შორისაც, ანუ მეცნიერულად სრულიად მოუმზადებელ ადამიანებში.

მაგალითად, მე რუსულ სკოლაში ვსწავლობდი და კლასელების უმეტესობა ქართველები მყავდა. ბავშვობაში არასდროს მიფიქრია ჩემს ეთნიკურ წარმომავლობაზე, ეს მაშინ გავაცნობიერე, როცა ნაცნობებმა მითხრეს, რომ მე აფხაზი კი არა, აფსუა ვარ და საიდანღაც ჩამოვედი. ჩემი ერთი მეგობრის ბებია-ბაბუა სვანეთიდან იყვნენ, მეორის - მახარაძიდან (ასე ერქვა ოზურგეთს მაშინ), ხოლო ჩემი ყველა წინაპარი აფხაზეთში დაიბადა.  უცებ აღმოჩნდა, რომ ისინი აფხაზები არიან, მე კი − გაუგებარია, ვინ ვარ. თავიდან ეს აბსურდსა და მასობრივ სიგიჟეს ჰგავდა. ვიმედოვნებდი, რომ ადამიანები დაუბრუნდებოდნენ ნორმალურ მდგომარეობას, მაგრამ, ამაოდ. უდავოა, რომ ბრალი მიუძღვით ისეთ მოღვაწეებსაც, როგორებიც გამსახურდია და კოსტავა იყვნენ, რომლებიც საქართველოს თავისუფლებისთვის იბრძოდნენ, მაგრამ რატომღაც ცდილობდნენ, დაეკნინებინათ აფხაზების ეროვნული იდენტობა. ალბათ, მათთვის ასე უფრო ადვილი იყო მოსახლეობის მობილიზება საკუთარი იდეების გარშემო. რა თქმა უნდა, ამას ჰქონდა გამოძახილი და გაღვივდა აფხაზური ნაციონალიზმიც. 

ინსტიტუციური სეგრეგაციის ინიციატივა ქართველ პოლიტიკურ ლიდერებს  ეკუთვნოდათ. უნივერსიტეტის გასაყოფად პირველი ნაბიჯი ქართველებმა გადადგეს. ვფიქრობ, რომ იქ იყო კორუფციული ინტერესებიც, მაგრამ ყველაფერი ნაციონალისტურ საბურველში იყო გახვეული. იცით, როგორ მიიღეს ეს აფხაზებმა? ქართველები ხომ მეტნი იყვნენ აფხაზეთში, თუკი ისინი უნივერსიტეტს გაყოფენ, შემდეგ სხვა ინსტიტუტების ჯერი დადგება და უპირველესად, პოლიტიკური ინსტიტუტებისა, რაც აფხაზებს დააკარგვინებს პოლიტიკურ და კულტურულ პოზიციებს, ანუ აფხაზეთი სრულად მოექცევა საქართველოს კონტროლის ქვეშ, ხოლო აფხაზები დარჩებიან ბასტარდების როლში, საკუთარი ისტორიის და იდენტობის გარეშე და ამას მოჰყვება ერის დაშლა.

მაშინდელი ჯერ კიდევ საბჭოთა საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლებაც ამავე პოლიტიკას ატარებდა: მათ  პოპულარობა სურდათ, და მართალია, კომუნისტებს ერქვათ, მაინც უნდოდათ ეროვნულები გამოჩენილიყვნენ. საგულისხმოა, რომ ერთ-ერთი ყველაზე ექსტრემისტული გამოცემა იყო „ახალგაზრდა კომუნისტი“, რამდენადაც  უცნაური არ უნდა იყოს, მაშინ სწორედ ამ გაზეთში იწერებოდა ყველაზე ულტრანაციონალისტური სტატიები.

დიახ, არქივში ვიმუშავე და ეს მართლაც ასეა.

მაშინ ჯერ კიდევ სკოლაში ვსწავლობდი, მაგრამ ძალიან მაინტერესებდა პოლიტიკა და ისტორია. აფხაზეთში ერთი გაზეთი გამოდიოდა, ახლა რომ წაიკითხოთ, ძალიან პრიმიტიული მოგეჩვენებათ. მას „ბზიფი“ ერქვა და გუდაუთაში გამოიცემოდა. და იმის გამო, რომ გუდაუთა აფხაზების ყველაზე კომპაქტური საცხოვრებელი ადგილი იყო, ამ გაზეთში ყველაფერი იწერებოდა, განსხვავებით „საბჭოთა აფხაზისაგან“, სადაც ცდილობდნენ გარკვეული წონასწორობის შენარჩუნებას. ეს ყველაზე პოპულარული გაზეთი იყო აფხაზეთში. ორივე მხარეს სწრაფად იქმნებოდა მტრის ხატი. საბჭოთა აპარატი ამას არანაირად არ ეწინააღმდეგებოდა, მაშინ ისიც დაიყო  ეროვნული პრინციპით. მოსახლეობა კი ითვლიდა, რამდენი პოსტი ეკავათ აფხაზებს და რამდენი − ქართველებს, ტაქსოპარკებისა და რესტორნების დირექტორებამდეც მიდიოდნენ.  მთავარი იყო, ადამიანი შენი ეროვნებისა ყოფილიყო, მისი პროფესიონალური და პიროვნული თვისებები მეორე ადგილზე გადადიოდა. 

