ავტორი: შოთა კინწურაშვილი - თეოლოგიის მაგისტრი, მიუნხენის უნივერსიტეტის დოქტორანტი

ეკლესიის სოციალური სწავლების სათავეებთან

ცნობილია, რომ ეკლესიის ამოცანას სახელმწიფოს, ან მისგან წარმოებული პოლიტიკური წესრიგის ჩანაცვლება არ წარმოადგენს, სწორედ ამიტომ იგი არ გვთავაზობს ცალკეული სოციალური პრობლემებისაგან რაიმე კონკრეტულ გამოსავალს. ეკლესია თავად კი არ ეწევა პოლიტიკურ საქმიანობას, არამედ იგი სახარებისეული გზავნილით ახდენს გარკვეულ ზეგავლენას ყველა კეთილი ნების ადამიანზე, რაც შემდგომში ზოგადად პოლიტიკისა, თუ ყოველდღიური ცხოვრებისეული რიტმის შემოქმედად იქცევა. რომის კათოლიკე ეკლესიის უმაღლესი იერარქი ტრადიციულად, 1891 წლიდან[1] მოყოლებული, საკუთარ სოციალურ ენციკლიკაში[2] მწვავე სოციალურ, პოლიტიკურ თუ ეკონომიკურ თემებს ეხმაურება, რასაც ყოველ მომდევნო ენციკლიკაში, აწყმოში თუ ახლო მომავალში არსებულ გამოწვევებზე საუბრებში შლის. ასეთი თემები იყო და კვლავაც რჩება: კერძო საკუთრება, სოციალური უთანასწორობა, ეკოლოგია, მშვიდობა, ადამიანის უფლებები, პროფესიული კავშირების მნიშვნელობა, ღირსეული სამუშაო პირობების, ჯანდაცვის, განათლების და საცხოვრებლის ხელმისაწვდომობა დედამიწის ყველა მკვიდრთათვის. ნიშანდობლივია, რომ როდესაც  ეკლესია სოციალური საკითხებზე საკუთარ მოსაზრებას გამოთქვამს, იგი არ ერევა მისთვის „უცხო“ ინტერესთა სფეროში. აქ, აგრეთვე არ უნდა დაგვავიწყდეს ის მნიშვნელოვანი ფაქტორიც, რომ სახელმწიფოში მოქალაქეთა გარკვეული რაოდენობა იმავდროულად არის ეკლესიის, როგორც რელიგიური ინსტიტუტის, საღვთისმეტყველო ენაზე რომ ვთქვათ, ქრისტეს მისტიური სხეულის ნაწილი/წევრი. შესაბამისად, სწორედ ამიტომაც არის, რომ მისი (საერო თუ სასულიერო) წევრების სოციალურ რეალობას პირდაპირი კავშირი გააჩნია მასთან, სწორედ ამიტომ აჟღერებს იგი, სახარებისეული პრინციპების შთაგონებითა და სულიწმინდის ძალით აღვსილი, საკუთარ პროფეტულ ხმას იქ, სადაც ადამიანის ღირსება ფეხით ითელება, ან კაცთა შორის მშვიდობიან და ჰარმონიულ თანაცხოვრებას რაიმე საფრთე ემუქრება.[3]

ქრისტიანულ ტრადიციას ახასიათებს საზოგადოების ამოცანებისა და მიზნების შესახებ ინტერესი, დაწყებული ადრეული ეკლესიის მამებიდან, შუა საუკუნეებში სქოლასტიკის გავლით და მეცხრამეტე საუკუნეში, სისტემატიზირებული ეკლესიის სოციალური სწავლებით დამთავრებული. თითქმის ყოველ დროში ის მოიცავდა ისეთ საკითხებს, როგორიცაა: ოჯახი, სახელმწიფო, საზოგადოება, ეკონიმიკა და სხვ. ამჟამად, დასავლეთში ეკლესიის სოციალური სწავლება უკვე თეოლოგიურ დისციპლინად ჩამოყალიბდა, კერძოდ კი, იგი დღეს სისტემატური ღვთისმეტყველების ნაწილია, ხოლო მისი მეცნიერული, თუ კვლევითი სამოქმედო სივრცე ზნეობრივი ღვთისმეტყველებისა და ქრისტიანული სოციალური ეთიკის ნაწილად იქცა. დღევანდელი საეკლესიო სოციალური სწავლება ცდილობს შედეგების გააზრებასა, თუ ზუსტ ფორმულირებას, იმ რეალობაში, სადაც მიწიერი/მებრძოლი ეკლესია მის სულიერ შვილებთან/კაცობრიობასთან ერთად მყოფობს, რა თქმა უნდა, საზოგადოებრივი თუ საერთაშორისო კონტექსტის გათვალისწინებითა და სარწმუნოებისა და ეკლესიის ცოცხალი გარდამოცემის შუქზე.

