ცნობილი ბრიტანელი კულტურის მკვლევარი, მუსიკის თეორეტიკოსი და გავლენიანი ბლოგ-პორტალის[1] დამაარსებელი, მარკ ფიშერი მის ერთ-ერთ მცირე ზომის  ესსეში[2] მოგვითხრობს მენტალური აშლილობის, კერძოდ, დეპრესიის საკუთარ გამოცდილებაზე, სადაც აღწერს, თუ როგორ ეუბნება დეპრესიაში მყოფ ადამიანს შინაგანი ხმა, რომ საკუთარი თავი ხელში უნდა აიყვანოს, გონს მოეგოს და „ნორმალური ადამიანივით“ დაიწყოს ცხოვრება. ეს შინაგანი ხმა კი სინამდვილეში, ფიშერის განცხადებით, საზოგადოების და მმართველი კლასის კოლექტიური ხმის ინტერნალიზებული გამოძახილია, რომელიც უარყოფს კავშირს დეპრესიასა და პოლიტიკას შორის, რადგან პირველს განიხილავს, როგორც ინდივიდუალურ, პირად პრობლემას. ფიშერი იხსენებს, რომ მისთვის დეპრესია ყოველთვის დაკავშირებული იყო ცხოვრებისეულ შიშებთან, რომ შესაძლოა ის არაფერში არ გამომდგარიყო, რომ ვერასდროს იპოვიდა საკუთარ ადგილს ამ საზოგადოებაში, რომ ვერასდროს იშოვიდა სამსახურს, ვერ მოახერხებდა სწავლის დასრულებას, რადგან ვერ შეძლებდა გადასახადის გადახდას, ვერ იქნებოდა წარმატებული პიროვნება და ვერ იცხოვრებდა „ნორმალური ადამიანივით“. ფიშერი ამხელს, რომ თანამედროვე საზოგადოებაში ფართოდ გავრცელებულია ე.წ. პასუხისმგებლობის დაკისრების[i] პრაქტიკა, რომელიც რიგით ადამიანებს არწმუნებს, რომ სიღარიბე, წარუმატებლობა, უმუშევრობა თუ დაბალი განათლების დონე მხოლოდ და მხოლოდ მათი პირადი პასუხისმგებლობის საგანია, ამ პროცესში კი, მისი განმარტებით, სრულებით უგულებელყოფილია ის სოციალური სტრუქტურები, იერარქიულ კიბეზე არსებული წინაღობები, რომლებიც განაპირობებენ და განსაზღვრავენ ჩვენს სოციალურ სტატუსს, ეკონომიკურ შესაძლებლობას თუ ადგილს საზოგადოებაში. ასეთ პირობებში, როდესაც ჩვენს წარმატებასა თუ წარუმატებლობაზე ერთადერთი პასუხისმგებელი პირები ჩვენვე ვართ, ცხოვრება მუდმივი დეპრესიის ზღვარზე გვიწევს, რადგან ყოველთვის არსებობს საფრთხე, რომ თუ ერთი წამით მაინც მოვდუნდით, თუ უნებურად სამსახური დავკარგეთ ან ისე მოხდა, რომ სწავლის გადასახადი ვერ გადავიხადეთ, მაშინვე „ლუზერების“ რიგებში ამოვყოფთ თავს. ამიტომაც, არ აქვს მნიშვნელობა, რა პირობებში გვიწევს ცხოვრება თუ შრომა, როგორია ჩვენი ანაზღაურება, რამდენად შეესაბამება ის ცხოვრების საშუალო საჭიროებებს, მთავარია, თუ ვიგრძენით, რომ დეპრესია შემოგვეპარა, ერთი-ორჯერ მაგრად შემოვულაწუნოთ საკუთარ თავს, ხელები გულმოდგინედ ავიკაპიწოთ და საყოველთაო კაპიტალისტური კვლავწარმოების ფერხულში მონდომებით ჩავერთოთ.

ბოლო პერიოდში „ფრესკოსა“ და „ბიბლუსის“ ირგვლივ განვითარებულმა მოვლენებმა კიდევ ერთხელ დაადასტურა ფიშერის მიერ მხილებული პასუხისმგებლობის ინდივიდებზე დაკისრების მძლავრი ტენდენცია ქართულ კონტექსტში. ამ მხრივ განსაკუთრებით საგულისხმო იყო მიმდინარე პერიოდში აგორებული კამპანია პირველი ხელფასის შესახებ. თუმცა, მე აქ შევეცდები გარკვეულ ჯგუფებზე, ინდივიდებზე, მათ პოლიტიკურ ცნობიერებაზე თუ მორალურ კატეგორიებზე არ დავწვრილმანდე, და საკითხი ცოტა უფრო განსხვავებულ ჭრილში განვიხილო. ამისთვის კვლავ ფიშერს მივუბრუნდები, კერძოდ კი მის ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ წიგნს კაპიტალისტური რეალიზმის შესახებ.