კონფლიქტში მყოფ საზოგადოებებს ახასიათებთ ერთი და იგივე ისტორიული მოვლენისა და მოღვაწის საპირისპირო შეფასებები, ისე, რომ უძველეს დრომდე მიდიან. არაერთხელ ვყოფილვარ მოწმე, თუ როგორი ამრეზით ლაპარაკობდა ზოგიერთი აფხაზი მეფის ასულ გურანდუხტზე, რომელიც მეფე გურგენზე დაქორწინდა, რასაც აფხაზეთის  საქართველოსთან გაერთიანება მოჰყვა. ეს სასაცილოდ ჟღერს და თვალსაჩინო მაგალითია თანამედროვე მსოფლმხედველობის უკიდურესად გამარტივებისა და გავრცელებისა შორეულ წარსულზე, როცა ქართველი და აფხაზი ერი საერთოდ არ არსებობდა. თუმცა, ასევე,  ესაა ლაკმუსის ტესტი ეროვნული პროექტების კონფლიქტის აღმოსაჩენად, რომელიც ეროვნულ მითოლოგიას ეფუძნება.  

მაგალითად, შედარებით ახალი ისტორიული მოვლენების შეფასება რომ ავიღოთ, აქაც ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრებებს ვნახავთ − 1989 წლის 9 აპრილის თბილისის მოვლენები  საქართველოში აღიქმება, როგორც ტრაგედია და საბჭოთა ხელისუფლების დანაშაული ქართველი ერის წინააღმდეგ.  აფხაზეთში ამას სულ სხვანაირად უყურებდნენ, რადგან ამ მიტინგზე ისმოდა მოწოდებები აფხაზეთის ავტონომიის გაუქმების შესახებ. სწორედ ქართული პოლიტიკის შედეგად შეიყვარეს აფხაზებმა საბჭოთა ხელისუფლება, რომელიც მისი არსებობის პირველ ათწლეულში სძულდათ. მაგრამ სტალინის სიკვდილის შემდგომ, განსაკუთრებით, 70-80-იან წლებში, აფხაზებმა ცენტრალურ საბჭოთა ხელისუფლებას შეხედეს, როგორც ფარს, რომელიც საქართველოსგან დაიცავდა. 

კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რომ სიტუაცია შეუქცევადი არ ყოფილა, 1989 წლის შეტაკებების შემდეგაც კი. 1991 წელს, მოლაპარაკებების შედეგად შესაძლებელი გახდა აფხაზეთის პარლამენტის არჩევნებში კვოტების შეთანხმება, რამაც, როგორც მაშინ ჩანდა, მხარეებს მისცა საკმაოდ საიმედო გარანტიები, რომ მათი ინტერესები დაცული იქნებოდა.

კარგად მახსოვს, რომ 1990-91 წლებში ჩვენთან შედარებით სიმშვიდე იყო, ნელ-ნელა აღდგა ადამიანური ურთიერთობები, დაპირისპირებები ქუჩებში კი არა, კაბინეტებში და პრესაში მიდიოდა, 80-იან წლებთან შედარებით გრადუსმაც დაიწია. აფხაზებს ძალიან მოეწონათ, რომ ქართველებმა დაამხეს ზვიად გამსახურდია და იმედოვნებდნენ, რომ შევარდნაძე და ისინი, ვინც მასთან ერთად მოვიდნენ, დემოკრატები იყვნენ და შეცვლიდნენ პოლიტიკას აფხაზეთის მიმართ. ასეთი იმედი გაჩნდა. ქართული საზოგადოება, მათ შორის, აფხაზეთშიც, გამსახურდიას მომხრეებად და მოწინააღმდეგეებად დაიყო და მიტინგები, რომლებიც აფხაზეთში იმართებოდა, ძირითადად მიმართული იყო არა აფხაზების, არამედ საქართველოს უკანონო ხელისუფლების მიმართ, რომელიც ომის გზით მოვიდა.  

არის ვერსია, რომ ომი შევარდნაძემ ქართველი ერის გასაერთიანებლად დაიწყო, მაგრამ  სიმართლე რომ ვთქვა, ასე არ მგონია. შეიძლება, ეს შემდგომში მართლაც გამოიყენეს ქართველი ერის გასაერთიანებლად, მაგრამ თავიდან მგონი სუბიექტური ფაქტორი იყო განმსაზღვრელი. მაშინ შევარდნაძეს რეალური ხელისუფლება არ ჰქონდა. მგონია, არ ტყუოდა, როცა ინტერვიუში ამბობდა, რომ ყველაფერი კიტოვანის ბრალი იყო, და რომ მან თავისი ინიციატივით შეიყვანა ჯარები აფხაზეთში. შესაძლებელია, რომ როცა კიტოვანმა ტაშკენტის ხელშეკრულებით ამდენი იარაღი ჩაიგდო ხელში, გადაწყვიტა ქართველ გმირად ქცეულიყო, ელვის სისწრაფით გადაეჭრა აფხაზეთის საკითხი და ამასთან ერთად, დიდი ქონებაც ჩაეგდო ხელში.

ომამდე  ცოტა ხნით ადრე სუვერენიტეტების ომი მიდიოდა. აფხაზეთის ხელისუფლება მიიღებდა გადაწყვეტილებას, საქართველოს ხელისუფლება გააუქმებდა, საქართველოს ხელისუფლება მიიღებდა, აფხაზეთის − გააუქმებდა. მაგალითად, ომამდე მიიღეს გადაწყვეტილება 20 კილომეტრიანი ზონის შესახებ. ამ გადაწყვეტილებით, საზღვრის 20 კილომეტრი საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს იურისდიქციაში შევიდა. ხომ გასაგებია, რომ თუკი აფხაზეთს 20 კილომეტრი სასაზღვრო ზოლს მოწყვეტთ, მაშინ თავად აფხაზეთს აღარაფერი დარჩება. გალის რაიონს ისედაც ვერ აკონტროლებდა აფხაზეთის ხელისუფლება და ვარაუდობდნენ, რომ უნდა წაეღოთ გაგრის რაიონი და აფხაზეთის მთიანი ნაწილიც. ცხადია, აფხაზეთმა უარი თქვა ამ გადაწყვეტილების აღსრულებაზე. ამიტომაც, ქართული ჯარის შემოსვლა, რომელსაც, შეგახსენებთ, რომ სრულიად უმიზეზოდ მოჰყვა სროლები აფხაზეთის სოფლებში, შემდეგ კი დამსვენებლებით სავსე სოხუმის პლაჟებზე, აფხაზებმა პირდაპირ აღიქვეს, როგორც აგრესიული აქტი აფხაზეთის სახელმწიფოებრიობის გასაუქმებლად.

