საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
სამართალდამცავი სისტემა /
შეფასება
პარტიების აკრძალვის კანონპროექტის კრიტიკული შეფასება
შესავალი
2025 წლის 27 მარტს, „ქართულმა ოცნებამ“ დააინიცირა კანონპროექტი, რომელიც, მათივე თქმით, უზრუნველყოფს „კოლექტიური ნაცმოძრაობის“ არჩევნებში მონაწილეობის აკრძალვას. რთული სათქმელია, ზუსტად რომელი ოპოზიციური პარტიები არის ამ კანონპროექტის სამიზნე, თუმცა მამუკა მდინარაძის განმარტებით, რეჟიმთან დაპირისპირებული ძალები „როგორც ანტიქართული, ანტიკონსტიტუციური, ანტიეროვნული და დანაშაულებრივი პარტიები, არაკონსტიტუციურ პარტიებად გამოცხადდებიან და აეკრძალებათ საქმიანობა!”[1] 31 მარტს, პარლამენტის ბიურომ მიიღო შესაბამისი გადაწყვეტილება და დაავალა წამყვან (იურიდიულ) კომიტეტს, რომ დაიწყოს კანონპროექტის განხილვის პროცედურები.[2] 14 აპრილს, იურიდიულმა კომიტეტმა, პირველი მოსმენით მხარი დაუჭირა წარმოდგენილ კანონპროექტს.[3]
- ინიცირებული კანონპროექტის მიმოხილვა და მისი კონსტიტუციასთან შეუსაბამობა
დაანონსებული საკანონმდებლო პაკეტი რეალურად ორ ცვლილებას ითვალისწინებს.
პოლიტიკური პარტიების აკრძალვის საფუძვლების გაფართოება, რაც ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას
პირველი ცვლილება შეეხება „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 36-ე მუხლს, რომელსაც მე-2 პუნქტი ემატება. კანონის 36-ე მუხლის მოქმედი რედაქცია თითქმის ზუსტად იმეორებს კონსტიტუციის 23-ე მუხლის მე-3 პუნქტს, რომელიც ადგენს, რომ „დაუშვებელია ისეთი პოლიტიკური პარტიის შექმნა და საქმიანობა, რომლის მიზანია საქართველოს კონსტიტუციური წყობილების დამხობა ან ძალადობით შეცვლა, ქვეყნის დამოუკიდებლობის ხელყოფა, ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა ან რომელიც ეწევა ომის ან ძალადობის პროპაგანდას, აღვივებს ეროვნულ, ეთნიკურ, კუთხურ, რელიგიურ ან სოციალურ შუღლს. დაუშვებელია პოლიტიკური პარტიის შექმნა ტერიტორიული ნიშნით.“[4] ერთადერთი განსხვავება, რომელიც „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ კანონშია, ეხება აკრძალვის საფუძვლების ჩამონათვალში „შეიარაღებული ფორმირების შექმნის” თაობაზე მითითებას. თუმცა, ეს სხვაობა უფრო ტექნიკური ჩანს, ვიდრე არსებითი, და იმით აიხსნება, რომ კანონში ჩარჩენილია კონსტიტუციის ბოლო (2017-18 წლების) გადასინჯვამდე არსებული ფორმულირება, რომელიც დამატებით სწორედ ამ საფუძველზეც მიუთითებდა. კერძოდ, კონსტიტუციის 2013 წლის რედაქციაში აღნიშნული იყო, რომ „დაუშვებელია საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ გაერთიანებათა მიერ შეიარაღებული ფორმირებების შექმნა.“[5]
დაინიცირებული კანონპროექტით, 36-ე მუხლის მე-2 პუნქტი ჩამოყალიბდება შემდეგნაირად: „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეუძლია აკრძალოს პარტია, რომლის გაცხადებული მიზანი ან/და საქმიანობის არსი (მათ შორის, პერსონალური ან/და შესაბამის საარჩევნო კომისიაში წარდგენილი პარტიული სიის შემადგენლობა) არსებითად იმეორებს ამ მუხლის პირველი პუნქტის საფუძველზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ აკრძალული პარტიის გაცხადებულ მიზანს ან/და საქმიანობის არსს (მათ შორის, პერსონალურ შემადგენლობას).”[6]
კანონპროექტის განმარტებით ბარათში აღნიშნულია, რომ ცვლილებების მიღება პოლიტიკურ პარტიებზე „ეფექტიანი საკონსტიტუციო კონტროლის“ განხორციელებას ემსახურება. კანონპროექტის ლოგიკა საკმაოდ მარტივია. ის ეყრდნობა დათქმას, რომ თუ სასამართლო კრძალავს პარტიას მაგალითად ეთნიკური შუღლის გაღვივების არგუმენტით, არსებითად მსგავსი სხვა პარტიის აკრძალვა ავტომატურად, სწრაფი პროცედურებით უნდა მოხდეს. ნორმატიულ დონზე ეს „არსებითი მსგავსება“ ეფუძნება „გაცხადებული მიზნის” ან/და „საქმიანობის არსის” კრიტერიუმს, რომელიც, ასევე მოიცავს პარტიული სიის მსგავსებას. კერძოდ, თუ სასამართლო აკრძალავს “ა” პარტიას და ამასთანავე ჩათვლის, რომ “ბ” პარტიის პარტიულ სიაში ფიქსირდება ინდივიდების თანხვედრა საკმარისი (გაურკვეველია კონკრეტულად რამდენი ჩაითვლება ‘საკმარისად’ ამ მიზნებისთვის) ოდენობით, ეს ორი პარტია ჩაითვლება ‘არსებითად მსგავსად’, რაც “ბ” პარტიის აკრძალვის საფუძველი გახდება.
