კვლევის შესახებ

დემოკრატიულ სახელმწიფოში უსაფრთხოების ინსტიტუტები ორლესული მახვილის ფუნქციას ასრულებენ. ერთი მხრივ, მათი ეფექტიანი საქმიანობა ქვეყანაში მშვიდობისა და სტაბილური განვითარების საფუძველია. მეორე მხრივ, ზედამხედველობის სუსტი მექანიზმებისა და ანგარიშვალდებულების ნაკლებობის პირობებში, მკვეთრად იზრდება რისკი, რომ უსაფრთხოების სამსახურების განკარგულებაში არსებული თვალთვალის ინსტრუმენტები პოლიტიკური ოპონენტების შევიწროებისა და ადამიანის უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევის ინსტრუმენტად იქცევა. ამგვარი საფრთხეების მიმართ განსაკუთრებით მოწყვლადნი არიან დემოკრატიზაციის პროცესში მყოფი სახელმწიფოები, სადაც ინსტიტუტები არ არიან საკმარისად ძლიერნი იმისთვის, რომ ძალაუფლებისთვის ბრძოლა კანონიერების ფარგლებში მოაქციონ და ინსტიტუციური მიუკერძოებლობა შეინარჩუნონ. საქართველოში უკანასკნელ წლებში განვითარებული პოლიტიკური პროცესები და მათში უსაფრთხოების სამსახურების მზარდი ჩართულობა აჩვენებს, რომ ქვეყანა სწორედ ამ საფრთხის წინაშეა და „თვალთვალის სახელმწიფოდ“[1] ჩამოყალიბების გზაზე დგას.

საქართველოში უსაფრთხოების სექტორის, კერძოდ კი, სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის (სუს) ხელში არსებული ჭარბი ძალაუფლება შეუთავსებელია ქვეყნის დემოკრატიულ მისწრაფებებთან. სუს-ზე საპარლამენტო და სამოქალაქო ზედამხედველობა სუსტად ვრცელდება და მისი საქმიანობა საზოგადოებაში ანგარიშვალდებულების კრიტიკულ დეფიციტსა და დახურულობასთან ასოცირდება. პოლიტიკური პირების, მედიის, აქტივისტებისა და სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლების მიმართ მასობრივი მიყურადების, პირადი ცხოვრების ფაქტებით შანტაჟისა და ამგვარი საქმეების სისტემური გამოუძიებლობის შემთხვევები სუს-ის საქმიანობის კანონიერებასა და ობიექტურობას ეჭვქვეშ აყენებს და ხელისუფლების მიერ მის ინსტრუმენტალიზებაზე მიუთითებს.

მაგალითად, 2021 წლის სექტემბერში მედიის საშუალებით გავრცელდა ინფორმაცია 2013-2021 წლებში, სავარაუდოდ, სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის მიერ უკანონო თვალთვალის შედეგად შეგროვებული 55 000-მდე ფაილის, ე.წ. „კრებსების“ შესახებ, რომლებიც სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების წარმომადგენლების, პოლიტიკოსების, აქტივისტების, რელიგიური პირების, დიპლომატებისა და ჟურნალისტების პირადი კომუნიკაციების დეტალებს შეიცავდა.[2] ჩანაწერები, რომელთა ავთენტურობა ბევრმა ადამიანმა პირადადაც დაადასტურა, სავარაუდოდ სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის მიერ იყო შეგროვებული და კერძო კომუნიკაციების მასობრივი თვალთვალის დამკვიდრებულ პრაქტიკაზე მიუთითებდა.[3] 2023 წელს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურმა თავად გაავრცელა სამოქალაქო საზოგადოება „კანვასის“ მიერ არაძალადობრივი წინააღმდეგობის ფორმების შესახებ ჩატარებული ლექცია-მოხსენებების ფარულად მოპოვებული ვიდეოჩანაწერები, რომელიც, მათი მტკიცებით, ორგანიზაციის მიერ „დესტაბილიზაციისა და სამოქალაქო არეულობის“ მოწყობას ისახავდა მიზნად.[4] ორივე საქმე სუს-ის საქმიანობაში პოლიტიკურად აქტიური ჯგუფებისა და საინფორმაციო ოპერაციებით საზოგადოებრივ აზრზე ზემოქმედების მიზანს გამოხატავს, რასაც ქვეყანაში დემოკრატიული პროცესების განვითარებაზე ფართომასშტაბიანი „მსუსხავი ზემოქმედება“ აქვს და არსებითად აუარესებს პოლიტიკური თავისუფლების ხარისხს.