თქვენ ამბობთ, რომ კონფლიქტი ისტორიულ საკითხებთან იყო დაკავშირებული და ის განსაკუთრებით, 80-იან წლებში გამძაფრდა, მაგრამ რამდენად სწორია კონფლიქტის მხოლოდ ნაციონალიზმის პრიზმაში განხილვა? არ იზიარებთ სხვა პოლიტიკურ ახსნებსაც, რომელიც მაგალითად უკავშირდება იმას, რომ 90-იანი წლებში საბჭოთა კავშირის დაშლას მოყვა ეკონომიკის და ყოველდღიურობის კოლაფსი და ახალ რეალობაში ცხოვრება შიშებს და შფოთს იწვევდა; ან ის რომ ახალი სახელმწიფოს გაჩენას ელიტები მზად არ შეხდვენენ და მათ არ იცოდნენ ქვეყნის მართვა და ამ ფონზე ახალი სახელმწიფოს პარადიგმა არ იყო შეთახმებული თბილისსა და სოხუმს შორის. მათ შორის, ბუნდოვანი იყო ის, თუ როგორი იქნებოდა ძალაუფლების განაწილების მოდელები ახალ სახელმწიფოში?

დიახ, რადგანაც საბჭოთა ხელისუფლება აფინანსებდა ეროვნულ ორგანიზაციებს, როგორც ჩვენსას, ისევე თქვენსას, საბჭოთა ხელისუფლების კოლოსალური თანხები ნაწილდებოდა და იხარჯებოდა განათლების სისტემაზე, თეატრებსა და ანსამბლებზე და ა. შ. უნდა ვაღიაროთ, რომ საბჭოთა პერიოდში ბევრი ერი შეიქმნა. მათი ჩამოყალიბება არ ყოფილა ეკონომიკის დამოუკიდებელი განვითარების შედეგი, რაც ბუნებრივი გზაა ერის დასაბადებლად, ისე, როგორც ევროპის ბევრ ქვეყანაში მოხდა. ეკონომიკური მოდელი და ახალი პოლიტიკური ვითარება აქ საბჭოთა ხელისუფლებამ შემოიტანა, რომელიც განაპირას მცხოვრები ერების სოციალურ გათანაბრებას ცდილობდა და ერების შექმნის პროცესი შეუქცევადი გახდა.

ამიტომაც, როგორც კი ეკონომიკის სოციალისტური მოდელი გაკოტრდა და კომუნისტური იდეოლოგია და საბჭოთა აპარატი დაემხო, ყოფილ საბჭოთა ერებს ხელში მხოლოდ ერთი დროშა, ნაციონალიზმი დარჩათ. ის პოსტსაბჭოთა სივრცეში ახლაც სხვა დროშებზე უფრო მაღლა ფრიალებს. ეს ბუნებრივი ისტორიული პროცესია, რომელიც ჩვენზე ბევრად ადრე ევროპის ყველა ერმა გაიარა.

ახალ ერებს ახასიათებთ ნაციონალისტური რომანტიზმი, რომლის თავისებურებები განსაკუთრებით ხელოვნებაში ჩანს, რომელიც უმღერის და ალამაზებს ისტორიას, საზოგადოებას უნერგავს სიამაყეს, ემოციებზე თამაშობს. 

ეს ნაციონალისტური რომანტიზმი განსაკუთრებით აშკარა სსრკ-ს დასასრულისთვის და მისი დაშლის შემდეგ გახდა: „მაგრები ვართ!  გვაქვს შესანიშნავი ისტორია, გვყავს მშვენიერი წინაპრები, რომლებითაც შეგვიძლია ვიამაყოთ!“ აქედან გამომდინარე, გაჩნდა რწმენა, რომ როგორც კი დამოუკიდებლები გავხდებოდით და თვითონ გავაკონტროლებდით ჩვენს რესურსებს, ეგრევე სამოთხედ ვაქცევდით ქვეყანას. პოლიტიკური დემაგოგები, რომლებიც მომავლის ამგვარ სურათებს ხატავდნენ, მაშინ ძალიან პოპულარულები იყვნენ, მით უმეტეს,  თვითონვე სჯეროდათ, რომ ნამდვილად ასე იქნებოდა.  

სინამდვილეში არც ქართველებს, არც ჩვენ და არც სხვა ერებს არ ესმოდათ, თუ როგორი გულუბრყვილოები იყვნენ. ბავშვები ვიყავით, თქვენც და ჩვენც და დიდწილად ახლაც ასე ვართ, გვჯერა, რომ წარმატება არა მძიმე, გრძელვადიანი და თანამიმდევრული შრომით მიიღწევა, არამედ, ისე, თავისით მოდის.  აქედანაა სურვილი, რომ ვიღაც  სხვას გადავაბაროთ პასუხისმგებლობა, იმას, ვისაც ხელისუფლებას ვანდობთ. ვერ ვთავისუფლდებით საბჭოთა სახელმწიფოსეული პატერნალიზმისგან, რომელიც  ადამიანის ნაცვლად წყვეტდა, თუ სად უნდა ესწავლა, რა ჩაეცვა, რისთვის ეყურებინა. ეს ყველაფერი ძალიან ღრმადაა გამჯდარი პოსტსაბჭოთა ადამიანის ცნობიერებაში.