კაპიტალისტური რეალიზმის კონცეფცია, რომელსაც ფიშერი აღნიშნულ წიგნში ავითარებს, გულისხმობს იმას, რომ თანამედროვე საზოგადოებაში არსებობს ერთგვარი საყოველთაო დათქმა იმის თაობაზე, რომ კაპიტალიზმი წარმოადგენს ერთადერთ სანდო, სიცოცხლისუნარიან პოლიტ-ეკონომიკურ სისტემას, რომელიც, სულ ცოტა, იმას მაინც უზრუნველყოფს, რომ შენარჩუნდეს არსებული მდგომარეობა, საზოგადოებრივი წესრიგი და მატერიალურ-საბაზრო კანონები. წიგნის დასაწყისშივე, ფიშერი ციტირებს ცნობილ ფრაზას – უფრო ადვილია, წარმოვიდგინოთ სამყაროს დასასრული, ვიდრე  კაპიტალიზმის დასასრული. ავტორის განცხადებით, არაფერი არ აღწერს კაპიტალისტურ რეალიზმს იმაზე უფრო ზუსტად, ვიდრე ეს ფრაზა, რომელიც კაპიტალიზმს არა მხოლოდ ყველაზე სანდო პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემად სახავს, არამედ აღიარებს, რომ დღესდღეობით შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ ამ სისტემის ალტერნატივა, რომელიც ასეთივე ცხადი და საყოველთაოდ დამკვიდრებული ცხოვრებით უზუნველგვყოფდა. კაპიტალისტურ რეალიზმში კატასტროფა ყოველთვის ახლოსაა, თუმცა ის არასდროს არ დგება. ამგვარ სისტემაში ცხოვრების დონე დღითი დღე უარესდება, ფასები იზრდება და ხელფასები იგივე რჩება, მდიდრდები უფრო მდიდრდებიან და ღარიბები უფრო ღარიბდებიან; თუმცა, ამის მიუხედავად, სისტემას დასასრული მაინც არ უწერია. კაპიტალისტური რეალიზმი უზრუნველყოფს იმას, რომ ხვალ ისევ ისე ვაგრძელებთ ცხოვრებას, როგორც გუშინ. ფიშერი ციტირებს ბადიუს, რომლის მოსაზრებით, ჩვენ ვცხოვრობთ ურთიერთგამომრიცხაობის ხანაში, სადაც გვიწევს აუტანელი მდგომარეობების ატანა:

Bas Jan Ader - I’m Too Sad to Tell You

„იმისათვის, რათა გაამართლონ თავიანთი კონსერვატიზმი, არსებული წესრიგის მომხრეები ბოლომდე ვერ ამბობენ, რომ ეს სამყარო იდეალური და მშვენიერია, თუმცა, ამის მაგივრად, ისინი ამჯობინებენ თქვან, რომ ყველაფერი დანარჩენი შესაძლოა უფრო უარესი იყოს. ისინი აცხადებენ: რასაკვირველია, ჩვენ არ ვცხოვრობთ იდეალურად, თუმცა, საბედნიეროდ, ეს სამყარო აბსოლუტურ ბოროტებასაც არ წარმოადგენს. ჩვენი დემოკრატია იდეალური არაა, თუმცა ის სისხლიან დიქტატურას ხომ მაინც სჯობს; კაპიტალიზმი უსამართლოა, თუმცა ის იმდენად კრიმინალურიც არ არის, როგორიც სტალინიზმი იყო. მართალია, ჩვენ ვუშვებთ, რომ მილიონობით აფრიკელი დაიღუპოს შიდსისგან, თუმცა ჩვენ ისეთ რასისტულ-ნაციონალისტურ დეკლარაციებს მაინც ხომ არ ვიღებთ, როგორსაც მილოშევიჩი იღებდა? მართალია, ჩვენ ვბომბავთ ერაყელებს ვერტმფრენებიდან, თუმცა ყელს მაინც ხომ არ ვჭრით მაჩეტეებით, როგორც ამას რუანდაში შვებიან, და ა.შ.“[3]