პირველი ოფიციალიური სოციალური ენციკლიკის (1891) ფორმულირებას გარკვეული წინაპირობა და ბიძგი რომის კათოლიკურ ეკლესიაში მწვავე სოციალურ საკითხებზე რიგი ეპისკოპოსების მხრიდან საზოგადოებრივი პრობლემების დანახვამ მისცა, ისევე, როგორც მისმა შეფასებამ და სახარებისეული პრინციპების ჩარჩოებში მოქმედების დაწყებამ. ეს პერიოდია მეთვრამეტე საუკუნის მიწურული და მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისი, ანუ ის ხანა, როდესაც აგრარულ საზოგადოებრივ წყობას ინდუსტრიული რევოლუცია ენაცვლება. სწორედ ამ დროს იყო, რომ ევროპის კონტინენტზე მცხოვრებმა მილიონობით მშრომელმა მიწათმოქმედებას თავი დაანება და ლუკმა-პურის შოვნისა და უკეთესი ცხოვრების იმედით სწრაფად მზარდი ქალაქების სამრეწველო ობიექტებს მიაშურა. თუმცა, კაცობრიობის განვითარების ამსახველი, ცვლილებებითა და სიახლეებით აღსავსე ეს კონკრეტული ისტორიული მონაკვეთი, აქედან გამომდინარე ყოველგვარ პოზიტიურ შედეგებთან ერთად, შეიძლება ასევე აგრარული სფეროდან ინდუსტრიულში გადმოსული და დასაქმებული მუშახელის უმძიმესი ექსპლუატაციის მაგალითებითაც დახასიათდეს, რაც ძირითადად ჯამაგირის გაუმართლებელ სიმცირეში, სამუშაო დროის ხანგრძლივობაში, მის აუტანელ პირობებში, არასრულწოვანი ბავშვების მუშაობის ფაქტებში, მშრომელთა სიკვდილიანობისა და უმძიმეს საარსებო გარემოში გამოიხატებოდა. სწორედ ასეთ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ მოცემულობაში დაიბეჭდა 1864 წელს მაინცის კათოლიკე ეპისკოპოსის, ემანუელ კეტელერის[4] პირველი ტექსტი, სახელწოდებით „ქრისტიანობა და მუშათა საკითხი“. გამოქვეყნებულ ნაშრომში ეპისკოპოსი კეტელერი გაბედულად აღწერდა მშრომელების მძიმე ყოფას, სადაც იგი, ეხებოდა რა განუსაზღვრელი რაოდენობის კაპიტალის ცალკეულ პირთა ხელში აკუმულირების საკითხს, ვრცლად საუბრობდა დამსაქმებლების ეგოიზმზე, მკაცრად ითხოვდა მუშებისათვის სამუშაო და საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესებას, ფაბრიკებში მცირეწლოვანთა შრომის აკრძალვასა და ქალებისათვის შრომის შემსუბუქებას. ქადაგებისას კეტელერი ღიად მოუწოდებდა იმ დროის მსხვილი კაპიტალის მფლობელებს - Eigentum verpflichtet! ანუ „საკუთრება გვავალდებულებს“. მოგვიანებით, კეტელერის საკუთრების სოციალურ ვალდებულებების შესახებ ხედვამ ასახვა ჰპოვა როგორც 1919 წლის ვაიმარის რესპუბლიკის, ისე თანამედროვე გერმანიის კონსტიტუციაშიც,  რომელიც XIV მუხლის მეორე ქვეთავშია წარმოდგენილი და შემდეგნაირად ჟღერს: „საკუთრება ავალდებულებს, ვინაიდან მისი გამოყენება იმავდროულად საზოგადოებრივ სიკეთესაც უნდა ემსახურებოდეს“. ამის გარდა, მაინცის  ეპისკოპოსის ტექსტებსა, თუ ქადაგებებში ხშირია ქრისტიან მუშათა მოძრაობების შექმნისადმი მოწოდებები და ეს შეიძლება ეკლესიის მხრიდან პროფესიული კავშირების პირველ ღია გზავნილად და მხარდაჭერად მივიჩნიოთ. კეტელერის მკაცრი მოთხოვნა სახელმწიფოს მიმართ  შემდეგი იყო: დაეცვა მშრომელები კანონის საშუალებით.

ასე იბადებოდა და ვრცელდებოდა სოციალური და პოლიტიკური კათოლიციზმი როგორც გერმანიის, ბელგიისა და საფრანგეთის ტიპის ცალკეულ განვითარებულ ევროპულ ქვეყნებში, ისევე, ზოგადად მთელი დასავლეთ ევროპის რეგიონის მასშტაბითაც, თუმცა, მიუხედავად ამისა, ეკლესიის ისტორიისა, თუ სოციალური სწავლების მკვლევართა უმრავლესობა მაინც თანხმდება იმ აზრზე, რომ დასავლეთის ეკლესიის პასუხი ეპოქალური ხასიათის სოციალურ გამოწვევებზე, ცოტა არ იყოს, დაგვიანებული აღმოჩნდა.

ამ დროს კი, როდესაც ეპისკოპოსი კეტელერი მაინცის ეკლესიაში ასეულობით შეკრებილი მშრომელის წინაშე თავის ცნობილ საშობაო ქადაგებაში კერძო საკუთრებისა და სხვა, იმ დროს აქტუალურ თემებს  ეხებოდა და, როგორც უკვე ვახსენეთ, სხვადახვა მესაკუთრეებს (იგულისხმება ფაბრიკა-ქარხნების მფლობელები) ეგოიზმსა და ღარიბების ელემენტალური ინტერესების უგულვებელყოფაში ამხელდა, დაახლოებით იმავე პერიოდში, კერძოდ კი 1848 წელს დღის სინათლეს კომუნისტური პარტიის მანიფესტი მოევლინა, რომელიც უმალვე სწრაფად და წარმატებულად გავრცელდა და სადაც კეტელერისაგან დიამეტრულად განსხვავებული და რადიკალური ხედვები იყო წარმოდგენილი. კერძოდ კი, მანიფესტი ეხებოდა ისეთ მნიშვნელოვან თემებს, როგორიც იყო, მაგალითად: კერძო საკუთრების გაუქმება, კლასობრივი ბრძოლის მეშვეობით კაპიტალიზმის გადალახვა, კომუნისტური, თუ სოციალისტურ მუშათა პარტიებისათვის პოლიტიკური პროგრამის შექმნის აუცილებლობის საკითხი, კომუნისტური რევოლუციის  იდეა და პროლეტარიატის დიქტატურის დამყარების საჭიროება, რაც საბოლოოდ, მანიფესტის შემქმნელთა აზრით, ქვეყნად უკლასო საზოგადოების შექმნას გამოიწვევდა. „კომუნისტური პარტია იმდროინდელ საზოგადოებაში წარმოდგენილი იყო უპოვართა პარტიად, რომელიც გულწრფელად იბრძვის მშრომელთა კლასებისათვის. ამ პარტიას სრულად მიაწერდნენ მისტიკას და  სამართლიანობისათვის ჭიდილს. მათი წარმომადგენლები იყვნენ ერთადერთნი, ვინც რეალურად მშრომელთა სიახლოვეს იმყოფებოდნენ“ - წერს  მუშა-მღვდლების შესახებ დაწერილ საკუთარ ნაშრომში ფრანგი ისტორიკოსი ადრიენ დანსეტი.  ნიშანდობლივია, რომ მოგვიანებით, ნიკოლაი ბერდიაევი რუსეთში კომუნისტური მსოფლმხედველობისა და სოციალიზმის  წარმატებას, ძირითადად, დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიების მიერ დაშვებული ისტორიული შეცდომებით ხსნიდა, ხოლო ქრისტიანობის სახარებისეული მოწმობის მარცხისაგან არიდების შესაძლებლობას მხოლოდ იმდროინდელი კაპიტალიზმისა და სოციალური უთანასწორობის მხარდაჭერის საუკუნოვანი სენის უარყოფასა და აღმოფხვრაში, ანუ იმ რეალობაში ხედავდა, სადაც იესო ქრისტეს სულით აღვსილი ქრისტიანები საზოგადოების გარდაქმნას თავიანთ უმთავრეს ამოცანად დაისახავდნენ.