ეს ახალი ნორმატიული სქემა ფუნდამენტურად ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, რომელიც ადგენს, რომ „პოლიტიკური პარტიის აკრძალვა შეიძლება მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით, ორგანული კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით.”[7] ბუნებრივია, დათქმა ორგანულ კანონზე იმას ნიშნავს, რომ მხოლოდ ამ გზით უნდა გაიწეროს პარტიის აკრძალვის პროცედურული წესები და საფეხურები. თუმცა, ეს დათქმა არც ერთ შემთხვევაში არ შეიძლება ნიშნავდეს პარტიის აკრძალვის ახალი საფუძვლის შემოღებას, რადგან ისინი ამომწურავადაა ჩამოთვლილი კონსტიტუციის მიერ. ამდენად, რეალურად, კანონპროექტით პარტიების აკრძალვის სწორედ ახალი საფუძველი დგინდება.
საკონსტიტუციო სასამართლოს მოუწევს, რომ შეაფასოს არა კონსტიტუციით გაწერილი საფუძვლების არსებობა კონკრეტულ შემთხვევაში, არამედ ახალი საფუძვლის - ორი სხვადასხვა პარტიის გაცხადებული მიზნების ან/და საქმიანობის არსის თანხვედრა. თავის მხრივ კი დასახელებული ტერმინები ბუნდოვანია და თვითნებური შეფასების ფარგლებს ტოვებს. თუმცა, ასეც რომ არ იყოს, ის კონსტიტუციის გვერდის ავლით პოლიტიკური პარტიის აკრძალვას ხდის შესაძლებელს. ის შეფასების კრიტერიუმად ადგენს არა პარტიის მიერ კონსტიტუციით აკრძალული ქმედების განხორციელების მიზანს, არამედ მის “მსგავსებას” სხვა პარტიის მიერ განხორციელებულ საქმიანობასთან. შესაბამისად, წარმოდგენილი ცვლილებები დაუსაბუთებლად და კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ აფართოებს საკონსტიტუციო სასამართლოს მანდატს.
პოლიტიკური პარტიების აკრძალვის საკითხის შემჭიდროებულ ვადებში განხილვა და სტანდარტის რადიკალური გაურესება
მეორე ცვლილება კანონში შეეხება „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანულ კანონს, რომლის მიზანია პოლიტიკური პარტიის აკრძალვის განხილვის ვადების შემჭიდროვება. კერძოდ, კანონპროექტის თანახმად, პარტიის აკრძალვის ან პარტიის წარდგენით არჩეული პარლამენტის წევრის უფლებამოსილების შეწყვეტის შესახებ გადაწყვეტილება გამოტანილი უნდა იყოს სარჩელის შეტანიდან არაუმეტეს 9 თვეში, ხოლო საარჩევნო პერიოდის დროს, 36-ე მუხლის ახალი, მე-2 პუნქტის, შემთხვევაში (ე.წ. მსგავსი პარტიის აკრძალვა) კი - მაქსიმუმ 14 დღეში.[8]
ზოგადად კონსტიტუციის მიერ პარტიის აკრძალვის ჩამოთვლილი საფუძვლები თითოეული ამ გარემოების დეტალურ შესწავლას მოითხოვს. ეს გულისხმობს პარტიის საქმიანობის, კავშირების, წესდების, ოფიციალური თუ არაოფიციალური გზებით პარტიული მიზნების მიღწევის გამოკვლევას და სხვა. დემოკრატიულ საზოგადოებაში პარტიების როლისა და მნიშვნელობის შესახებ თავად კონსტიტუციური დანაწესის გათვალისწინებით, მიღებული გადაწყვეტილება დასაბუთებისა და მტკიცებულებების განსაკუთრებით მაღალი სტანდარტით უნდა გამოირჩეოდეს. ამ ფონზე, კანონპროექტს შემოაქვს საფუძველი, რომელიც პარტიის გაუქმებას ორ კვირაში ხდის შესაძლებელს. ამით არა მხოლოდ ახალი საფუძველი, არამედ აკრძალვის რადიკალურად გაუარესებული სტანდარტი დგინდება.
საზოგადოებაში პოლიტიკური პარტიების როლი და პარტიული პლურალიზმის მნიშვნელობა ცხადადაა ჩამოყალიბებული საქართველოს კონსტიტუციით. მე-3 მუხლი დემოკრატიას განმარტავს ხალხის მიერ ძალაუფლების დაფუძნებად მისი წარმომადგენლებისა და პირდაპირი დემოკრატიის ფორმებით.[9] ამ პროცესში პარტიებს ცენტრალური როლი აქვთ, რამდენადაც ისინი „მონაწილეობენ ხალხის პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბებასა და განხორციელებაში.“[10] ამდენად, დემოკრატიული წეს-წყობილების დაცვაში პოლიტიკური პარტიების არსებობასა და მრავალფეროვნებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, მათი აკრძალვა კი მხოლოდ კონსტიტუციის შესაბამისად, უკიდურესი საჭიროების დროს, ცხადი და სპეციფიკური პროცედურებისა და შეფასების კრიტერიუმების პირობებში შეიძლება მოხდეს. წარმოდგენილი კანონპროექტი არც ერთ ამ პირობას არ ითვალისწინებს და პოლიტიკური პარტიებისთვის დაწესებულ სამართლებრივ რეჟიმს აუარესებს.
- პარტიების აკრძალვა, როგორც დემოკრატიის და უსაფრთხოების დაცვის უკიდურესი საშუალება
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო განსაკუთრებით მკაცრად ამოწმებს პარტიების აკრძალვის კონვენციის მე-11 მუხლით დაცულ გაერთიანების თავისუფლებასთან შესაბამისობას, რადგან ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს დემოკრატიის ფუნქციონირების, პლურალიზმის უმნიშვნელოვანეს ინსტრუმენტთან,[11] რომლის არა შეზღუდვა, არამედ სრული აკრძალვა ხდება.[12]
მკაცრი ტესტის ფარგლებში, ევროპული სასამართლო ითხოვს დამაჯერებელ არგუმენტაციას მის აბსოლუტურ აუცილებლობაზე იმ საფუძვლებით, რომლებიც ვიწროდ არის ფორმულირებული კანონში და მიემართება კონკრეტულად იდენტიფიცირებულ საფრთხეებს დამოკრატიისა და სამოქალაქო უსაფრთხოებისთვის.[13] აუცილებელი პირობაა, რომ გადაწყვეტილება აკრძალვის შესახებ მიღებულია სასამართლოს მიერ, რომელიც შექმნილ საფრთხეებს კონკრეტული პარტიის პასუხისმგებლობას, არა რაიმე ბლანკეტური ტესტით, არამედ მტკიცებულებების საფუძველზე დაუკავშირებს.[14]
სასამართლოს პრაქტიკაში მხოლოდ რამდენიმე საქმეა, რომელზეც სასამართლომ პარტიის აკრძალვისას დარღვევა არ დაადგინა. თუმცა, ამ საქმეებში განვითარებული მსჯელობაც ხაზს უსვამს, რომ პარტიის აკრძალვა მხოლოდ საგამონაკლისო ღონისძიებაა.[15]
პარტიის აკრძალვა დაშვებულია მხოლოდ მკაფიო კანონის საფუძველზე, რომელსაც რეტროაქტიული ეფექტი არ აქვს.