ერთ-ერთი ბრალდება, რაც საქართველოში გამიგონია აფხაზების მიმართ, არის ის, რომ აფხაზები საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგი იყვნენ და მხარს უჭერდნენ საბჭოთა კავშირს, რაც მათი პოლიტიკური ცნობიერების პრობლემას აჩვენებს. როგორ ხსნით ამას?

უკვე ვთქვი, რომ აფხაზებს საბჭოთა ხელისუფლება არ უყვარდათ, იმიტომ, რომ მან დაარღვია მათი ჩვეული ცხოვრების წესი. ცხადია, ეს არქაული წესი იყო, მაგრამ მაშინ აფხაზები თავისუფლად ცხოვრობდნენ, სახელმწიფო მათ მკაცრად არ აკონტროლებდა. ინსტიტუციურად აფხაზები ერად საბჭოთა დროს ჩამოყალიბდნენ, ეს საბჭოთა ნაცია იყო. როცა ქართველებსა და აფხაზებს შორის სიტუაცია იძაბებოდა, არბიტრად ყოველთვის მოსკოვი გამოდიოდა და ბუნებრივია, აფხაზები ინარჩუნებდნენ პროსაბჭოთა განწყობებს, მუდმივად აპელირებდნენ ლენინის რაღაც ნაციონალურ პოლიტიკაზე, რომელიც სამართლიანობის მწვერვალად ითვლებოდა და იმაზე, რომ აფხაზეთი ერთ-ერთი საბჭოთა რესპუბლიკა და საბჭოთა კავშირის დამფუძნებელი იყო.  

რაც შეეხება საბჭოთა კავშირის დაფუძნებას,  საქართველოც კი არ ყოფილა დამფუძნებელთა შორის, დამფუძნებელი ამიერკავკასიის საბჭოთა რესპუბლიკა იყო, ხოლო საქართველო − ამიერკავკასიის საბჭოთა რესპუბლიკის  ნაწილი. საბჭოთა ხელშეკრულების დადების დროს აფხაზეთი  საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა, როგორც ხელშემკვრელი რესპუბლიკა და ამიტომ ხელი მოაწერა საბჭოთა კავშირის ხელშეკრულებას, როგორც საქართველოს დელეგაციის წევრმა. არანაირი საბჭოთა რესპუბლიკა აფხაზეთი არ ყოფილა.

ლენინის ნაციონალური პოლიტიკა პოპულარული იყო იმიტომ, რომ განათლება და კორენიზაცია ე.წ. ლენინურ ხაზს უკავშირდებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ სტალინის დროს განხორციელდა.

ასე რომ, საკავშირო ცენტრზე ფოკუსირება უსაფრთხოებისა და ეროვნული იდენტობის გარანტიების მიღების სურვილით იყო ნაკარნახევი. სწორედ საჭიროებების  ირგვლივ იქმნებოდა მითოლოგია ისტორიულ თემაზე, კეთილი ლენინის შესახებ, რომელსაც კარგი სურდა, მაგრამ ვერ მოასწრო, − როგორც  ფაზილ ისკანდერი წერდა.

თუ ომის პერიოდს გავიხსენებთ, ხშირად ამბობენ, რომ კონფლიქტი ქვემოდან ზემოთ კი არ დაწყებულა, პირიქით, ზემოდან ქვევით დაიწყო. როცა ეს საკითხები დევნილებთან განვიხილეთ, თქვეს, რომ ყველაფერი მოულოდნელად მოხდა; რომ თემებს შორის არ ყოფილა გაუცხოება და ძალადობა იმთავითვე. 1989 წელს ქალაქებში რაღაც დაპირისპირება ხდებოდა, როგორც თქვენც აღნიშნეთ, მაგრამ აფხაზები და ქართველები ძირითადად  მშვიდობიანად ცხოვრობდნენ.

ეს სასურველი სურათია, მგონი,  უნდა მოვერიდოთ ასეთ გამარტივებას, უპირველესად, გავიხსენოთ კადრები, თუ როგორ შედის ქართული ჯარი სოხუმში, მათ ქართველები ყვავილებით დახვდნენ, ის ხომ მაინც ესმოდათ, რომ აფხაზებს ეს ყველაფერი, სულ მცირე, არ ახარებდათ. რაღაც დროის მანძილზე გაგრაში ვცხოვრობდი, და საშინელი ამბები ხდებოდა. ამას არ ველოდით, ქუჩებში გამოჰყავდათ ადამიანები და კლავდნენ. დაიწყო ძარცვა ეთნიკურ ნიადაგზე. გარდაცვლილების გატანის და დამარხვის უფლებასაც არ იძლეოდნენ, ნამდვილი ეთნიკური წმენდა მიდიოდა და ის პირველად ქართულმა შეიარაღებულმა ფორმირებებმა დაიწყეს. ქართული ჯარის შემოსვლის შემდეგ დაიწყო ეთნიკური წმენდა იმ რეგიონებში, რომლებსაც ისინი აკონტროლებდნენ. აფხაზი იქ უსაფრთხოდ ვერ იგრძნობდა თავს, არავინ გიცავდა, შეიძლება, ძაღლივით მოეკალი, ამას უბრალოდ აკეთებდნენ.  სიტუაცია სინამდვილეში სწორედ ამ ამბებმა დაამძიმა. არ ვიცი, იქნებოდა თუ არა აფხაზების მხრიდან ასეთი მასობრივი წინააღმდეგობა, უფრო რბილი პოლიტიკა რომ გაეტარებინათ, რთულია დღეს რამეს თქმა, მაგრამ მაშინ წინააღმდეგობა ერთადერთი გამოსავალი იყო.