პირველი სოციალური ენციკლიკა „Rerum novarum“

პაპი ლეო XIII-ის ავტორობით გამოცემული დასავლეთის ეკლესიის პირველი ოფიციალური გზავნილი, ენციკლიკა  „Rerum novarum“, რომელიც ეხებოდა მშრომელთა პრობლემებს, კომუნისტური პარტიის მანიფესტის გამოცემიდან თითქმის ორმოცდაათწლიანი დაგვიანებით 1891 წელს მოევლინა საზოგადოებას. მართალია, დღეის გადმოსახედიდან პირველი ენციკლიკა მაშინდელი ისტორიული მოცემულობის კონტექსტში მართლაც შორსმჭვრეტელურ და პროგრესულ მოვლენად შეიძლება შეფასდეს, რადგანაც იგი უკეთესი საზოგადოების შექმნისთვის გამიზნული თეორიული თუ პრაქტიკული ნაბიჯების გადადგმის აუცილებლობის საკითხებს ეხება, თუმცა კი პოზიტიურთან ერთად ამ ენციკლიკას თან სდევს ასევე ერთი, საკმაოდ მნიშვნელოვანი, უარყოფითი მომენტიც. კერძოდ კი ეკლესიის ხმა დაგვიანებული აღმოჩნდა. ეს უკვე ის დროა, როდესაც ეკლესიის დუმილით გულაცრუებულმა მშრომელთა კლასმა ქრისტიანობის „გზავნილს“ უბრალოდ ზურგი აქცია და თავისი არჩევანი საბოლოოდ მარქსისტული სოციალიზმის სასარგებლოდ გააკეთა. ამის ნიკოლაი ბერდიაევი შემდეგნაირად აფასებდა: „ჩვენი დროის სოციალურ-კულტურული განვითარების პროცესში ტრადიციული აღმოსავლური თუ დასავლური ეკლესიები მოვლენებს თანაბარი ნაბიჯებით ვერ მისდევს. ქრისტიანები ყველგან დაგვიანებით ჩნდებიან, ეს კი იმ კრიზისის ნიშანია, რომელიც უახლესი პერიოდის ქრისტიანულ ეკლესიებში არსებობს და ეს შემოქმედის იდეებისა და მის სასიცოცხლო ძალასთან კავშირის გაწყვეტას მოასწავებს.“  

ეკლესიას აქვს ადამიანთა სულებზე პასუხისმგებლობა, თუმცა მას აგრეთვე აქვს სამართლიანი უფლებაც მოითხოვოს მინიმალური საზოგადოებრივი წესრიგი და მისი სულიერი შვილებისათვის მშვიდობიანი თანაცხოვრების შესაძლებლობა. საზოგადოებრივ და ეკონომიკურ ცხოვრებაში უსამართლობა და უწესრიგობა საგრძნობლად უმძიმებენ ადამიანებს ღვთის მცნებების თანახმად ცხოვრებას, ასეთ შემთხვევებში კარიტატიული საქმიანობა არ არის საკმარისი და, შესაბამისად, სამართლინი სოციალური წესრიგის დამყარების პერსპექტივა ეკლესიის ინტერესებშიც იჩენს თავს.

თავდაპირველად, პირველი სოციალური ენციკლიკის შექმნის გარემოება  ფართო მასებში მოსახლეობის სიღარიბით, ქალაქად ჩამოსული მშრომელთა ექსპლუატაციითა და მძიმე სამუშაო პირობებით აიხსნებოდა.  სოციალური ენციკლიკა „Rerum novarum“   მიმართულია არა მხოლოდ კათოლიკე ქრისტიანი მორწმუნეების, არამედ დედამიწაზე მოსახლე ყველა კეთილი ნების ადამიანსადმი. ნიშანდობლივია, რომ ეს გარემოება შემდგომშიც ქრისტიანული ეკლესიების სოციალურ თემებზე გზავნილის თანმდევ მახასიათებლად გვევლინება, ანუ იგი, თავისი შინაარსით ზეკონფესიური, ზენაციონალური და უნივერსალურია. ამის გარდა, აღნიშვნის ღირსია ისიც, რომ ენციკლიკა „Rerum novarum“  მისი შექმნის ეპოქაში არსებულ შემდეგ აქტუალურ თემებს ეხმიანებოდა:

