რელიგიის თავისუფლების საკითხებზე მომუშავე საზოგადოებრივი ორგანიზაციები ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი (EMC), ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტი (TDI) საქართველოს დემოკრატიული ინიციატივა (GDI), საქართველოს გაეროს ასოციაცია (UNAG), მედიის განვითარების ფონდი (MDF), მოგმართავთ თხოვნით საქართველოს კონსტიტუციის ცვლილებების პროექტის შეფასების დროს მხედველობაში მიიღოთ კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის მე-9 და მე-19 მუხლში განსახორციელებელი ცვლილებების პროექტს, რომელიც რელიგიის თავისუფლების მხარდასაჭერად კონსტიტუციაში არსებულ დეკლარაციულ ჩანაწერებს ზღუდავს.

კონსტიტუციის ზოგადი დებულებებში ადამიანის უფლებებზე აქცენტის შესუსტება

საკონსტიტუციო ცვლილებების არსებული პროექტის თანახმად იცვლება კონსტიტუციის მე-9 მუხლის ფორმილირება: დებულება - „სახელმწიფო აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას, ამასთან ერთად ის აღიარებს მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსგან“ - იცვლება და რწმენის და აღმსარებლობის სრული თავისუფლების აღიარების ნაცვლად, რომელსაც მოჰყვებოდა სიტყვები „ამასთან ერთად“ და ეკლესიის როლის აღიარება, ცვლილებების პროექტში გამოყენებულია უფრო სუსტი ჩანაწერი, რომ რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებასთან ერთად, სახელმწიფო აღიარებს მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.

მე-9 მუხლის მეორე პუნქტში დაკონკრეტებულია, რომ ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა განისაზღვრება საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალიურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის გაფორმებული კონსტიტუციური შეთანხმებით. მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტის მეორე ნაწილი კი აკონკრეტებს, რომ „კონსტიტუციური შეთანხმება სრულად უნდა შეესაბამებოდეს საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს, კერძოდ, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროში.“ ამდენად, არსებული რედაქციით კონსტიტუციის გარდა არსებობს კონსტიტუციური შეთანხმების შეფასების კიდევ ერთი სტანდარტი, რომელიც ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროში საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებთან კონსტიტუციური შეთანხმების შესაბამისობის აუცილებლობას ადგენს, რომელიც ახალი რედაქციით ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა სფეროზე დაზუსტებას აღარ გაითვალისწინებს.

მნიშვნელოვანია, რომ კონსტიტუციის მე-9 მუხლში სიტყვა „აღმსარებლობის“ შენარჩუნების მიუხედავად, კონსტიტუციური ცვლილებების პროექტით რელიგიის თავისუფლების დამდგენი ძირითადი ნორმა (მე-19 მუხლი) „აღმსარებლობაზე“ პირდაპირ მითითებას აღარ აკეთებს. ამდენად, დებულება ახალი რედაქციით კონკრეტდება რწმენის და სინდისის თავისუფლების დაცვაზე. ცხადია, საჭიროების შემთხვევაში და საერთაშორისო სამართლით აღიარებული პრინციპების შესაბამისად,[1] რწმენის თავისუფლება ფართე განმარტებას დაექვემდებარება, თეისტურ რწმენებსაც მოიაზრებს და შესაბამისად, „აღმსარებლობაზე“ პირდაპირი მითითების გაქრობით ვერ შეიცვლება რელიგიის თავისუფლების არსებულ გარანტიები. თუმცა, სისტემური ცვლილებების ფონზე, რომლებიც ადამიანის უფლებებსა და რელიგიის თავისუფლებაზე აქცენტს ასუსტებს, შესაძლოა ასეთმა სიახლემ რელიგიური უმცირესობების უფლებრივი მდგომარეობის კუთხით დამატებით გაუგებრობა შექმნას, და მათი რელიგიური გამოხატვის დაცვის კუთხით სახელმწიფოს მიმართ ნდობა კიდევ უფრო დააზიანოს.   ამასთან, კონსტიტუციის მე-19 მუხლის განხილული ცვლილება  (კონსტიტუციური ცვლილებების პროექტის მე-16 მუხლი) ბუნდოვანია კონსტიტუციის მე-9 მუხლთან შეუსაბამობის ნაწილშიც, რომელიც ამ უკანასკნელისგან განსხვავებით მითითებას როგორც რწმენის, ასევე აღმსარებლობის თავისუფლებაზე ახალი რედაქციითაც ითვალისწინებს.