ქვეყანაში უსაფრთხოების სამსახურების მიერ თვალთვალის მექანიზმების გამოყენების ძირითადად ორი რეჟიმი არსებობს: გამოძიების (სამართალდაცვითი) და კონტრდაზვერვითი (არასამართალდაცვითი). მიუხედავად იმისა, რომ ამ ორი მიმართულებით უსაფრთხოების სამსახურების საქმიანობა განსხვავებულ ფუნქციებსა და უფლებამოსილებებთან არის დაკავშირებული, საქართველოში სუს-ის ინსტიტუციურ მოწყობაში ორივე ეს მიმართულება გაერთიანებულია, რაც ამ ორგანოს ჭარბ ძალაუფლებას ანიჭებს და სხვადასხვა რეჟიმს მიკუთვნებული უფლებამოსილებების აღრევისა და ბოროტად გამოყენების რისკებს ზრდის.

სუს-ის ხელში საგამოძიებო ფუნქციების არსებობასთან დაკავშირებულ რისკებზე ყურადღება საკონსტიტუციო სასამართლომ 2016 წლის 14 აპრილის გადაწყვეტილებაში გაამახვილა, რომელშიც აღნიშნა, რომ სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური „პროფესიულად არის დაინტერესებული, ფლობდეს რაც შეიძლება მეტ ინფორმაციას“, შესაბამისად, გამოძიებაზე პასუხისმგებელ ორგანოს არ უნდა ჰქონდეს თვალთვალის განხორციელების საშუალებებზე ტექნიკური და სამართლებრივი კონტროლი.[5] მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს პარლამენტმა სასამართლოს მიერ არაკონსტიტუციურად ცნობილი მაშინდელი თვალთვალის მოდელის ჩასანაცვლებლად ახალი სუბიექტი - ოპერატიულ-ტექნიკური სააგენტო დააფუძნა, მას არ მიანიჭა დამოუკიდებლობისთვის საკმარისი ინსტიტუციური გარანტიები: სააგენტო, როგორც საჯარო სამართლის იურიდიული პირი, სამართლებრივად და პრაქტიკულად კვლავ სუს-ის მმართველობის სფეროში შედის. ამ უკანასკნელის ხელში საგამოძიებო ფუნქციების არსებობა კი ზრდის სააგენტოს საქმიანობაში ჩარევისა და სასამართლო კონტროლს მიღმა არსებული მასობრივი თვალთვალისთვის საჭირო ინფრასტრუქტურის მოწყობის საფრთხეს.[6]

უსაფრთხოების სექტორის პრობლემური ინსტიტუციური მოწყობისა და სუსტი საპარლამენტო და სამოქალაქო ზედამხედველობის პირობებში, ეფექტიანი სასამართლო ზედამხედველობის როლი უსაფრთხოების სექტორის ანგარიშვალდებულების მიღწევაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. ფხიზელი, ეფექტიანი და კომპეტენტური მოსამართლეების მიერ თვალთვალის მექანიზმების გამოყენების კანონიერების, ლეგიტიმურობის, აუცილებლობისა და პროპორციულობის შეფასება ყოველ ინდივიდუალურ საქმეში უზრუნველყოფს, რომ უსაფრთხოების სამსახურები ამ მექანიზმებს მხოლოდ გადაუდებელი საჭიროებისა და ადამიანის უფლებების სტანდარტების მკაცრი დაცვით გამოიყენებენ.