ავიღოთ, მაგალითად სოფელი ოჩამჩირეში. გუშინ ადამიანები ცხოვრობდნენ, როგორც ნათესავები და დღეს ეს გუშინდელი ნათესავები გიწყებენ დევნას, როგორც გარეულ მხეცს − აი, ეს ხდებოდა. აფხაზების წინააღმდეგობა ამ ვითარებაში ბუნებრივი იყო და მას მასობრივი და ნებაყოფლობითი ხასიათი ჰქონდა. ხელისუფლება არ ერეკებოდა ადამიანებს სანგრებში. რაც შემდეგ მოხდა და რასაც თქვენ სოხუმის დაცემას, ჩვენ კი სოხუმის გათავისუფლებას ვუწოდებთ, ამ ყველაფრის შედეგია. 

ის, რაც აფხაზებმა გააკეთეს, რევანში იყო?

იცით, უფრო მეტად არა რევანში, არამედ ბრაზის გამოშვება იყო − თქვენ გააკეთეთ და ჩვენც  ვაკეთებთ.

მიუხედავად იმისა, რომ ომის დროს ჩანდა ქართველ და აფხაზ მეზობლებს შორის ურთიერთდახმარების და მხარდაჭერის გამოცდილებებიც, ეს ომი საკმაოდ სასტიკი იყო. ორივე მხარე სასტიკი გამოცდილებები ჩანს.

ამ მხრივ ისინი ერთმანეთისგან არ განსხვავდებოდნენ, ვიცი, რას აკეთებდნენ ქართველები და ისიც ვიცი, რასაც აფხაზები სჩადიოდნენ და ვერანაირ განსხვავებას ვერ ვხედავ. ომის დროს მკვლელობა ყოველდღიურ ნორმად იქცევა, უბრალოვდება და ეს ძალიან ამახინჯებს ჩვენთვის ჩვეულ, მშვიდობიანი დროის ადამიანის სახეს. ომის დროს ადამიანის უფლებების დარღვევებს ვსწავლობდით. ჯოჯოხეთურ ამბებს ვიგებდით − დაწვას, ბავშვების მკვლელობებს, რაღაც მხეცობებს. ეს ქმედებები, ბუნებრივია, არ ჯდება იმ რომანტიკულ სურათში, რომელიც საკუთარი თავის შესახებ წარმოვიდგენდით როგორც ჩვენ, ისევე − თქვენ. თუკი შვებას მოგვცემს, თავი მხოლოდ იმით შეგვიძლია დავიმშვიდოთ, რომ არც ქართველები და არც აფხაზები ამ მხრივ გამონაკლისები არ არიან.

2008 წლის ომამდე, მანამ, სანამ რუსეთმა ცნობდა აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დამოუკიდებლობას, განიხილებოდა თუ არა დამოუკიდებლობის თემა აფხაზურ საზოგადოებაში აქტიურად და ფიქრობდით თუ არა, რომ ეს დრო დადგებოდა, თუ უშვებდით თბილისთან  ძალაუფლების განაწილების მოდელს და ერთ პოლიტიკურ სხეულში თანაარსებობას?

რა თქმა უნდა, დამოუკიდებლობაზე ვოცნებობდით, მაგრამ ვთვლიდით, რომ დამოუკიდებლობას მალე ვერ მივაღწევდით. ამიტომ კონფედერაციული ურთიერთობების დამყარებას შესაძლო კომპრომისულ ალტერნატივად განვიხილავდით, მაგრამ იმ დროს საქართველოში სიტყვა „კონფედერაცია“ ალერგიას იწვევდა, ამიტომ გაჩნდა სხვა ფორმები, „საკავშირო სახელმწიფო“, „საერთო სახელმწიფო“, აფხაზები დაჟინებით მოითხოვდნენ თანასწორობას, რათა ჰქონოდათ გარანტია, რომ საქართველო მათ შიდა პოლიტიკაში არ ჩაერეოდა. ჩვენ გვესმოდა, რომ დოკუმენტში ყველაფერს ვერ გავწერდით, ეკონომიკური პოტენციალიდან გამომდინარე, შეიქმნებოდა ასიმეტრიული სახელმწიფო, მაგრამ გვინდოდა რამენაირად დაგვეცვა თავი. 

ამასთან, შევარდნაძეს იმედი ჰქონდა, რომ რუსეთის და იმ საქართველოს მეგობარი ქვეყნების (აშშ, დიდი ბრიტანეთი, რუსეთი, გერმანია, საფრანგეთი) დახმარებით, მიაღწევდა აფხაზეთის საქართველოს შემადგენლობაში შეყვანას. საქართველოს ხელისუფლება შიშობდა, რომ თუკი ეს იქნებოდა ორი თანაბარუფლებიანი სუბიექტის სახელმწიფო, მაშინ მისი დაშლის ალბათობა გაცილებით მაღალი იქნებოდა. მაგალითად, აფხაზეთს შეეძლო ეთქვა, შევედით საკავშირო სახელმწიფოში, მაგრამ არ მოგვწონს და გავდივართო.  დევნილებიც სიტუაციის მძევლებად იქცნენ. ქართველები ამბობდნენ, დაბრუნდნენ დევნილები, ჩავატაროთ რეფერენდუმი და განვსაზღვროთ, თუ როგორი იქნება მომავალიო. აფხაზები − პირიქით დაჟინებით მოითხოვდნენ მიეღოთ პაკეტი, რომელიც გულისხმობდა თანაბარი სტატუსის აღიარებას, დევნილთა დაბრუნებას და სანქციების მოხსნას.