აღსანიშნავია, რომ რელიგიურ ორგანიზაციებთან (არა მარტო ერთ რელიგიურ ორგანიზაციასთან) გარკვეულ თემებზე შეთანხმებების გაფორმება ან მათი განსაკუთრებული როლის აღნიშვნა სხვა ქვეყნებშიც მიღებული პრაქტიკაა.[2] მსგავსი ურთიერთმიმართება ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის არსებობს მაგალითად ბულგარეთში. ბულგარეთის კონსტიტუცია ითვალისწინებს მართლმადიდებელი ეკლესიის „ტრადიციული რელიგიის“ სტატუსზე, თუმცა იქვე მიუთითებს რელიგიური ორგანიზაციების სახელმწიფოსგან დამოუკიდებლობაზე, მათ თავისუფლებაზე, ასევე რელიგიური თემების, ინსტიტუციების მრწამსის პოლიტიკური მიზნებისთვის გამოუყენებლობაზე.[3] ირლანდიის კონსტიტუცია ქვეყნის რელიგიური კონტექსტის მიუხედავად, შესაძლოა სწორედ ამიტომაც, კონსტიტუციაში პირდაპირ უთითებს, რომელიმე რელიგიის მხარდაჭერის აკრძალვაზე.[4] მსგავს კონტექსტში, პოლონეთის კონსტიტუცია აკონკრეტებს სეკულარიზმის პრინციპის ხაზგასასმელად, რომ სახელმწიფო და რელიგიები გამიჯნული არიან საკუთარი ავტონომიის სფეროებით, თუმცა თანამშრომლობენ საჯარო ინტერესის საკითხებზე. ეკლესიებს და სხვა რელიგიურ ორგანიზაციები თანაბარი უფლებებით სარგებლობენ, საჯარო უწყებები უნდა იყვნენ მიუკერძოებლები პირადი რწმენის საკითხებში, და უნდა უზრუნველყონ ინდივიდების გამოხატვა საჯარო სივრცეში. ამასთან, პოლონეთის კონსტიტუცია, საქართველოს კონსტიტუციის მსგავსად, თავად კონსტიტუციის ტექსტში უთითებს რომაულ კათოლიკურ ეკლესიასთან პოლონეთის სახელმწიფოს ურთიეთრობაზე, რომელიც რეგულირდება საერთაშორისო ხელშეკრულებით (ვატიკანის სამართლებრივი სტატუსის გამო) და ასევე კანონით. კონსტიტუციის იგივე მუხლი განსაზღვრავს სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებთან შეთანხმების გაფორმების შესაძლებლობას კანონისა და შეთანხმებების საფუძველზე, რომლებიც რელიგიური ორგანიზაციების შესაბამის წარმომადგენლებსა და მთავრობას შორის ფორმდება.[5]

ამდენად, რელიგიური ორგანიზაციისთვის ეკლესიის მსგავსი სტატუსის დადასტურების შემთხვევაშიც, კონსტიტუციური წესრიგი სხვა ქვეყნებშიც, ასეთი სტატუსის ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ დამაბალანსებელი დებულებების აუცილებლობას ხედავს.