1. ენციკლიკა იწყება იმ დროს არსებული მძიმე სოციალური სურათის კრიტიკით, დასაქმებულთა სამუშაო პირობები შედარებულია „მონათა“ ყოფასთან, ხაზგასმულია „კაპიტალის უმცირესობების ხელში ნებისმიერი ხერხებით დაგროვების“ ფაქტები.
2. 2. ეკლესია თავისი ოფიციალური პოზიციის დაფიქსირებით იმდროინდელ ეკონომიკური წესრიგს უარყოფითად აფასებს და მშრომელების თემას, როგორც იმ დროისათვის არსებულ უმწვავეს პრობლემას, მკვეთრად გამოჰყოფს და წინ წამოსწევს.
3. ენციკლიკაში თვალშისაცემია ხუთი თემატური საკითხი: სოციო-ეკონომიკური გარდაქმნა, კერძო საკუთრების უფლება, სახელმწიფოს როლი ეკონომიკაში, მუშათა უფლებები და ინდივიდუალური, თუ საზოგადოებრივი მორალი.
4. მნიშვნელოვანია აგრეთვე მარქსისტული და ლიბერალური იდეოლოგიის კრიტიკა. ანუ კრიტიკა მარქსიზმის მიერ კერძო საკუთრების ინსტიტუტის გაუქმების ტენდენციისა, რომელიც საზოგადოებას უცილობლივ მიიყვანს „კეთილდღეობის წყაროს დამხობამდე“. ენციკლიკაში პაპი ლეო XIII საკუთრების უფლებას ბუნებრივი კანონზომიერების არგუმენტის მოხმობით იცავს, ასე მაგალითად, მისთვის ცხადია, რომ „ადამიანის წინაშე არსებული პასუხისმგებლობა და მოვალეობა, რომელიც მას მომავლის მიმართ გააჩნია, მოითხოვს კერძო საკუთრების არსებობას“ და რადგანაც „ადამიანს უფლება აქვს საკუთარი შრომის შედეგზე ჰქონდეს პრეტენზია“, აქედან გამომდინარე იგი „ოჯახის, შვილებისა და საერთოდ შთამომავლობის მომავალზეც იღებს გარკვეულ სოციალურ გარანტიებსა და პასუხისმგებლობას“.
5. ამა თუ იმ ქვეყნის ეკონომიკურ ცხოვრებაში არსებული „თავაშვებული კაპიტალიზმის“ პირობებში სახელმწიფოს ამოცანაა ამ პროცესში სუსტების (ამ შემთხვევაში მშრომელთა) სასარგებლოდ ჩაერიოს, უზრუნველყოს, უპირველეს ყოვლისა, ბავშებისა და ქალებისათვის აუცილებელი საარსებო მინიმალური ხელფასი (ან სხვა სახის რაიმე საარსებო წყარო), დაეხმაროს ხალხს ღირსეული სამუშაო პირობებისა და ნორმალური სამუშაო დროის უფლების მოპოვებაში. ენციკლიკის ავტორი აღიარებს, რომ ამ ყოველივეს პოლიტიკურად ხორცშესხმის საქმე და მასზე კონტროლის დაწესება შესაბამისი პროფესიული კავშირების საქმეა და აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოსაგანაც მათთვის შეუფერხებლად ფუნქციონირებაში ხელის შეწყობას მოითხოვს.

ენციკლიკის გამოსვლის შემდეგ ევროპის მასშტაბით მშრომელების უფლებების დასაცავად და სამუშაო პირობების გაუმჯობესების მოთხოვნით  მორწმუნე ქრისტიანების მხრიდან უამრავი სოციალური გაერთიანება დაფუძნდა, რომელთაგანაც ზოგიერთი  დღემდეც აქტიურად ფუნქციონირებს.

ეკლესიის სოციალური სწავლების საფუძვლები და პრინციპები

სოციალური  სწავლების უპირველესი ფუნდამენტი არის უფალი იესოს მცნება მოყვასის სიყვარულზე. გიყვარდეს ღმერთი შენი და მოყვასი შენი, როგორც თავი შენი (მათ 22: 37-40), - ეს არის საფუძველი ქრისტიანული ეთიკისა და შესაბამისად ეკლესიის სოციალური სწავლებისა, რომელიც ზნეობრივი სწავლების შემადგენელი ნაწილია. იესო ამბობს, რომ სიყვარულის ეს ორი მცნება (უფლისა და ადამიანის სიყვარული) უმთავრესია ყველა სხვა მცნებებზე, ისევე, როგორც ერთგვარი შეჯამებაცაა ღვთის მცნებებისა და ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველთა გზავნილისა.

აქედან გამომდინარე ეკლესიის სოციალური სწავლება წარმოშობს კითხვას: როგორ უნდა მიყვარდეს ღმერთი და მოყვასი ჩემს გარშემო არსებულ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და საზოგადოებრივ გარემოში? რა ფორმით ან რა კონკრეტული მოქმედებით შეიძლება იქნეს ეს გამოხატული? ჩვენი სიყვარული ღმერთისა და მოყვასისადმი სრულებითაც არ გულისხმობს მარტოოდენ ყოველკვირეული დავალების მექანიკურ შესრულებას, ღვთისმსახურებაზე დასწრებასა, ან თუნდაც გარკვეული შესაწირის გაღებას. მან ჩვენი ცხოვრება უნდა გარდაქმნას (ფერისცვალება), ისევე, როგორც ჩვენი ქცევა და გარემოც სახარებისეული გზავნილის მსგავსად უნდა ფორმირდეს.

ეს ძალიან მნიშვნელოვანი პრინციპია, რომელიც ჩვენ, თავის მხრივ, უკვე დამკვიდრებული სხვადასხვა ტენდენციის გადალახვაში უნდა დაგვეხმაროს, სადაც პოლიტიკა და ეკონომიკა მორალისაგან   კი არ უნდა იქნეს დაცლილი, არამედ პირიქით, ქრისტიანული მორალური საზომი ეკლესიის სოციალური სწავლების მეშეობით ისე უნდა ამოქმედდეს, რომ ადამიანების პიროვნულმა რწმენამ დროებით პოლიტიკურ, ეკონომიკურ თუ კულტურულ მოვლენებზე, ერთგვარად, დადებითი გავლენა მოახდინოს.