ეს ახლაც აქტუალურია ჩვენთვის...

აფხაზეთის ხელისუფლება არ ამბობდა, რომ არ მიიღებდა დევნილებს. მეტიც − ეს პროცესი დაიწყო, − დაახლოებით 1000 ადამიანი ბრუნდებოდა თვეში. ბინებს, რომლებიც აფხაზებმა დაიკავეს სოხუმში, 90-იანი წლების ბოლომდე ვერ იფორმებდნენ იმ მიზეზით, რომ შეიძლებოდა დაბრუნებულიყვნენ დევნილები, შემდეგ დაიწყეს მუდმივმოქმედი ორდერების გაცემა. პროცესი დაიწყო, მაგრამ საქართველოს ხელისუფლება ამბობდა, რომ ტემპი ძალიან ნელი იყო, მოითხოვდნენ, რომ დაბრუნება მასობრივი ყოფილიყო,  ისიც კი სურდათ, რომ რუსი მშვიდობისმყოფელებისთვის გადაეცათ პოლიციის ფუნქცია, რათა მათ ძალის გამოყენებით შეეწყოთ ხელი დაბრუნებისთვის. ქართულმა ხელისუფლებამ ფაქტობრივად თვითონ ჩაშალა პროცესი. იქ ასეთი წესი იყო − სიები უნდა გადმოეცათ ჩვენთვის და ეს ადამიანები გაეფრთხილებინათ, რომ დამორჩილებოდნენ აფხაზეთის კანონებს და თუკი სამხედრო დანაშაული ჰქონდათ ჩადენილი, სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობაში მიეცემოდნენ. ეს ყველაფერი გაწერილია 1994 წლის ოთხმხრივ ხელშეკრულება დევნილების დაბრუნების შესახებ. ნახეთ ეს დოკუმენტი.

რაღაც ნაწილი დაბრუნდა გალში, მაგრამ იყო თუ არა მზაობა დევნილების დასაბრუნებლად დანარჩენ რეგიონებში?

იქ პირველ რიგში, გალი ეწერა და იქ მაცხოვრებელთა დიდი ნაწილი დაბრუნდა. სხვათა შორის, იმ საბაბით, რომ დაბრუნება განხორციელდა სპონტანურად, გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის კონტროლის გარეშე, აფხაზური მხარის პოზიციამ, რომელიც ხელს არ უშლიდა პროცესს, არ მიიღო სათანადო დადებითი შეფასება საქართველოსა და საერთაშორისო საზოგადოებისგან. არანაირი ზომები არ გატარებულა სანქციების შესამსუბუქებლად. ომის შემდგომ პირველ წლებში საერთაშორისო საზოგადოებამ ჰუმანიტარული დახმარება ძირითადად გალის რეგიონისკენ მიმართა, ხოლო აფხაზეთის დანარჩენი მოსახლეობის ინტერესები იგნორირებული იყო. წლები დასჭირდა ამ სიტუაციის გამოსწორებას.

უნდა ვაღიაროთ, რომ, ცხადია, ვცდილობდით, აფხაზეთის სხვა რეგიონებში დაბრუნების პროცესი გაგვეწელა, მაგრამ მასზე უარის თქმას არ ვაპირებდით. თუმცა, მოთხოვნებმა მასობრივი დაბრუნების შესახებ, სამხედრო მუქარამ და სანქციებმა გაყინა პროცესი.

საქართველოში თვლიან, რომ 2008 წლის ომის შემდეგ აფხაზეთში უკვე აღარ აინტერესებთ კონფლიქტის მოგვარება, მიიღეს ყველაფერი, რაც უნდოდათ, გაუჩნდათ იმედი, რომ მათ დამოუკიდებლობას აღიარებენ და უკრაინის ომის დაწყებამდე კონფლიქტის მოგვარებით აღარ იყვნენ დაინტერესებულნი.

ნაწილობრივ, სამართლიანია ეს მოსაზრება, ის გაბატონდა და დომინირებდა აფხაზეთში, უფრო მეტიც, ჩვენი პოლიტოლოგები წერდნენ, რომ კონფლიქტი დასრულდა, რადგან აფხაზეთმა ყველაფერს მიაღწია. თითქოს კონფლიქტი ორმხრივი არ ყოფილა და ჩვენც საქართველოსგან სადღაც შორს, შორეულ პლანეტაზე გადაგვისროლეს. ბუნებრივია, კონფლიქტი არ დასრულებულა და დრო გვაჩვენებს, რომ ყველაფერი შეიძლება მოხდეს,  არაფრისგან ვართ დაზღვეულნი. სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტმა დაადასტურა, რომ სტატუს კვო, რომელიც კონფლიქტის გაყინვას ეფუძნება, ძალიან მყიფეა. 

იქონია თუ არა ყარაბაღის ომმა გავლენა კონფლიქტის აღქმაზე?

დიახ, ყარაბაღსაც აქვს გავლენა. თუმცა, აფხაზების ძირითად ნაწილს, როგორც მე ვხედავ, ყარაბაღის გამოცდილება საკუთარ თავზე არ გადმოაქვს.  

რატომ?

არ ვიცი, რატომ.