აღწერილი პრაქტიკის მიუხედავად, კონსტიტუციური შეთანხმების მსგავსი სტატუსისა დოკუმენტით სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის დამყარებული ურთიერთობის ანალოგი სხვა ქვეყნებში არ მოიძებნება. მსგავსება არსებობს ვატიკანსა და სხვადასხვა სახელმწიფოს შორის გაფორმებულ შეთანხმებებთან, თუმცა განსახილველ შემთხვევაში, ცალსახაა არსებითი განსხვავებაც, რადგან ვატიკანისგან განსხვავებით, ეკლესია არ წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტს.[6]

შეთანხმების „კონსტიტუციური“ სტატუსი პრაქტიკაში მის შიდა კანონმდებლობასთან შედარებით უპირატესობას გულისხმობს, ასევე მისი სახელმწიფოს სახელით და პრეზიდენტის მიერ გაფორმება მართლაც ატარებს გარკვეულ მსგავსებას საერთაშორისო ხელშეკრულებასთან, მიუხედავად იმისა, რომ შეთანხმება სახელმწიფოსა და მისი საერთო რეგულირების ქვეშ არსებულ ერთ-ერთ რელიგიურ ორგანიზაციას შორის არის დადებული.[7]

აღსანიშნავია, კონსტიტუციის მე-6 მუხლი, რომელშიც კონსტიტუციის ახალი რედაქციით ცვლილებები არ შედის, ადგენს, რომ  „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას ან შეთანხმებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, კონსტიტუციურ შეთანხმებას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ.“ ასეთი განმარტება თანხვედრაშია თავად შეთანხმების „კონსტიტუციურ“ სტატუსთან, რადგან კონსტიტუცია წარმოადგენს იმ შიდა - სახელმწიფოებრივ აქტს, რომელიც საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან მიმართებით უპირატესი ძალით სარგებლობს.[8] კონსტიტუციის მე-6 მუხლი, მე-9 მუხლისგან განსხვავებით, არ არის მხოლოდ დეკლარაციული ხასიათის და ასახულია ნორმატიული აქტების შესახებ კანონში.[9]

შესაბამისად, დადგენილი სამართლებრივი რეჟიმი მიანიშნებს ზოგადად საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან კონსტიტუციური შეთანხმების უპირატესობაზე, თავის მხრივ დეკლარაციის ფორმით აცხადებს მის დაქვემდებარებას ისეთ საერთაშორისო ხელშეკრულებებზე (მაგალითად, ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპული კონვენცია და გაეროს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტი), რომლებიც ადამიანის უფლებების სფეროში საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებს და ნორმებს ადგენენ.

კონსტიტუციური შეთანხმების per se საერთაშორისო ხელშეკრულებებზე მაღალი იერარქიის განსაზღვრის ფაქტი საერთაშორისო ხელშეკრულებების მხარეთათვის სავალდებულოობის შესახებ  ვენის კონვენციით აღებული ვალდებულების დარღვევას არ წარმოადგენს თუ არ დგინდება უშუალოდ კონსტიტუციური შეთანხმებასა და სახელმწიფოს მიერ ნაკისრ საერთაშორისო ვალდებულებებს შორის აშკარა წინააღმდეგობა, თუმცა ერთ რელიგიურ ორგანიზაციასთან ურთიერთობის განმსაზღვრელი დოკუმენტისთვის[10], ნორმატიული აქტების იერარქიაში საერთაშორისო ხელშეკრულებებზე უფრო მაღალი ძალის მინიჭება, საერთაშორისო სამართლით აღებული ვალდებულებებისათვის შიდა კანონმდებლობაზე რეფერირებით გვერდის ავლის თეორიულ მცდელობას შეიძლება წარმოადგენს.

ადამიანის უფლებების დაცვაზე დაფუძნებული ხედვით, კონსტიტუციის მე-6 მუხლის  მე-9 მუხლთან ერთობლიობაში განმარტება მოითხოვს  ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროში საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების დამდგენი საერთაშორისო ხელშეკრულებების მიმართ გამონაკლისის დადგენას და მათ მიმართ კონსტიტუციური შეთანხმების დაქვემდებარებას. თუმცა,  ასეთი განმარტების მიზანი არც ნორმატიული აქტების შესახებ კანონში იკვეთება, ეს კი მე-9 მუხლით დადგენილ კონსტიტუციური შეთანხმების შეფასების სტანდარტს საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებთან მიმართებით მხოლოდ დეკლარაციულ ხასიათს ანიჭებს.