სიყვარულის ცნება ეკლესიის სოციალური დოქტრინის ძირითად საზოგადო ქვაკუთხედს წარმოადგენს, თუმცა, ამის გარდა, ცალკე კიდევ სპეციალური საფუძვლებიც არსებობენ, რომლებიც მთელ სოციალურ სწავლებას ოთხ ფუნდამენტურ პრინციპად  აჯამებენ, ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს სწორედ ის ოთხი ძირითადი სვეტია, რომელზეც ეკლესიის მთელი სოციალური სწავლების კორპუსი უნდა განლაგდეს. კერძოდ კი, ესენია: პერსონალიზმი, საერთო კეთილდღეობა, სუბსიდირებისა და სოლიდარობის პრინციპები.

პერსონალიზმი პირველი კლასიკური პრინციპია, რომელიც საფუძველს წმინდა წერილიდან იღებს. როგორც ვიცით, დაბადების წიგნში შემოქმედი  ადამიანს  ღვთის ხატად (Imego Dei) (და მსგავსად)   ქმნის, „და შექმნა ღმერთმა ადამიანი თავის ხატად“ (დაბ1,27), რომლის  ღირსება ხელშეუხებელია, მიუხედავად იმისა თუ რა სოციალური სტატუსის, ეთნოსის, რასისა თუ სქესის წარმოამდგენელია იგი. აქედან გამომდინარე, ღვთის ხატებაც სწორედ  იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი მოწოდებულია დიალოგისა და სხვასთან შეხვედრისათვის, (დაბ 18,23) „არ  ვარგა ადამის მარტოდ ყოფნა“, „კაცად და ქალად შექმნა ისინი“ (დაბ 1,27). აქ, დიალოგის უნარში, არა მხოლოდ  ადამიანთა შორის ურთიერთობა იგულისხმება, არამედ იგი ღვთისადმი მიმართებასაც ეხება. ხოლო რაც შეეხება პერსონალიზმის პრინციპს, მას ჩვენ  პიროვნებად ყოფნამდე მივყავართ, რომელიც წმინდა წერილის მიხედვით შემდეგნაირად შეიძლება გადმოიცეს:  ადამიანი ურთიერთკავშირშია ღმერთთან, მოყვასთან და ბუნებასთან. ადამიანის პიროვნებად ყოფნა ემყარება მის, როგორც ღვთის ხატად შექმნილის,  თავისუფალ შესაძლებლობას, რათა სრულიად გაცნობიერებულად (საკუთარი გონების ფარგლებში) და საკუთარ თავზე ძალაუფლების მქონემ, პასუხისმგებლობით სავსე გადაწყვეტილება მიიღოს,  თავისუფალი ნებით კი მას ასევე საკუთარი ცხოვრებისა და არსებობის წარმართვის უნარი გააჩნია, რათა სიტყვით და საქმით მიემსგავსოს თავისივე შემოქმედს. ქრისტიანული ანთროპოლოგიის ზემოთ ხსენებულ სურათს შესაქმეში, ადამიანისადმი მიცემული ძალაუფლება უსვამს ხაზს, ადამიანის ვითარცა შესაქმის გვირგვინისა, რომელიც, თავის მხვრივ, შექმნილი ბუნების „დამუშავებასა და დაცვას“ გულისხმობს (დაბ 2,15), რამდენადაც ღვთის ხატება, ზემოთ ნახსენების გარდა, იმასაც ნიშნავს,  რომ ადამიანი ყველგან, სულ მუდამ ღვთისაკენ მიმართული რჩება და იგი, როგორც პიროვნება, საკუთარი შესაძლებლობების სისრულით ამოწურვას მხოლოდ ღმერთში  შესძლებს. 

პერსონალიზმი არ უნდა იქცეს გადაჭარბებულ ინდივიდუალიზმად, ან ეგოცენტრულობამდე დავიწროებულ მცნებად, ისევე როგორც ადამიანი არ უნდა იქნეს მარტივად გაგებული მხოლოდ რაღაც კოლექტიურ არსებად. სწორედ ეს პრინციპი ქმნის თეოლოგიურ საფუძველს ადამიანის უფლებების სწორად გაგებისათვის. ღვთის მსგავსად და ხატად ქმნილ  ადამიანს, გააჩნია მისი პიროვნებისაგან განუყოფელი ღირსება და ამიტომაც საჭიროა, რომ ის სულ მუდამ, როგორც მიზნად და არა საშუალებად იქნეს დანახული.

შესაბამისად, ეკლესია, უპირველეს ყოვლისა, ცალკეულ ერებზე, პოლიტიკურ პარტიებზე, ეთნიკურ თუ სხვადასვხა ჯგუფებზე კი არ ზრუნავს, არამედ უფრო - ერთეულ, დამოუკიდებელ  და თავისუფალ პიროვნებებზე, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ,  ეკლესია, მსგავსად მისი შემქმნელი ქრისტესი, თითოეული მათგანის ღირსებას იცავს. ერთი სიტყვით, ეკლესიის გადმოსახედიდან, სახელმწიფოსა და საზოგადოების მნიშვნელობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ისინი ადამიანებსა და ოჯახებს ემსახურონ და არა ადამიანები გახადონ ჯერ ამა თუ იმ სისტემისა და შემდეგ კი რეჟიმის მსახურად. სახელმწიფოს აქვს განსაკუთრებული ვალდებულება, დაიცვას ყოველი ადამიანის უფლებები, რომელიც მას არა სახელმწიფომ, არამედ თვით შემოქმედმა უბოძა.