სამართლის უზენაესობის ზოგადი მოთხოვნაა უფლების შეზღუდვის აკრძალვა მკაცრი, განჭვრეტადი კანონის საფუძველზე. ამასთან, იურიდიული პირების მიმართ კრიმინალიზების ეფექტის მქონე ღონისძიება,[16] რასაც პარტიის აკრძალვა ფაქტობრივად უტოლდება, არ შეიძლება ისეთი ქმედების დასჯის ფორმით, რომელიც პარტიის აკრძალვის შესაბამისი საფუძვლის შემოღებამდე იქნა განხორციელებული.[17]
პარტიის აკრძალვა დაშვებულია მხოლოდ სამოქალაქო უსაფრთხოებისა და დემოკარტიისთვის სერიოზული და მყისიერი საფრთხის შემთხვევაში.
კანონში ვიწროდ ფორმულირებული და სასამართლოს მიერ კონკრეტულ მტკიცებულებებზე დაყრდნობით შეფარდებული საფუძვლები, თავის მხრივ, უნდა მიემართებოდეს პარტიის მხრიდან ძალადობის მოწოდებას, სამოქალაქო მშვიდობის ან ფუნდამენტური დემოკრატიული პრინციპების დარღვევას.[18] ამდენად, პოლიტიკური პარტიის შეზღუდვის დაშვებისთვის სასამართლო ადგენს საფრთხის სერიოზულობის და მყისიერების სტანდარტს.[19] სასამართლოს თანახმად, ასეთ საფრთხეს არ ქმნიან პარტიები მხოლოდ იმიტომ, რომ მათი შეხედულებები არაპოპულარული ან შეურაცხმყოფელია,[20] ან/და ის არსებული კონსტიტუციური წესრიგის შეცვლას კანონიერი და დემოკრატიასთან შესაბამისი საშუალებებით გეგმავს.[21] როგორც ევროპული სასამართლო განმარტავს, დემოკრატიის არსი სწორედ იმაში მდგომარეობას, რომ პოლიტიკური პროგრამები მრავალფეროვანია და მოიცავს ისეთებსაც, რომლებიც სახელმწიფოს არსებულ მოწყობას კითხვის ქვეშ აყენებენ, თუ ეს თავად დემოკრატიის დასაზიანებლად არ ხდება.[22]
ნაკლებად მზღუდავი საშუალებების გამოყენების ვალდებულება და პარტიის აკრძალვის ‘პოლიტიკური’ მიზნებით გამოყენების აკრძალვა
და ბოლოს, ევროპული სასამართლო პარტიის აკრძალვის დამაჯერებელი და საკმარისად სერიოზული საფუძვლების შემთხვევაშიც დაადგენს დარღვევას, თუ მიზნის მიღწევა ‒ დემოკრატიის დაცვა ‒ შესაძლებელი იყო სხვა უფრო ნაკლებად მზღუდავი საშუალებებით.[23]
მეტიც, კონვენციის მე-18 მუხლი კრძალავს პარტიის აკრძალვის ღონისძიების ძირითადად პოლიტიკური მიზნებისთვის გამოყენებას, რაც დარღვევის დადგენის საფუძველი იქნება პარტიის აკრძალვის ობიექტური საფუძვლების ჰიპოთეტური დაშვების შემთხვევაშიც.[24]
- ‘ძველი’ და ‘ახალი’ პარტია, ინდივიდუალური და ორგანიზაციული პასუხისმგებლობა
დაანონსებულ ცვლილებებში პრობლემურია, პოლიტიკური პარტიის აკრძალვის ახალი საფუძვლის შემოღება, რომელიც ფიზიკური პირებისა და ორგანიზაციული პასუხისმგებლობების აღრევას ახდენს.
მსგავს საკითხს ეხება ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე Herri Batasuna and Batasuna v. Spain (2009), სადაც სასამართლომ მნიშვნელოვანი განმარტებები გააკეთა იმის შესახებ, თუ რა შემთხვევაში შეიძლება იყოს დასაშვები პარტიის აკრძალვა პერსონალურ პასუხისმგებლობაზე მითითებით.