ადგილობრივ კონტექსტს რომ დავუბრუნდეთ და ზემოთ მოყვანილი პასაჟის კონტექსტუალიზაცია მოვახდინოთ, დავინახავთ, რომ სწორედ ამ არგუმენტებით პოზიციონირებდა პირველი ხელფასის კამპანიაში გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად ჩართული ადამიანთა ჯგუფები. მათ სოლიდარობის გამოცხადების ნაცვლად, უსამართლობისა და ჩაგვრის ნორმალიზება მოახდინეს. ცინიკური თუ ირონიული დისტანცირება მჩაგვრელი-ჩაგრულის  სტრუქტურიდან, გარეშე მაყურებლის როლის მორგება, პირადი გამოცდილების მოშველიებით ჩაგვრის, ექსპლუატაციის და უსამართლობის გამართლება, სწორედაც რომ კაპიტალისტური რეალიზმისთვის დამახასიათებელი აქტია. იმის აღნიშვნა, რომ მათაც ერთ დროს იგივე პირობებში უწევდათ მუშაობა – წარმოუდგენლად დაბალი გამომუშავებით, მოკლევადიანი კონტრაქტებით ან საერთოდაც უკონტრაქტოდ, დამატებითი საათების ანაზღაურების გარეშე – სხვა არაფერია, თუ არა ამ სისტემისთვის უფრო მეტი რეალიზმის, ლეგიტიმაციის მინიჭება, რომელიც გამორიცხავს ალტერნატივას, უფრო უკეთესი სამყაროს შანსს. ხოლო ირონიული, ცინიკური დისტანცირება და საკუთარი თავის წარმატებულების რიგში მოხსენიება იმუნიტეტია არსებულ სასტიკ და აუტანელ რეალობასთან გამკლავებაში.

ფიშერის წიგნში ერთ-ერთი თავის სათაური ასე იკითხება – რა შეიძლება მოხდეს იმ დემონსტრაციაზე, სადაც ყველა მოვა? ამაზე პასუხის გასაცემად, ის ცდილობს გაერკვეს, თუ რა განაპირობებს კაპიტალისტური სიტემის ამგვარ ყოვლისმომცველობას და მის რეალობის განუყოფელ ნაწილად ქცევას. აქ ფიშერი ასახელებს ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორს – კაპიტალიზმი არ წარმოადგენს იდეოლოგიას, რომელიც უნდა ვიწამოთ, არამედ წესრიგისა და საზოგადოებრივი მოწყობის ისტორიულად გამოწრთობილ ფორმას. მას არ სჭირდება მორწმუნეები, მეხოტბეები და არ საჭიროებს პროპაგანდას. მოგვწონს თუ არ მოგვწონს, ვეგუებით თუ ვუპირისპირდებით, ჩვენ მაინც ყოველთვის კაპიტალისტური სისტემის ობიექტებად ვრჩებით. კაპიტალი და კაპიტალისტური წარმოების ლოგიკა ის ჰიპერ-აბსტრაქტული თუ დეპერსონიფიცირებული პარაზიტია, რომელიც ნებისმიერ ცოცხალ ორგანიზმში იჭრება და მისით იკვებება. შესაბამისად, თუ თეორიული შანსი მაინც არსებობს ისეთი დემონსტრაციისა, სადაც უკლებლივ ყველა მოვა და ყველა ერთხმად მოითხოვს ალტერნატიული რეალობის შექმნას, მეტ სამართლიანობას თუ ნაკლებ უთანასწორობას, ამ მოთხოვნების აღსრულება და მისი რეალობად ქცევა გაცილებით უფრო რთულად წარმოსადგენი შეიძლება იყოს.

იმ დღესაც კი, როდესაც შესაძლოა დემონსტრაციაზე უკლებლივ ყველა მივიდეს, ბანკები კვლავ გააგრძელებენ ჩვენზე პროცენტის დარიცხვას, ნეოლიბერალური კანონმდებლობა კვლავ ბიზნესმენის და ინვესტორის პრივილეგირებას მოემსახურება, საწარმოებში არსებული კონტროლის და დისციპლინირების რეგულაციები თავისით დაგვიწესებენ ჯარიმებს და დაგვითხოვენ სამსახურიდან, საუნივერსიტეტო სისტემები შეგვიჩერებენ სტუდენტის სტატუსს, იპოთეკები უსახლკაროდ დაგვტოვებენ, რადგანაც კაპიტალისტური რეალიზმი უზრუნველყოფილია მყარი სტრუქტურით. ფიშერი, სამწუხაროდ, არანაირ გამოსავალზე არ წერს თავის წიგნში. მას არ გააჩნია ფორმულა თუ რეცეპტი, თუ როგორ შეიძლება დავუსხლტეთ ხელიდან გავალიანების თუ საბანკო სესხების მახეებს, როგორ ავირიდოთ თავიდან მძიმე და დაბალანაზღაურებადი შრომა, როგორ არ აგვიტანოს შფოთვამ და ყრუ პანიკამ, როდესაც ხვალინდელ დღეზე დავიწყებთ ფიქრს, როგორ დავუპირისპირდეთ ნეოლიბერალურ ეკონომიკურ სისტემაში აღმოცენებულ უთანასწორობისა და ჩაგვრის პრაქტიკებს. ის გამოუსწორებელ პესიმისტად რჩება, და რაც არ უნდა ირონიული იყოს, 2017 წლის იანვარში სუიციდით ასრულებს სიცოცხლეს.