აღნიშნულ კონსტიტუციურ ცვლილებებს ერთი შეხედვით რედაქციული ხასიათი აქვს და არსებითად არ ცვლის რელიგიის თავისუფლებასთან დაკავშირებულ კონსტიტუციურ სტანდარტს, თუმცა ფორმულირების ცვლილებითა და აქცენტების გადანაცვლებით, კონსტიტუციური შეთანხმებისა და მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული კონსტიტუციური სტატუსი სიმბოლურად კიდევ უფრო ძლიერდება, სწორედ რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებისა და ადამიანის უფლებების დაცვის მნიშვნელობის თაობაზე დეკლარაციული ჩანაწერების დასუსტებისა და ამოღების ხარჯზე.

კონსტიტუციური შეთანხმებით ერთი რელიგიური ორგანიზაციის მხარდაჭერის/გაძლიერების ფონზე სხვა აღმსარებლობის პირების რწმენის თავისუფლების „სრული“ ფორმით შენარჩუნებაზე აქცენტის დაკარგვამ, შესაძლოა შეზღუდოს რელატიური თავისუფლების - რწმენის და აღმსარებლობის ფარგლები და ნაკლები პრინციპულობა გამოიჩინოს სეკულარული სახელმწიფოს პრინციპის დაცვის კუთხით.

კონსტიტუციის მე-9 მუხლის დეკლარაციული ხასიათის დათქმიდან ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა სფეროზე დაზუსტების ამოღება, ერთი შეხედვით, შესაძლოა პოზიტიურ ცვლილებას წარმოადგენდეს, რადგან საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებზე უთითებს და მას მხოლოდ , ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროზე არ ავიწროებს. თუმცა, სწორედ იმის გამო, რომ კონსტიტუციური შეთანხმების შეფასების ყველაზე რელევანტურ სტანდარტს ადამიანის უფლებების სფერო წარმოადგენს და არა jus cogens უფრო ფართედ, მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებებზე მითითება დააზუსტეს.  ამგვარი მიდგომის შენარჩუნება, არსებულ რედაქციაში სიტყვა ‘კერძოდ’ სიტყვების - „მათ შორის“ - ჩანაცვლებით შესაძლებელი იქნება.

ადამიანის უფლებებზე აქცენტის შენარჩუნება მით უფრო მნიშნველოვანი იყო, მაშინ როცა შეთანხმების ტექსტი მთლიანად არის დაცლილი ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული შინაარსისგან და ის ზოგად მითითებასაც კი არ აკეთებს თანასწორობის უფლებაზე.[11] გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ კონსტიტუციური შეთანხმებისთვის საერთაშორისო ხელშეკრულებებზე უპირატესი იურიდიული ძალის მიმნიჭებელი დებულება (მე - 6 მუხლი) გარკვეულ გაუგებრობას იწვევს საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებთან კონსტიტუციური შეთანხმების შესაბამისობაზე დეკლარაციული ხასიათის დანაწესთან მიმართებით, შესაბამისად, ადამიანის უფლებების საწინააღმდეგო განმარტებების თავიდან ასაცილებლად საჭირო იყო თავად კონსტიტუციის მე-6 მუხლის რედაქტირება, ან კონსტიტუციის მე-9 მუხლის დეკლარაციული მოთხოვნის გაძლიერება ადამიანის უფლებებზე აქცენტის დაკარგვის ნაცვლად.