აღნიშნული საქმის გარემოებების თანახმად, 2002 წელს ესპანეთში მიიღეს ორგანული კანონი, რომლის საფუძველზეც, 2003 წლის მარტში, ესპანეთის უზენაესმა სასამართლომ აკრძალა პოლიტიკური პარტიების - Herri Batasuna და Batasuna - საქმიანობა, ტერორისტულ ორგანიზაციად გამოცხადებულ ბასკურ სეპარატისტულ ძალებთან (ETA) კავშირისა და ტერორიზმის მხარდაჭერის გამო.[25] თუმცა, მალევე, ამ ორგანიზაციების წევრებმა შეიტანეს განაცხადი, რომ მონაწილეობა მიეღოთ ადგილობრივ არჩევნებში, რომელიც ორ თვეში (2003 წლის 25 მაისს) იმართებოდა. 2003 წლის 28 აპრილს, ბასკეთის ელექტორალურმა კომისიამ მათი საარჩევნო კოალიციები დაარეგისტრირა. 1-ელ მაისს, პროკურატურამ მიმართა სასამართლოს და მოითხოვა ამ საარჩენო კოალიციების სიებიდან 300-მდე ადამიანის ჩახსნა. ოფიციალური არგუმენტაცია იყო, რომ ამ კოალიციებს მიზნად ჰქონდათ იმ პარტიების საქმიანობის გაგრძელება, რომელიც 1 წლით ადრე უზენაესმა სასამართლომ უკანონოდ გამოაცხადა. უზენაესმა სასამართლომ სარჩელი დააკმაყოფილა, ხოლო საკონსტიტუციო სასამართლომ დასაშვებად არ ცნო 4 საარჩევნო კოალიციის სარჩელი, რაც, საბოლოოდ, სტრასბურგის სასამართლოსთვის მიმართვის საფუძველი გახდა.[26]
მართალია, ადამიანის უფლებათა სასამართლომ არ დაადგინა კონვენციის მე-11 მუხლის დარღვევა, თუმცა ჩამოაყალიბა ცხადი კრიტერიუმები ამგვარი საქმეების შეფასებისთვის. სასამართლომ გაიმეორა ესპანეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს მსჯელობა, რომ უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებები იყო „გონივრული და საფუძვლიანად დასაბუთებული იმის მტკიცებაში, რომ სახეზე იყო ტერორისტული ორგანიზაცია ETA-ს და აკრძალული პარტია Batasuna-ს შემუშავებული ერთობლივი სტრატეგია, რომელიც მიზნად ისახავდა პარტიის ხელახლა აღდგენას და მის მონაწილეობას არჩევნებში.“ შედეგად, პარტიის აკრძალვა წარმოადგენდა „გადაუდებელ სოციალურ საჭიროებას“ (pressing social need). სტრასბურგის სასამართლო მივიდა დასკვნამდე, რომ აპლიკანტების პარტიებსა და ETA-ს შორის კავშირი ნამდვილად არსებობდა. სასამართლო აღნიშნავს: „იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ესპანეთი წლების განმავლობაში წარმოადგენდა ტერორისტული თავდასხმების სამიზნეს, ამგვარი კავშირი ობიექტურად შეიძლება ჩათვლილიყო დემოკრატიისადმი საფრთხედ. სასამართლოს აზრით, უზენაესი სასამართლოს მიგნებები უნდა მოთავსდეს ტერორიზმის საჯაროდ დაცვის დაგმობის საერთაშორისო მიზნების კონტექსტში. შედეგად, სასამართლო მიიჩნევს, რომ აპლიკანტების პარტიების განცხადებები და მოქმედებები, მთლიანობაში, ემსახურებოდა იმგვარი სოციალური მოდელის შექმნასა და ადვოკატირებას, რომელიც ეწინააღმდეგება ‘დემოკრატიული საზოგადოების’ კონცეფციას.“[27]
ეს საქმე რამდენიმე დასკვნის გაკეთების შესაძლებლობას იძლევა: 1. ინდივიდუალური პოლიტიკოსების მიერ პარტიული კონფიგურაციების ცვლილება პრობლემური შეიძლება გახდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ინდივიდების მიზანი აკრძალული ორგანიზაციული საქმიანობის გაგრძელებაა. 2. ორგანიზაციის აკრძალვა თავისთავად არ ნიშნავს ინდივიდისთვის პოლიტიკური მოღვაწეობის სამუდამო შეჩერებას. ‘მსგავსი’ პოლიტიკური გაერთიანება რეალურად უნდა იყოს ჩართული უკვე აკრძალულად გამოცხადებულ საქმიანობაში. 3. ძველი და ახალი პარტიები უნდა იზიარებდნენ აკრძალულ ქმედებებთან მიმართებით საერთო ხედვას. სხვაგვარად, ისინი არ უნდა ამჟღავნებდნენ პოლიტიკურ/იდოლოგიურ საკითხებსა და მიზნების მიღწევის გზებზე არსებით განსხვავებას. სხვა სიტყვებით, ახალი საქმიანობა ძველის გაგრძელების შეუძლებლობაზე რეაქცია უნდა იყოს; უნდა არსებობდეს აკრძალული საქმიანობის აღდგენის ინდივიდუალური მიზნები; ხოლო ‘მსგავსება’ უნდა იყოს ორგანიზაციული და არა პერსონალური.
ქართულ კანონპროექტში კი ‘მსგავსი’ პარტიის საქმიანობის პოტენციურ აკრძალვას წინ არ უძღვის მისი წევრი ინდივიდიალური პოლიტიკოსების ცოდნა, რომ მანამდე ისინი აკრძალულ საქმიანობაში იყვნენ ჩართულები. შესაბამისად, არ არსებობს არც აკრძალვის შემდგომ ახალი პარტიის დაფუძნების და არც აკრძალული საქმიანობის გაგრძელების მიზნის ელემენტები. უფრო მეტიც, საქართველოში პოლიტიკური პარტიების აკრძალვის კონტექსტში მიმდინარე განხილვებში ქართული ოცნება იყენებს იმ მაგალითებსა და საქმეებს, რომელიც უკავშირდება კონკრეტული პოლიტიკოსების სახელმწიფო თანამდებობზე მუშაობის პერიოდს, რომელშიც ისინი ჩართულები იყვნენ არა პარტიული, არამედ საჯარო უფლებამოსილებების ფარგლებში, ზოგჯერ არჩევნების გზით მიღებული ლეგიტიმაციისა და მანდატების ფარგლებში და მათი საქმიანობა კონკრეტულ პოზიციებზე არ მიემართებოდა პარტიულ მუშაობას, როგორც ასეთს და მათ ქცევაზე პარტიულ ორგანიზაციას შეუძლებელიც კია ჰქონოდა ზემოქმედება.
გარდა ამისა, წარმოდგენილი კანონპროექტი ეფუძნება აბსოლუტურად ბუნდოვან და პრინციპულად პრობლემურ კრიტერიუმს - პარტიული სიის შემადგენლობის მსგავსებას. როგორც ითქვა, ‘მსგავსების’ საკითხისთვის საჭიროა აკრძალული მიზნების, ფაქტობრივი საქმიანობისა და პოლიტიკური გეგმების თანხვედრა. უბრალოდ პერსონალიების დამთხვევა ავტომატურად არ შეიძლება აკრძალვის კრიტერიუმად გამოდგეს.