საერთო კეთილდღეობა არის საეკლესიო სოციალური სწავლების მეორე კლასიკური პრინციპი. მეორე ვატიკანის კრებამ მისი შემდეგნაირი დეფინირება მოახდინა: ეს არის „საზოგადოებრივი ცხოვრების იმ პირობათა ერთობლიობა, რომლებიც საშუალებას აძლევს როგორც ჯგუფებს, ასევე ცალკეულ წევრებს წარმატებით და სწრაფად მიაღწიონ თავის სრულყოფას“ (GS 26).

ღვთის ხატად შექმნილი ადამიანი - პიროვნება ტრინიტალურ ერთობაში, სისრულეს აღწევს არა  სხვებისაგან იზოლაციით, არამედ საზოგადოებრივ ერთობაში გაღებული პირადი თავგანწირვითა და ღვაწლით, რაც მოგვიანებით, სწორედ ასეთი პიროვნებების დამსახურებით ცალკეული ადამიანების ერთობლიობის ჭეშმარიტ საზოგადოებად შედგომას  ხდის შესაძლებელს. ეგოიზმი, რომელიც ჩვენ გვავიწროებს და სხვისი ზიანის ხარჯზე მოპოვებული პირადი კეთილდღეობისაკენ სწრაფვის სურვილი,  საერთო კეთილდღეობისადმი მიძღვნილი ვალდებულებებით უნდა იქნეს გადალახული.

საერთო კეთილდღეობა სულაც არ არის ერთი, ან რამდენიმე ცალკეული ინდივიდის პრივილეგია, პირიქით, იგი პიროვნებათა კრებულის სიკეთის ერთობლიობაა, რომელიც თავის მხრივ წარმოშობს თანაზიარებას. რომლის ყოველი ცალკეული წევრი, თავის პირად კეთილდღეობას მხოლოდ სხვებთან, დანარჩენ წევრებთან ერთობაში აღმოაჩენს. სწორედ ამიტომ არის, რომ ეს პრინციპი მიეკუთვნება არა რაიმე აბსტრაქტულ არსს, არამედ სახელმწიფოში მყოფ კონკრეტულ პიროვნებებს, რომელნიც სიყვარულით სავსე სოლიდარობაში გამოხატული ერთობისაკენ არიან მოწოდებულნი.

ყოველი ადამიანი  არის სოციალური, პოლიტიკური, ინტელექტუალური და, ბოლოს, თეოლოგიური არსება. ჩვენი საერთო კეთილდღეობა საკუთრივ ჩვენივე სრულყოფისათვის არის საჭირო, რაშიც თავისთავად პირადი და საზოგადო კეთილდღეობაც მოიაზრება.  ყოველი ადამიანი იზრდება და ცხოვრების გარკვეულ ეტაპზე აღწევს კიდეც სრულყოფილების გარკვეულ ხარისხს (კარიერა, ოჯახი და ა.შ.) საზოგადოებრივ წიაღში, რაც ხშირად ამავე საზოგადოების დახმარებითაც მოიპოვება. აქედან გამომდინარე, ერთი შეხედვით, თითქოსდა საერთო კეთილდღეობის გაგება განსხვავებულ წარმოდგენებს შეიძლება ჰბადებდეს ინდივიდუალურ სიბრტყეზე, თუმცა, საბოლოოდ, ეს მაინც არ წარმოშობს წინააღმდეგობას, რადგანაც ძალიან ხშირად ცხოვრებაში სხვადასხვა ადამიანების  სიკეთე  და კეთილსინდისიერება საერთო კეთილდღეობის წარმოქმნას ემსახურება.

სუბსიდირების პრინციპი არის მესამე და მეტად მნიშვნელოვანი, კლასიკლური კომპონენტი ეკლესიის ძირითად სოციალურ სწავლებაში. სახელწოდება მოდის პაპი პიუს XI-ის მიერ 1931 წელს გამოქვეყნებული ენციკლიკიდან  „Quadragesimo Anno“[5]. ეს პრინციპი გვასწავლის, რომ საჭიროების შემთხვევაში, ნებისმიერი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები საზოგადოების  ყველა შესაძლო დაბალი საფეხურის დონეზე უნდა იქნეს მიღებული. ყოველი საზოგადოებრივი ამოცანა მაქსიმალურად მცირე ჯგუფებში უნდა იქნეს გადაწყვეტილი. შემდეგ კი, სხვა, მათზე ზემდგომმა, უფრო მაღალმა ან ფართო ჯგუფმა ის მხოლოდ მაშინ უნდა გადაიბაროს, ან მასში ჩაერთოს, როდესაც მცირე ჯგუფი ამა თუ იმ პრობლემას თავს ვერ გაართმევს და თავად მიანდობს მათ პრობლემის გადაწყვეტის პასუხისმგებლობას. ეს ერთგვარი წესი, ძირითადად, კომპეტენციების უკანანონოდ მითვისების აკრძალვას ეხება და იმავდროულად, აუცილებლობის შემთხვევაში, დახმარების აღმოჩენასაც გულისხმობს. მთავარი იდეის მიხედვით კი, ამ პრინციპმა ინდივიდის, ჯგუფების ან კავშირების თავისუფლება უნდა გააძლიეროს და ამავე დროს, მეტი ცენტრალიზაცია აიცილოს თავიდან. ამ იდეითვე გაძლიერებული უნდა იქნეს ცალკეული, პირადი სახის ინიციატივები, რომელიც პიროვნების ღირსების მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენენ და, საჭიროების შემთხვევაში, თავად გამოადგებიან მას. 