რაც შეეხება ქართულ, და განსაკუთრებით კი მიმდინარე მოვნელებს, მასზე დაკვირვებით შეიძლება გამოიკვეთოს ის პირველადი მნიშვნელობის აქტივობები და ძალისხმევა, რომელიც ჩემი აზრით, აუცილებლად გასაწევია.

უპირველეს ყოვლისა, მნიშვნელოვანია ჩაგვრის სისტემურობის გამოაშკარავება და ძლიერი აქცენტის დასმა იმაზე, რომ უმუშევრობა, უსახლკარობა, სიღარიბე, განათლებაზე ხელმიუწვდომელობა ინდივიდების სუბიექტურ პასუხისმგებლობას არ წარმოადგენს და ის დაკავშირებულია სხვადასხვა სოციალურ, ეკონომიკურ, გენდერულ, გეოგრაფიულ, კულტურულ თუ პოლიტიკურ კონფიგურაციებთან. ამგვარი ტიპის კონტრ-ნარატივის გაძლიერება და ამ არგუმენტებით პოზიციონირება აქტივისტების, არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლების, აკადემიაში მოღვაწე ინტელექტუალების, პროფკავშირების წარმომადგენლების თუ პოლიტიკოსების მხრიდან მნიშვნელოვან სივრცეს გააჩენდა კრიტიკისა და ალტერნატივისთვის. ამის პარალელურად აუცილებელია ახალი ტიპის დისკურსის შექმნა ალტერნატიული ცხოვრების შესახებ. ცნობილი ესპანური მემარცხენე პარტიის, პოდემოსის ლიდერი, პაბლო იგლესიასის განმარტებით, წარმატება იქნება ის, როდესაც სოციალური თუ პოლიტიკური ცვლილებების მოთხოვნა ე.წ. “common sense”-ად გადაიქცევა.

გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია იმის გააზრებაც, რომ კაპიტალიზმი არ აღმოცენებულა ერთბაშად, არამედ ის საუკუნეთა განმავლობაში იძერწებოდა, სადაც ბევრი სხვადასხვა კომპონენტი იყო ჩართული - დაწყებული კერძო საკუთრების პრიმიტიული ფორმების გაჩენიდან, გაგრძელებული საყოველთაო წარმოებაზე გადასვლით და ინდუსტრიალიზაციის რამოდენიმე ტალღით, გლობალიზაციით, შემდგომ უკვე შრომის კაპიტალისტური თუ კორპორაციული ეთიკის დამკვიდრებით, ბოლოს კი გვიანდელი ფინანსიალიზაციით და წარმოების რეალური სექტორის შემცირებით. შესაბამისად კაპიტალისტური სისტემის ალტერნატივის შემუშავება ერთბაშად და დროის ერთ მცირე მონაკვეთში უტოპიური ამოცანაა, რადგან ეს პროცესი საჭიროებს სისტემურ და კომპლექსურ მიდგომას. უნდა მოხდეს დიდი შრომის გაწევა და ენერგიის დახარჯვა საზოგადოების სხვადასხვა სფეროებში ჩართული თუ დასაქმებული ადამიანების მიერ, რომელებიც ერთი მხრივ აქციებზეც ივლიან, მეორე მხრივ ახალი დისკურსის გაჩენაზე იზრუნებენ, ხოლო მესამე მხრივ სისტემურ  შრომას გაწევენ საჯარო თუ კერძო სექტორებში, სამთავრობო თუ არასამთავრობო ორგანოებში, პარლამენტში თუ ქუჩაში, რათა გარდაქმნან არსებული სტრუქტურები და შექმნან ახალი ალტერნატიული მომავალი. ამ პროცესში კი აქციები, დემონსტრაციები თუ მცირე ტიპის რეზისტენცია ის წინარე, შესამზადებელი რეპეტიციაა, რამაც ბოლოს მომავლის კოლექტიურ გამოგონებამდე უნდა მიგვიყვანოს.