ამასთან, გაუგებარია, რამდენი ადამიანი ჩაითვალება საკმარის ოდენობად, და რამდენი - არა. კიდევ ერთხელ: ეს პირობაც განუზომლად ზრდის საკონსტიტუციო სასამართლოს ხელში პარტიის აკრძალვის საფუძვლებსა და შესაძლებლობას, რაც არ გამომდინარეობს კონსტიტუციის 23-ე მუხლიდან. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ვენეციის კომისიის თანახმად, „პარტიის აკრძალვა მისი წევრების მიერ ინდივიდუალურად განხორციელებული საქმიანობის გამო არ შეესაბამება პარტიებისთვის გაერთიანების თავისუფლებით მინიჭებულ პრივილეგიებს. ეს ვრცელდება პარტიული ლიდერშიფის საქმიანობაზეც, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა მტკიცდება, რომ ისინი მოქმედებდნენ, როგორც მთელი პარტიის წარმომადგენლები.“[28]
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო დაუშვებლად მიიჩნევს პარტიის წევრების/ლიდერების ქმედების/გამოსვლების პარტიისთვის ავტომატურ შერაცხვას. ევროპული სასამართლოს სტანდარტის თანახმად, სასამართლომ მტკიცებულებების საფუძველზე უნდა დაადგინოს, შესაძლებელია თუ არა წევრების და ლიდერების ქმედებები და საჯარო გამოსვლები მთლიანად პარტიას შეერაცხოს. ამ კრიტერიუმთან მიმართებით გათვალისწინებული უნდა იყოს პარტიის შესაძლებლობა, გაემიჯნოს, მათ შორის, მაგალითად, მათი ლიდერების მოწოდებას ძალადობისკენ. ლიდერების ქმედებებს პარტიის აკრძალვა მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება დაეყრდნოს, თუ ისინი პარტიის სახელით არის გაკეთებული, და პროგრამასა და გაცხადებულ მიზნებთან ერთობლიობაში ქმნის საკმარის მტკიცებულებას სამოქალაქო მშვიდობისა და დემოკრატიისთვის სერიოზული და მყისიერი საფრთხის შესახებ.[29] ევროპული სასამართლო დაუშვებლად მიიჩნევს პარტიის აკრძალვას მისი ყოფილი წევრების განცხადებებზე მითითებით, თუ ეს არ ასახავს პარტიის პოზიციას.[30] ამასთან, პარტიის წევრების და ლიდერების ქმედებების და საჯარო გამოსვლების ამ სტანდარტის დაცვით პარტიისთვის შერაცხვის შემთხვევაშიც უნდა დადგინდეს, აყალიბებს თუ არა პარტია საზოგადოებრივი მოწყობის ისეთ მოდელის განხორციელების გეგმას, რომელიც შუეთავსებელია ‘დემოკრატიული საზოგადოების’ კონცეფციასთან.[31]
ინიცირებული ქართული კანონპროექტი ერთგვარად ეყრდნობა დათქმას, რომ ინდივიდების თანხვედრა ავტომატურად გამოიწვევს იმ საქმიანობის გაგრძელებას, რაც, სხვა პარტიის კონტექსტში, რეტროსპექტულად, აკრძალულად გამოცხადდა. ეს არა მხოლოდ თვითნებური დაშვებაა, არამედ არ ითვალისწინებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მითითებებს, რომ პარტიის აკრძალვისთვის საკმარისი არ არის კანონსაწინააღმდეგო საქმიანობის განხორციელების უბრალოდ პოტენციალი. სტრასბურგის სასამართლოს, ვენეციის კომისიისა და ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის დადგენილი პრაქტიკითა და სტანდარტით, „პარტიის აკრძალვა დაუშვებელია, თუ ის არ იყენებს ძალადობას და საფრთხეს არ უქმნის სამოქალაქო მშვიდობასა და ქვეყნის დემოკრატიულ კონსტიტუციურ წესრიგს.“[32] ამგვარი შესაძლებლობა უნდა იყოს „უკიდურესად დავიწროებული და ესადაგებოდეს მხოლოდ ექსტრემალურ შემთხვევებს.“[33] ანალოგიურ პრაქტიკას მიყვება გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი, რომელიც მიუთითებს, რომ პარტიის აკრძალვის გადაწყვეტილება პროპორციული შეიძლება იყოს მხოლოდ მაშინ, როცა არსებობს პარტიის ლიდერების მიერ დემოკრატიული წესრიგისადმი „განმეორებითი, კონკრეტული და გარდაუვალი საფრთხის“ შექმნის საფუძვლიანი მტკიცებულებები.[34]
- საკონსტიტუციო სასამართლო კიდევ ერთი დამოუკიდებელი ინსტიტუტი, რომელიც პოლიტიკურად დაიქვემდებარე რეჟიმმა
პოლიტიკური პარტიების აკრძალვის ბუნდოვანი და კონსტიტუციის გაუთვალისწინებელი საფუძვლების შემოღება ორმაგად პრობლემურია იმ პირობებეში, როდესაც პარტიის აკრძალვაზე საბოლოო გადაწყვეტილებას საკონსტიტუციო სასამართლო იღებს, რომელიც უკვე დიდი ხანია არსებული პოლიტიკური რეჟიმის სამსახურშია ჩამდგარი და კონსტიტუციურ კონტროლს სწორედ რეჟიმის სასარგებლოდ და კონსტიტუციის სულისკვეთების საწინააღმდეგოდ, ბოროტად იყენებს.