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის გარდა, ასევე გასათვალისწინებელია ენციკლიკა „Quadragesimo Anno“ -ს შექმნის ისტორიული, პოლიტიკური და ეკონომიკური კონტექსტებიც: 1929 წლის მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისი, პირველი მსოფლიო ომის შედეგად წარმოქმნილი მასობრივი უმუშევრობა და სიღარიბე, ტოტალიტარული რეჟიმების, კომუნიზმისა და ფაშიზმის აღზევება, 1917 წლის რუსეთში, 1925 წლის იტალიასა და 1933 წლის გერმანიაში. ენციკლიკა აკრიტიკებს იმდროინდელ კაპიტალიზმს, იგი მას აფასებს „როგორც დაუნდობელი და ტრაგიკული სიმკაცრის მქონე სისტემას“ (QA109), რომელიც „გამარჯვებულებს კიდევ უფრო აძლიერებს, წარმოშობს რა ძალადობას და ადამიანთა სინდისისაგან დაცლას“. ენციკლიკა ითხოვს ბაზარზე გარკვეულ რეგულაციებს, რომელიც პროლეტარებს დეპროლეტარიზაციაში უნდა დაეხმაროს. მისი მიხედვით, სახელმწიფოს ამოცანაა საზოგადო სიკეთეების გარანტია, სოციალ-დემოკრატიის და კომუნიზმის კრიტიკა, კლასობრივი დაპირისპირების გადალახვის შესაძლებლობის ხარჯზე დასაქმებულისა და დამსაქმებელს შორის საქმიანი და ერთობაზე დაფუძნებული თანამშრომლობის მოწესრიგება და, ერთი სიტყვით,  ერთგვარი სოციალური მშვიდობა უზრუნველყოს.

რაც შეეხება სოლიდარობის პრინციპს, იგი საეკლესიო სოციალურ სწავლებაში  პირველად პაპმა იოანე პავლე მეორემ 1987 წელს გამოცემულ თავის ენციკლიკაში „Sollicitudo Rei Socialis“ შემოიღო და იგი შემდეგს გულისხმობს: საერთო გლობალიზაციის პროცესისადმი თანმხლებ პიროვნებისა და საზოგადოების მზარდი ურთიერთდამოკიდებულების პირობების გათვალისწინებით, არც ის უნდა დაიკარგოს თვალთახედვიდან, რომ მთელი კაცობრიობა, სინამდვილეში ერთ საერთო, დიდ ოჯახს წარმოვადგენთ. აქედან გამომდინარე, საერთო სოლიდარობის პროცესი, ბუნებრივად მოითხოვს  მოყვასისადმი, განსაკუთრებით კი, გაჭირვებულების მიმართ, თანაგრძნობის გაძლიერებას. ამასთან ერთად, იოანე პავლე მეორე იმასაც დასძენს, რომ სოლიდარობა არა მხოლოდ გრძნობა, არამედ ჭეშმარიტი  „სათნოებაცაა“. ამის შესახებ, თავის დროზე, კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეში, პავლე მოციქულიც აღნიშნავდა, რომ „თუ ერთი ასო იტანჯება, მასთან ერთად ყველა სხვა ასოც იტანჯება, და თუ ერთი ასო დიდებას მოიხვეჭს, მასთან ერთად ყველა სხვა ასოც ხარობს“. ეს კი, თავის მხვრივ, შესაძლებელს ხდის, რომ ჩვენ ერთმანეთისადმი პასუხისმგებლობა ვიკისროთ.  უფრო კონკრეტულად კი, ეს სოციალური წესრიგის პრინციპი იმას ემსახურება, რომ „ცოდვის სტრუქტურები“ „სიყვარულის ცივილიზაციით“იქნას დაძლეული და ჩანაცვლებული. საერთოდ კი, ქრისტიანულ სარწმუნოებაში არსებული სოლიდარობის ღრმა საფუძვლების მაგალითია თვით იესო ქრისტე. იესო არის კაცობრიობისადმი ღვთის სოლიდარობის ნათელი მაგალითი. ძე ღვთისა საკუთარი ადამიანური ბუნებით სოლიდარობას უცხადებს მთელ კაცობრიობას, უფრო მეტიც, იგი, ამის გამო, საკუთარ სიცოცხლესაც კი თმობს. სხვებისადმი გაღებული ეს კონკრეტული თავგანწირვის აქტი, თავის მხვრივ, ადამიანური წარმოსახვით შესაძლებელ საშუალებათა შორის სიყვარულისა და სოლიდარობის ყველაზე უფრო ზეაღმატებულ მაგალითს წარმოადგენს, რომელიც აუცილებლად უნდა იქცეს ქრისტიანული მოქმედების ერთ-ერთ უმთავრეს საზომად.