საქართველოში კონტრდაზვერვითი საქმიანობის ფარგლებში წარმოებული თვალთვალის მხოლოდ მცირე ნაწილი (ელექტრონული თვალთვალი) ექვემდებარება სასამართლო ზედამხედველობას. გამოძიების მიზნებისთვის წარმოებული თვალთვალის შემთხვევაში კი, მართალია, მათი წამოწყება მხოლოდ სასამართლოს ნებართვით არის დასაშვები, თუმცა მიმდინარეობის პროცესზე ზედამხედველობა მხოლოდ ფრაგმენტულად და ზედაპირულად ვრცელდება. სტატისტიკური მონაცემები აჩვენებს, რომ საერთო სასამართლოების მიერ გაცემული ნებართვების პროცენტული წილი საკმაოდ მაღალია (80%-ზე მეტი), რაც, სასამართლოს ინსტიტუციურ დამოუკიდებლობასთან დაკავშირებული პრობლემების გათვალისწინებით, აჩენს წარმოდგენას, რომ მოსამართლეები საკმარისად კრიტიკულად არ აფასებენ უსაფრთხოების სამსახურების მიერ წარმოდგენილ მტკიცებულებებს და ჭარბად ექვემდებარებიან მათ ზეგავლენას.

ეფექტიანი სასამართლო ზედამხედველობის საჭიროება განსაკუთრებით გამოიკვეთა 2022 წლის საკანონმდებლო რეფორმის შემდეგ, რომლის შედეგადაც მკვეთრად გაიზარდა იმ მუხლების რაოდენობა, რომლებზეც შეიძლება გავრცელდეს ფარული საგამოძიებო მოქმედებების გამოყენება. გარდა ამისა, მნიშვნელოვნად გახანგრძლივდა თვალთვალისა და მის შესახებ მოქალაქეებისთვის შეტყობინების ვადები, რაც ერთობლიობაში საგრძნობლად ზრდის ადამიანის უფლებებში არაპროპორციული ჩარევის რისკებს.[7]

ჩამოთვლილი ფაქტორები განაპირობებს საზოგადოებაში არა მარტო უსაფრთხოების სექტორის სანდოობის დაბალ ხარისხს (მაგ., მოსახლეობის 46%-ს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური პოლიტიკური/პარტიული გავლენებისგან თავისუფალი არ ჰგონია[8]), არამედ პირდაპირ ზეგავლენას ახდენს მედიის, პოლიტიკური და სამოქალაქო ჯგუფების საქმიანობის ხარისხსა და თავისუფლებაზეც. გარდა ამისა, უსაფრთხოების სამსახურების საქმიანობის გამჭვირვალობის ხარისხი კრიტიკულად დაბალია,[9] რაც კიდევ უფრო ართულებს ინფორმაციის მოპოვებას არა მხოლოდ უშუალოდ უსაფრთხოების სამსახურების, არამედ მის კონტროლსა და ზედამხედველობაზე პასუხისმგებელი დემოკრატიული ინსტიტუტების საქმიანობის ეფექტიანობაზე. შედეგად, უსაფრთხოების სამსახურების საქმიანობის შესახებ საზოგადოებასა და პროფესიულ წრეებს მწირი და ზედაპირული ინფორმაცია აქვთ, რაც უარყოფითად აისახება ადამიანის თავისუფლებებსა და პირად ავტონომიაზე, ხელს უწყობს საზოგადოებაში ტოტალური კონტროლის განცდის დამყარებას და უსაფრთხოების სფეროსთან დაკავშირებული საკითხების მითოლოგიზებას. 

წინამდებარე კვლევაში სისტემურად არის გაანალიზებული საქართველოში უსაფრთხოების სამსახურების მიერ თვალთვალის მექანიზმების გამოყენებაზე სასამართლო ზედამხედველობის დემოკრატიულობის, ეფექტიანობისა და გამჭვირვალობის ხარისხი და მის საფუძველზე ჩამოყალიბებულია შესაბამისი სამოქმედო რეკომენდაციები.

გაზიარება