ხაზი უნდა გაესვას, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო ერთ-ერთი პირველი კონსტიტუციური ორგანო იყო, რომლის მიტაცება „ქართულმა ოცნებამ“ მისი პირველი ვადით მმართველობის პერიოდში სცადა და მიზანს საბოლოოდ მომდევნო წლების განმავლობაში მიაღწია. „ქართული ოცნების“ ტაქტიკა ეყრდნობა იმ მეთოდებს, რომლებიც თანამედროვე ავტორიტარულმა რეჟიმებმა შექმნეს კონსტიტუციურ-სამართლებრივი პრინციპების არადემოკრატიული და არალიბერალური მიზნებით სათავისოდ გამოყენების მეშვეობით.[35]
აღნიშნული ტენდენციის დამამტკიცებელი არაერთი გადაწყვეტილება მოიძებნება საკონსტიტუციო სასამართლოს ბოლო პერიოდის პრაქტიკაში (მაგალითად, არჩევნების არაკონსტიტუციურად ცნობის საკითხი, იმპიჩმენტის საკითხი, უცხოური ძალის გამჭირვალების შესახებ კანონის განხილვა და ა.შ.),[36] რაც თითქმის დარწმუნებით იძლევა იმის თქმის შესაძლებლობას, რომ პოლიტიკური პარტიების აკრძალვის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელით მიმართვის შემთხვევაში, ის არსებულ მანკიერ ტრადიციას განაგრძობს.
დამატებით გასათვალისწინებელია ისიც, რომ კონკრეტული თანამდებობის პირების იმპიჩმენტის თაობაზე დასკვნის მომზადების პროცედურული ბუნდოვანების მსგავსად, კანონმდებლობა არ არის მკაფიო, როგორ განიხილავს საკონსტიტუციო სასამართლო ამგვარ უკიდურესად მნიშვნელოვან და დემოკრატიისათვის სენსიტიურ საკითხს. სასამართლო პრაქტიკის არარსებობა კი შეუძლებელს ხდის იმის განჭვრეტას, თუ რა მტკიცებულებით სტანდარტს გამოიყენებს ის გადაწყვეტილების მიღებისას.
დასკვნა
პარტიების აკრძალვის კანონპროექტი ბოლო წლებში „ქართული ოცნების“ მიერ პოლიტიკურ ოპოზიციასა და კრიტიკულ აზრზე წარმოებული მრავალმხრივი ლეგალისტური შეტევისა და ავტორიტარიზმის კონსოლიდაციის კიდევ ერთი გამოხატულებაა. კანონპროექტი კონსტიტუციური რეგულირების საწინააღმდეგოდ აფართოებს საკონსტიტუციო სასამართლოს მანდატს და მას ანიჭებს იმ პარტიის აკრძალვის უფლებას, რომლის გაცხადებული მიზნები ან/და საქმიანობის არსი (მათ შორის, პერსონალური შემადგენლობა) სასამართლოს მიერ უკვე აკრძალული სხვა პარტიის მსგავსია. საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ საკითხზე, საარჩევნო პერიოდში, გადაწყვეტილება მიმართვიდან 14 დღეში გამოაქვს.
კანონპროექტი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას, რადგან მას პარტიის გაუქმების ახალი საფუძველი და გამარტივებული პროცედურები შემოაქვს. ამ შემთხვევაში, აკრძალვას საფუძვლად უდევს არა კონსტიტუციის მიერ ჩამოთვლილი კონკრეტული მიზეზები (ქვეყნის დამოუკიდებლობის ხელყოფა, ომის ან ძალადობის პროპაგანდას, ეროვნული/ეთნიკური შუღლის გაღვივება და სხვა), არამედ ამგვარი საფუძვლით უკვე აკრძალულ პარტიასთან მსგავსება. თავის მხრივ, ეს აუარესებს პოლიტიკური გაერთიანების კონსტიტუციური დაცვის სტანდარტს, შემოაქვს რა ორი განსხვავებული პარტიის ერთმანეთთან მსგავსების ბუნდოვანი კრიტერიუმი და თვითნებური განმარტების შესაძლებლობა პარტიული სიის თანხვედრაზე მითითებით.
დაანონსებული ცვლილება ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებთა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკასაც, რომელიც პარტიის აკრძალვას მხოლოდ უკიდურეს გარემოებებში უშვებს, დემოკრატიული წესრიგისადმი აშკარა საფრთხის თავიდან ასაცილებლად. ცვლილებებით ხდება ინდივიდუალური და ორგანიზაციული პასუხისმგებლობების აღრევა, ხოლო პარტიის აკრძალვა დასაშვები იქნება ჰიპოთეტურ საფრთხეზე მითითებით. შესაბამისად, წარმოდგენილი კანონპროექტი შეუსაბამოა როგორც ადგილობრივ კანონმდებლობასთან, ისე საერთაშორისო სტანდარტებთან და ევროპულ სასამართლო პრაქტიკასთან.
ამ პროცესში ასევე აშკარაა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო, მისი პოლიტიკური დაქვემდებარების, კონტროლისა და მის მიერ დადეგნილი იურისპრუდენციის დეგრადაციის პირობებში, ვერ შეძლებს დემოკრატიის დაცვისა და ავტოკრატიზაციის შეკავების კონსტიტუციური ფუნქციის შესრულებას. უფრო მეტიც, ის შეიძლება აღმოჩნდეს ცენტრალური რგოლი ავტოკრატიზაციის იურიდიულ გაფორმების პროცესში საქართველოში.