შესაქმეს დაცვა-შენარჩუნება -  ნიშნავს  იმას, რომ ბუნების დაცვა და შენარჩუნებისათვის ბრძოლა ყოველი ქრისტიანის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საზრუნავს უნდა წარმოადგენდეს. ბუნება არის ღია, სულ მუდამ განვითარებადი  და არა  სტატიკურად შენარჩუნებული რესურსების არსენალი. რადაც უცნაურად არ უნდა ჟღერდეს, ეკლესიას არ გააჩნია, რაღაც კონკრეტული, ეკოლოგიური კომპეტენცია თუ კონცეპცია. თავის ენციკლიკაში „Laudatio Si“  პაპი ფრანცისკე საუბრობს დედამიწაზე, როგორც „საერთო სახლზე“ ყოველი ადამიანისათვის. ის ხოტბას ახსამს ყველა იმ ცალკეული პირისა თუ ჯგუფის საქმიანობას, რომელიც მიმართულია ამ „სახლის“ შენარჩუნებისათვის პასუხისმგებლობის აღებაზე, და ქრისტიანებისაგან რადიკალურ, ეკოლოგიურ შემობრუნებას მოითხოვს. თავის ტექსტში იგი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ „არ არსებობს ორი, ერთმანეთის პარალელური კრიზისი, ერთი ეკოლოგიური და მეორე საზოგადოებრივი, არამედ ეს არის საერთო, ერთობლოვი სოციო-ეკოლოგიური პრობლემა. აქედან გამომდინარე, შესაბამისად გამოსავალი ერთობლივ მიდგომების, სიღარიბის დამარცხებაში, გარიყულთა ღირსების დაბრუნებაში და იმავდროულად ბუნებაზე ზრუნვაშია“ საძიებელი. საერთოდ, ეს ენციკლიკა არის რომის ეკლესიის ცენტრალური ტექსტი, ეკლესიის ხედვა ეკოლოგიურ საფრთხეებთან და მის გამომწვევ მიზეზებთან დაკავშირებით, და აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, რომ იგი ამ სფეროში არსებული პრობლემატიკის შემუშავებულ ანალიზსაც მოიცავს. ენციკლიკა ასევე მიზნად ისახავს, სხვადასხვა სოციალური პრინციპების დახმარებით, გარკვეული საზოგადოებრივი სტრუქტურების მხრიდან, ზემოთ აღნიშნული პრობლემატიკის ადეკვატური გაცნობიერება გამოიწვიოს, რაც მომავალში, მის ერთგვარ ეთიკურ კრიტერიუმებთან შესაბამისობის შესაძლებლობას შექმნიდა. ერთი სიტყვით, ყოველივე ზემოთქმულთან ერთად, დასკვნის სახით, შეიძლება აგრეთვე აღინიშნოს ისიც, რომ  დღესდღეობით, მსოფლიოში არსებულმა მდგომარეობამ და გამოწვევებმა ფრანცისკეს პირველი ეკოლოგიური ენციკლიკის „Laudatio Si” (კურთხეულ იყავ)[6] მეშვეობით, წარმოქმნა და განამტკიცა ეკლესიის სოციალური სწავლების მეხუთე პრინციპი - ბუნების დაცვისა და შენარჩუნებისათვის ბრძოლა და მომავალ თაობებზე პასუხისმგებლობის აღება.

შეჯამება

ყოველივე ზემოთაღნიშნულთან ერთად, აუცილებელია გვესმოდეს, რომ ეკლესიის სოციალური სწვლება არ არის რაღაც, ერთგვარი „მესამე“ ან „საშუალო გზა“ კაპიტალიზმსა და სოციალიზმს შორის. ის არ არის ეკონომიკური ან პოლიტიკური პროგრამა და, მითუმეტეს არც არანაირი „სისტემა“. მიუხედავად იმისა, რომ ის სოციალიზმსა და კაპიტალიზმს საკმაოდ მკაცრად აკრიტიკებს, ის არ გვთავაზობს რაიმე სახის კონკრეტულ ალტერნატიულ სისტემას. ის არის არა ტექნიკური შემოთავაზება პრაქტიკული პრობლემის გადასაჭრელად, არამედ - უფრო  მორალური სწავლება, ერთგვარი გზამკვლევი, რომელიც ადამიანს, ფუნდამენტური ქრისტიანული წარმოდგენების შესაბამისად, ტრადიციულად სიყვარულისაკენ მოუწოდებს და საუკუნო სიცოცხლისაკენ მიუძღვის.

სოციალური სწავლება არ არის უტოპია, რომლის ხორცშესხმაც ადამიანისათვის შეუძლებელი იქნებოდა. ის არ ცდილობს ამქვეყნიურ სამოთხის აღწერას, რომელშიც კაცობრიობა სისრულის მიღწევას შეძლებდა.

ამის მიუხედავად, ეკლესიის სოციალური სწავლება გაბედულად, თანმიმდევრულად და სრული სიმკაცრით უპირისპირდება არსებულ არაადამიანურ, ან ღირსების შემლახველ პოლიტიკურ, სოციალურ თუ ეკონომიკურ მდგომარეობას და მისი შემქმნელი ცოდვის სტრუქტურებს, ღიად მოითხოვს რა კაცობრიობისაგან შექმნილი ვითარებიდან გამოსავლის ძიებას და ამ დროს კი, ერთგვარ იდეალად, კვლავ სახარებისეულ გზავნილებს უტოვებს.

აქვე აღსანიშნავია, რომ ეს სწავლება არ არის სტატიკური, უძრავი, დოგმატური შინაარსის მატარებელი, პირიქით, იგი დინამიურია, მოიხმობს რა ქრისტეს სწავლებას ცვალებად რეალობასა და დროში, კულტურებსა, საზოგადოებებსა, თუ ადამიანთა შორის ურთიერთდამოკიდებულების პროცესში. თუმცა, ძირითადი პირნციპები მაინც უცვლელი რჩება, მყარდება და დროის შესაბამისად ივსება.

ზემოთა აღნიშნული სოციალური სწავლება ერთვება ახალ, ისტორიულ რეალობას, აანალიზებს და აფასებს მას, რომელშიაც იგი ზემოხსენებულ პრინციპებს დროისა და ადგილის შესაბამისად მოუხმობს.

მოკლედ, რომ ვთქვათ, ეკლესიის სოციალურ სწავლებაში სამი ძირითადი, საბაზისო ღირებულება არსებობს, ესენია: ჭეშმარიტება, თავისუფლება და სამართლიანობა. თუმცა ადამიანთა შორის სრულფასოვანი თანაცხოვრებისათვის, ყოველივე ამასთან ერთად სიყვარულისა და გულმოწყალების არსებობაც აუცილებელია. რადგანაც „სამართლიანობა გულმოწყალების გარეშე სისასტიკეა, ხოლო გულმოწყალება სამართლიანობის გარეშე არის მიზეზი ყოველივეს დასასრულისა“ აღნიშნავდა თომა აქვინელი.

მოხსენება წაკითხულ იქნა 18-20 ნოემბერს EMC ორგანიზებით გამართულ დისკუსიების ციკლზე, თემა: „რელიგია და მისი სოციალური განზომილებები - ხელახალი წაკითხვის მცდელობა“