ხომ არ ფიქრობენ, რომ საქართველო არ არის საკმარისად ძლიერი, რომ კონფლიქტის გადასაწყვეტად მილიტარისტულ ძალას მიმართოს?

ფიქრობენ, რომ არსებობს რუსეთი, როგორც გარანტი და რომ აფხაზები − არ არიან სომხები, იმიტომ, რომ ყარაბაღელებს წასასვლელი ჰქონდათ, აფხაზებს კი სხვა სამშობლო არ გააჩნიათ და ბოლომდე იბრძოლებენ.

ჩვენ ზედმეტად გაგვიტაცა წარსულის პროპაგანდამ, რომელიც გვაბრმავებს და სიტუაციის ფხიზელ შეფასებაში ხელს გვიშლის. არ შეიძლება ყოველთვის იღბლისა და გარე დახმარების იმედად ყოფნა. თავად უნდა ვიზრუნოთ უსაფრთხოების საკითხებზე და ეკონომიკური პრობლემების მოგვარებაზე, ოპონენტებთან მუდმივად  ვაწარმოოთ დიალოგი და მოლაპარაკებების გზით მივაღწიოთ მიზნებს. სხვათა შორის, ვლადისლავ არძინბას ეს კარგად ესმოდა, ამიტომ მზად იყო თამამი ნაბიჯებისა და კომპრომისებისთვის.

თქვენ ძალიან არასწორად აფასებთ არძინბას, ფანატიკოსად თვლით. მაგრამ ის პრაგმატული ადამიანი და ძლიერი ლიდერი იყო, ჰქონდა მზაობა პასუხისმგებლობის ასაღებად. შემთხვევითი არ არის, რომ მოლაპარაკებებში ყველაზე დიდი წარმატებები სწორედ მისი მონაწილეობის დროს იქნა მიღწეული.

ძველი შიშების გათვალისწინებით, რომლებზეც ახლა ვლაპარაკობდით, სად ხედავთ ახალ პერსპექტივებს და პლატფორმას, რომელსაც მშვიდობა უნდა დაეფუძნოს?

ოპტიმისტი და იდეალისტი ვარ. ეს ყოველთვის კარგი არ არის, მაგრამ საკუთარი მსოფლმხედველობიდან გამომდინარე, ვთვლი, რომ სავარაუდოა, უფრო სწორად, მინდა დავუშვა ვარაუდი, რომ ამდენი ტრაგედიის შემდეგ სამყარო  უკეთესი გახდება. მაქვს ამის იმედი. და თუკი უკეთესი გახდება, მგონია, რომ მთელი ეს თეორიები, საზღვრები, სუვერენიტეტები გადაიხედება, ვფიქრობ, რომ ჩვენც და ქართველებიც სინამდვილეში  წარსულისთვის ვიბრძვით და არა − მომავლისთვის. იმიტომ, ჩვენი წარმოდგენა ბედნიერებაზე პრიმიტიულია და არ შეესაბამება თანამედროვეობას. 

კიდევ იმაში ვგავართ ერთმანეთს, რომ გვახასიათებს პროვინციული აზროვნება და საკუთარი მნიშვნელობის გაზვიადებული აღქმა ამ სამყაროში. ვფიქრობთ, რომ დედამიწის ღერძი ჩვენზე გადის. სინამდვილეში დიდი, განვითარებული სახელმწიფოების პერიფერიაზე ვცხოვრობთ და მსოფლიო ცივილიზაციის ძირითად მონაპოვრის შემქმნელები კი არა, მხოლოდ მომხმარებლები ვართ.  რაღაც წვლილი ჩვენც გვაქვს, მაგრამ უფრო მოვიხმართ. თუკი გავქრებით, ჩვენ გარდა ამას დიდად ვერავინ შეამჩნევს. ამიტომაც, ჩვენ უფრო უნდა ვაფასებდეთ ერთმანეთს და ცხოვრება კი არ უნდა მოვუწამლოთ, უნდა ვცდილობდეთ, დავეხმაროთ.

ვფიქრობ, თუკი ოდესმე იმ მითებზე მაღლა დავდგებით, რომელმაც ჩვენი ერები შექმნა მეოცე საუკუნეში, უფრო ფართოდ შევხედავთ სამყაროს, დავინახავთ, რომ ერთმანეთს ვჭირდებით. რაღაც კონკრეტული ფორმები არც ისე მნიშვნელოვანია,  თუკი აღვადგენთ ნდობას ჩვენს ხალხებს შორის, ძალადობაზე სამუდამოდ ვიტყვით უარს, პრაგმატულად გადავწყვეტთ საკითხებს, რომლებიც ერთნაირად აღელვებთ აფხაზებსა და ქართველებს. მაინც ვფიქრობ, რომ უნდა ვიმუშაოთ კონფლიქტის ტრანსფორმაციაზე ეკონომიკური და სოციალური პირობების გაუმჯობესებით, ავამაღლოთ განათლების ხარისხი, ჩამოვაყალიბოთ ისეთი მსოფლმხედველობა, რომ ახალი ომი შეუძლებელი გახდეს.

როგორ ხედავთ აფხაზეთის მომავალს, როგორი გინდათ იყოს აფხაზი ხალხი?