პარტიების აკრძალვა ისტორიულად დამახასიათებელია ‘ახალბედა’ დემოკრატიებისთვის ავტოკრატიული წყობიდან ტრანზიციის შემდგომ.[37] როგორც წესი, შემდგარი დემოკრატიები [established democracies] ამგვარი რადიკალური ზომის გამოყენების წინააღმდეგ იხრებიან. მაგალითად, ‘მებრძოლი დემოკრატიის’ [militant democracy] სამშობლოში - გერმანიაში დიდი ხანია აღარ გამოიყენება პარტიის აკრძალვის ღონისძიებები. აკრძალვის ნაცვლად, გერმანია ეყრდნობა ნაკლებად მზღუდავ საშუალებებს დემოკრატიისთვის ‘პრობლემურ’ პარტიებთან გასამკლავებლად (მაგ. ჰოლოკოსტის უარყოფის კრიმინალიზებით[38]). გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის გადაწყვეტილებაში სასამართლომ დაადადასტურა ნაციონალ-დემოკრატიული პარტიის ანტიკონსტიტუციურობა, მაგრამ მის აკრძალვაზე უარი თქვა, რადგან პარტიის ანტიკონსტიტუციური მიზნების განხორციელების რეალური საფრთხე არ იდგა.[39] პასიური საარჩევნო უფლების[40] კონტექსტში, ევროპული სასამართლოც ითვალისწინებს დროით ფაქტორს, და აღნიშნავს, რომ იდენტური ღონისძიება შეიძლება დაშვებული იყოს ‘ახალბედა’ დემოკრატიის პირობებში, მაგრამ მისი აუცილებლობა პერიოდულად უნდა გადაიხედოს.[41] ქართულ რეალობაში კი, როცა სახეზე გვაქვს „ქართული ოცნების“ მხრიდან ძალაუფლებაში ყოფნის მეცამეტე წელს, ძალაუფლების ექსტრემალური კონსოლიდაცია და ავტოკრატიზაციის მაღალი საფრთხე, აშკარაა, რომ პოლიტიკური პარტიების აკრძალვას დემოკრატიული სივრცის შეზღუდვისა და ოპოზიციური სივრცის განადგურების მიზანი აქვს და ის ვერ გამართლდება ავტოკრატიიდან დემოკრატიაზე ტრანზიციისა და დემოკრატიის დაცვის პროცესით.
ზოგადად უნდა ითქვას, რომ თანამედროვე ავტორიტარული რეჟიმები ღია რეპრესიების ნაცვლად ხშირად იყენებენ იყენებენ კონსტიტუციურ ინსტრუმენტებს ავტორიტარული მიზნებისთვის. შედეგად, ისინი ფუნქციონირებენ ფორმალურად კონსტიტუციურ ჩარჩოში, თუმცა რეალურად არღვევენ კონსტიტუციის სულისკვეთებას ნამდვილ მიზნებს. ეს პროცესი სამართლის თეორიაში ცნობილია როგორც კონსტიტუციის მიტაცება (constitutional capture), როდესაც სამართლებრივი მექანიზმები ხელში უვარდება ერთ-ერთ დომინანტურ პოლიტიკურ ძალას, რომელიც მათ იყენებს როგორც ლეგიტიმაციის საშუალებებს ძალაუფლების უზურპაციისთვის. ჩვენს შემთხვევაშიც აშკარაა, რომ მმართველი პოლიტიკური პარტია ცდილობს კანონმდებლობის გზით მოახდინოს პოლიტიკური კონკურენტების სამართლებრივი დელეგიტიმაცია და საბოლოოდ, გაქრობა. მაშინ როცა განსახილველ საკანონმდებლო ცვლილებებს თან ახლავს ღია თავდასხმები პოლიტიკური ოპოზიციის, მედიისა და სამოქალაქო საზოგადოების წინააღმდეგ, აშკარაა, რომ “ქართული ოცნება” დემოკრატიული კონკურენციის და დემოკრატიული სივრცეების შეკუმშვასა და განადგურებას ისახავს მიზნად.
ამდენად, “ქართული ოცნების” მიერ ინიცირებული კანონპროექტი პოლიტიკური პარტიების აკრძალვის შესახებ წარმოადგენს დემოკრატიული მოწყობისა და კონსტიტუციური წესრიგიდან მკვეთრ დევიაციას და მისი მიტაცების მცდელობას. მისი ლოგიკა ეფუძნება არაგამჭვირვალე, ორმაგად განმარტებად და პოლიტიკური ანგარიშსწორებისთვის განკუთვნილ დებულებებს. კანონპროექტი მკვეთრად ასუსტებს იმ კონსტიტუციური ჩარჩოს, რომელიც პოლიტიკური გაერთიანებების თავისუფლებებს მაღალი სტანდარტით იცავს, რითაც მნიშვნელოვნად ამცირებს პოლიტიკური პლურალიზმისა და კონკურენციის სივრცეს ქვეყანაში.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] რადიო თავისუფლება. „დავაინიციირეთ კანონპროექტი „ნაცმოძრაობის“ მემკვიდრე პარტიების არაკონსტიტუციურად გამოცხადებაზე - მდინარაძე.“ ხელმისაწვდომია: https://www.radiotavisupleba.ge/a/33362189.html
[2] საქართველოს პარლამენტის ბიუროს გადაწყვეტილება N33/3. ხელმისაწვდომია: https://info.parliament.ge/file/1/BillPackageContent/47791
[3] პუბლიკა. „კომიტეტმა პირველი მოსმენით დაუჭირა მხარი პარტიების აკრძალვის კანონპროექტს.” ხელმისაწვდომია: https://publika.ge/komitetma-pirveli-mosmenit-dauchira-mkhari-partiebis-akrdzalvis-kanonproeqts/
[4] საქართველოს კონსტიტუციის 23-ე მუხლის მე-3 პუნქტი.
[5] საქართველოს კონსტიტუცია, 2013 წლის 4 ოქტობრის რედაქცია, 26-ე მუხლის მე-4 პუნქტი.
[6] „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“, N07-3/48/11. ხელმისაწვდომია: https://parliament.ge/legislation/30503
[7] საქართველოს კონსტიტუციის 23-ე მუხლის მე-4 პუნქტი.
[8] „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“, N07-3/48/11.
[9] საქართველოს კონსტიტუციის მე-3 მუხლის 1-ლი და მე-2 პუნქტები.
[10] იქვე, მე-4 პუნქტი.
[11] United Communist Party of Turkey and Others v. Turkey [GC], no. 19392/92, 30 January 1998, para. 25, 43‒44; Vona v. Hungary, no. 35943/10, 9 July 2013, paras. 56–58; Cumhuriyet Halk Partisi v. Turkey, no. 19920/13, 26 April 2016, para. 64.
[12] United Communist Party of Turkey and Others v. Turkey [GC], no. 19392/92, 30 January 1998, para. 46.
[13] Socialist Party and Others v. Turkey [GC], no. 21237/93, 25 May 1998, para. 46; United Communist Party of Turkey and Others v. Turkey [GC], no. 19392/92, 30 January 1998, para. 56‒57;
[14] United Communist Party of Turkey and Others v. Turkey [GC], no. 19392/92, 30 January 1998, paras. 54, 59. See also HADEP and Demir v. Turkey, no. 28003/03, 14 December 2010, para. 80.
[15] Refah Partisi (the Welfare Party) and Others v. Turkey [GC], nos. 41340/98 and 3 others, 13 February 2003, para. 100; Herri Batasuna and Batasuna v. Spain, no. 25803/04 and 25817/04, 30 June 2009; Vona v. Hungary, no. 35943/10, 9 July 2013.
[16] Neftyanaya Kompaniya Yukos v. Russia, no. 14902/04, 20 September 2011.
[17] კონვენციის მე-7 მუხლით გათვალისწინებულ ამ სტანდარტს ევროპული კონვენცია ძირითადად განიხილავს სისხლის სამართლებრივი ნორმების ინდივიდის წინააღმდეგ გამოყენების კონტექსტში, მაგალითად, როდესაც პირები ისჯებიან რაიმე ორგანიზაციის წევრობის პერიოდში განხორციელებული საქმიანობისთვის, რომელიც ამ ორგანიზაციის ‘არასასურველად’ გამოცხადებას უძღვოდა წინ (Andrey Rylkov Foundation and Others v. Russia, no. 37949/18 and others, 18 June, 2024, პარა 111).
[18] Yazar and Others v. Turkey, nos. 22723/93 and 2 others, 9 April 2002, para. 49, 88-91; Herri Batasuna and Batasuna v. Spain, nos. 25803/04 and 25817/04, 30 June 2009, para. 79;
[19] Refah Partisi (the Welfare Party) and Others v. Turkey [GC], nos. 41340/98 and 3 others, 13 February 2003, para 104.
[20] United Communist Party of Turkey and Others v. Turkey [GC], no. 19392/92, 30 January 1998, para. 43
[21] Refah Partisi (the Welfare Party) and Others v. Turkey [GC], nos. 41340/98 and 3 others, 13 February 2003, para. 98; Partidul Comunistilor (Nepeceristi) and Ungureanu v. Romania, no. 46626/99, 3 February 2005, para. 52.
[22] Socialist Party and Others v. Turkey [GC], no. 21237/93, 25 May 1998, para. 47, Freedom and Democracy Party (ÖZDEP) v. Turkey [GC], no. 23885/94, 8 December 1999, para. 41.
[23] Party for a Democratic Society (DTP) and Others v. Turkey, nos. 3840/10 and 6 others, 12 January 2016, para. 109; Dicle for the Democratic Party (DEP) of Turkey v. Turkey, no. 25141/94, 10 December 2002, para. 64.
[24] Guidelines on Political Party Regulation (Venice Commission, OSCE ODIHR, 2020), para. 108.
[25] ECHR. 2022. Political parties and associations. p. 4. ხელმისაწვდომია: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/fs_political_parties_eng
[26] Herri Batasuna and Batasuna v. Spain (2009). Principal facts. ხელმისაწვდომია: Chamber judgments Herri Batasuna and Batasuna, Etxeberria and Others & Herritarren Zerrenda v Spain 30.06.09
[27] Herri Batasuna and Batasuna v. Spain (2009). Summary of the judgment.
[28] GUIDELINES ON POLITICAL PARTY REGULATION BY OSCE/ODIHR AND VENICE COMMISSION, Study no. 595/2010. p. 24. ხელმისაწვდომია: https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2010)024-e
[29] Refah Partisi (the Welfare Party) and Others v. Turkey [GC], nos. 41340/98 and 3 others, 13 February 2003, para. 101; Venice Commission, CDL-INF(2000)001, Guidelines on prohibition and dissolution of political parties and analogous measures, paras. 4 and 13.
[30] Dicle for the Democratic Party (DEP) of Turkey v. Turkey, no. 25141/94, 10 December 2002, para. 64.
[31] Refah Partisi (the Welfare Party) and Others v. Turkey [GC], nos. 41340/98 and 3 others, 13 February 2003, para 104.
[32] Ibid.
[33] Ibid, p. 23.
[34] ICNL. 2023. Relevant Sources of Law on Article 22 ICCPR: Right to Freedom of Association. pp. 39-40. ხელმისაწვდომია: https://www.icnl.org/wp-content/uploads/ECNL-ICNL-Relevant-Sources-of-Law-on-Article-22-ICCPR-report.pdf
[35] დავიდ ლანდაუ და როზალინდ დიქსონი, სასამართლო კონტროლის ბოროტად გამოყენება, სასამართლოები დემოკრატიის წინააღმდეგ (სახელწოდება ინგლისურ ენაზე: Abusive Judicial Review: Courts Against Democracy. წინამდებარე სტატია, თავდაპირველად გამოქვეყნდა UC Davis Law Review-ში, ხელმისაწვდომია: https://clr.iliauni.edu.ge/index.php/journal/article/view/150 .
[36] საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მოკლე მიმოხილვისა და კრიტიკისათვის იხილეთ „ არჩევნების არაკონსტიტუციურად ცნობის თაობაზე საკონსტიტუციო სასამართლოს განჩინების კრიტიკა“, სოციალური სამართლიანობის ცენტრი, ხელმისაწვდომია: https://socialjustice.org.ge/ka/products/archevnebis-arakonstitutsiurad-tsnobis-taobaze-sakonstitutsio-sasamartlos-ganchinebis-kritika
[37] A. Sajó, “Militant Democracy and Transition towards Democracy,” in Militant Democracy, ed. András Sajó, Issues in Constitutional Law (Eleven International Publishing, 2004), 214.
[38] Venice Commission, CDL-AD (2009)006, Opinion on the Constitutional and Legal Provisions Relevant to the Prohibition of Political Parties in Turkey, paras. 18–20.
[39][39] 2 BvB 1/13, Judgment of 17 January 2017.
[40] კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმი, მუხლი 3.
[41] Ždanoka v. Latvia [GC], no. 58278/00, 16 March 2006, para. 135; Ādamsons v. Latvia, no. 3669/03, 24 June 2008.