ვისურვებდი, რომ ჩემი ხალხი, ერთი მხრივ, გადარჩეს, ისე, რომ არ მისტიროდეს წარსულს, იყოს ინტეგრირებული გლობალურ პროცესებში, ჰქონდეს შემოქმედებითი განვითარების თანაბარი შესაძლებლობა. ჩვენთან ხშირად ამბობენ, ტრადიციები უნდა შევინარჩუნოთო. ტრადიციები ისეთი რამაა, რაც საჭიროა სამყაროსთან ადაპტაციისთვის, ამიტომაც ისინი ბევრჯერ შეცვლილა წარსულში და აგრძელებს ცვლას. ტრადიციები, რომლებსაც ვეჭიდებით, სინამდვილეში ლიტერატურის ნაწილია, რომელიც რომანტიკული პერიოდში შეიქმნა და  არაფერი აქვს საერთო რეალობასთან. უნდა ვიფიქროთ საბაზისო რაღაცებზე, რის გარეშეც ერი არ არსებობს, ესაა ეკონომიკა, დემოგრაფია, აფხაზური ენა, განათლება და კულტურა, რომელიც მჭიდროდ უნდა უკავშირდებოდეს და ურთიერთქმედებდეს მსოფლიოსთან და იცვლებოდეს.

აფხაზების ეთიკაში ყველაზე მეტად აფასებენ „აულურას“ (ადამიანურობას), ის „აფსუარას“ (აფხაზი) სინონიმად ითვლება, უმთავრესია საკუთარ თავში შევინარჩუნოთ ეს ღირებულებები იმ გამოწვევების პირისპირ, რომელთა წინაშეც ვდგავართ.  ეს დაგვეხმარება,  არ გავქრეთ.

ფიქრობთ, რომ არსებობს ეს საშიშროება?

გაქრობის? ჩვენ ზღვარზე ვართ. აფხაზური ძალიან ცუდად ვიცი, ჩემმა მშობლებმა უკეთ იცოდნენ, ვიდრე მე, ჩემმა შვილებმა ჩემზე ცუდად იციან, იმიტომ, რომ ჩვენ პრობლემები გვაქვს საგანმანათლებლო სისტემაშიც და ეკონომიკაშიც. სამწუხაროდ, აფხაზური იმ მდგომარეობაშია, რომ თანამედროვე მეთოდოლოგიების, ეკონომიკური და პოლიტიკური სტიმულების, დიდი ფინანსური ინვესტიციების გარეშე ვერ გადარჩება.  ჩვენთან ადამიანები, რომელებიც აფხაზური ენის განვითარების პროგრამებზე მუშაობენ, გარკვეულად თვითონვე კეტავენ ენას რიტუალურ სფეროში. ჩვენი სახელმძღვანელოები  სავსეა აგრარული ლექსიკით და არქაული სიტყვებით,  რომლებიც თანამედროვე ყოფაში აღარ გამოიყენება. ისე იქცევიან, თითქოს ბავშვებს კოლმეურნეობისთვის და სოფლის მეურნეობაში ხელით შრომისთვის ამზადებენ. ჩვენი ბავშვები კი სრულიად თანამედროვენი არიან, კომპიუტერი მათთვის ყოველდღიურობაა და ეს ნიშნავს, რომ უნდა ვასწავლიდეთ ცხოვრების თანამედროვე წესის გათვალისწინებით, წინააღმდეგ შემთხვევაში მათთვისაც უინტერესოა და არც პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს.  

ჩემს ერთ მეგობარს ასეთი რამ შეემთხვა: ბრწყინვალედ იცის აფხაზური, სახლში მარტო აფხაზურად ლაპარაკობენ, მისმა პატარა გოგონამ დაურეკა, რომელმაც, ასევე, კარგად იცის ენა, ის იშვიათი შემთხვევაა, როცა ქალაქში მცხოვრები ბავშვისთვის რუსული მეორე ენაა. დაურეკა და აფხაზურად შეეკითხა რაღაც სიტყვის მნიშვნელობას, რომელიც ჩემმა მეგობარმაც არ იცოდა. ჰკითხა ჯერ ერთ ნათესავს, მერე − მეორეს. მეოთხე კლასის სახელმძღვანელოში ეწერა ის სიტყვა. ბოლოს გაარკვია, რომ ეს იყო საკაცე, რომლითაც მიცვალებულებს მთებიდან მოასვენებდნენ. რაში სჭირდება თანამედროვე, მეოთხეკლასელ ბავშვს წინა საუკუნეების სამონადირეო ლექსიკა?

ჩვენმა საზოგადოებამ აღარ უნდა იაროს წინ წარსულისკენ მიბრუნებული თავით. აღარ უნდა ვუფრთხოდეთ აწმყოსა და მომავლის, ეს უაზრობაა და საშიშიცაა. უნდა შევიცვალოთ, გავზარდოთ ჩვენი კონკურენტუნარიანობა თანამედროვე პირობების შესაბამისად და ამავდროულად, აფხაზებად დავრჩეთ.

დიდი მადლობა ინტერვიუსთვის. ძალიან საინტერესო და ემოციური იყო თქვენი მოსაზრებებისა და პერსპექტივების მოსმენა. დიდი მადლობა გულწრფელობისა და რეფლექსიისთვის. მგონია, რომ ასეთი დიალოგი, ნდობა და გამოცდილების გულწრფელი გაზიარება მნიშვნელოვან როლს ითამაშებს კონფლიქტების ტრანსფორმაციაში. ვფიქრობ, ამ ტექსტის გაცნობა მნიშვნელოვანი და გარდამტეხი იქნება ქართული საზოგადოებისთვის − ჩვენც სხვაგვარად დავინახავთ საკუთარ წარსულსა და მომავალს.

სტატია მომზადებულია გაერთიანებული ერების საქართველოში ფინანსური მხარდაჭერით. შინაარსზე პასუხისმგებელია სოციალური სამართლიანობის ცენტრი. სტატიის შინაარსი არ შეიძლება განიხილებოდეს, როგორც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის პოზიცია.