კონსტიტუციური შეთანხმების დამტკიცებამდე, სამწუხაროდ, პარლამენტმა არ გაითვალისწინა საერთაშორისო ექსპერტების, მათ შორის, ვენეციის კომისიის[12] მიერ გაცემული რეკომენდაციები. ვენეციის კომისიაც ხედავდა პრობლემას შეთანხმების „კონსტიტუციურ“ სტატუსში. კომისიის განმარტებით, კანონზე  მაღლა მდგომი „კონსტიტუციური“ შეთანხმებით ეკლესიის სტატუსი სახელმწიფო შტოების სტატუსს უახლოვდებოდა და შესაძლოა შეექმნა საჯარო საკითხებზე რელიგიურის დომინირების ეჭვები და საფრთხეები. ვენეციის კომისია შეთანხმების არა სახელმწიფოსა და ეკლესიას, არამედ საქართველოს მთავრობასა და ეკლესიას შორის გაფორმების რეკომენდაციას გასცემდა. ვენეციის კომისია შიშობდა, რომ კონსტიტუციური სტატუსი ეკლესიის მიერ გამოყენებული შეიძლება ყოფილიყო კანონის უზენაესობის გვერდის ავლისთვის, ასევე სამოქალაქო თავისუფლებების დაცვისგან თავის არიდებისთვის. ვენეციის კომისიის მიერ დანახული საფრთხეები მეტწილად გამართლდა, კონსტიტუციური შეთანხმებით ეკლესიის პასუხისმგებლობიდან იზოლირების მცდელობა აისახა 2014 წელს მიღებულ ანტიდისკრიმინაციულ კანონმდებლობაშიც, სადაც აღნიშნულია „ამ კანონის არცერთი დებულება არ შეიძლება განიმარტოს ისე, რომ იგი ეწინააღმდეგებოდეს საქართველოს კონსტიტუციასა და „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის“ კონსტიტუციურ შეთანხმებას”.

კონსტიტუციის 39-ე მუხლის ადამიანის უფლებების თავიდან ზოგად დებულებებში გადატანა

ზოგადად ადამიანის უფლებების დაცვასთან მიმართებით მნიშვნელოვანია, კონსტიტუციაში შესული ცვლილება, რომელსაც ადამიანის უფლებების თავის 39-ე მუხლში მოცემული დებულება - „კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებიც აქ არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად გამომდინარეობს კონსტიტუციის პრინციპებიდან“ -  ზოგად დებულებებში გადაჰყავს და სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთ განმარტებად წარმოადგენს. ამით კონსტიტუციაში პირდაპირ მოხსენიების გარეშე საყოველთაო აღიარებული უფლებები და თავისუფლებები პრინციპის  მნიშვნელობას იძენს, საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მხოლოდ განმარტების დამატებითი ინსტრუმენტია, და რომელიმე უფლების კონსტიტუციურ წესრიგში შემოყვანის საშუალებებს ამცირებს.

ცვლილება მიემართება რელიგიის თავისუფლების გარანტიებსაც, მათ შორის კონსტიტუციის მე-9 მუხლს, რომელიც კონსტიტუციური შეთანხმების საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებთან შესაბამისობაზე საუბრობს.  მიუხედავად იმისა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებების საფუძველზე, არ არსებობს ნორმატიული აქტების საერთაშორისო აქტებთან შესაბამისობის შეფასების პრაქტიკული შესაძლებლობა, სწორედ 39-ე მუხლი (მე-7 მუხლთან ერთად, რომელიც ახალი რედაქციით მე-4 მუხლის ნაწილი ხდება და 39 მუხლის ინტეგრირებას ახდენს) იძლევა საშუალებას კონსტიტუციური შეთანხმების შეფასება მოხდეს არა მარტო კონსტიტუციასთან, არამედ ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებთან, თავისუფლებებთან, რომლებიც თავისთავად გამომდინარეობენ კონსტიტუციის პრინციპებიდან.[13]

დასკვნა

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, ხელმომწერი ორგანიზაციები მიუთითებენ, რომ:

1. ზოგადი დებულებიდან რწმენის და აღმსარებლობის სრული თავისუფლების აღიარების ჩანაწერის შესუსტებით და სიტყვის ‘სრულის’ ამოღებით რელიგიის თავისუფლებით დაცული სფერო ზოგადად არ იცვლება (რომელსაც კონსტიტუციის მე-19 მუხლი იცავს და შინაარსობრივად ახალი პროექტით ის არ იცვლება), თუმცა, სიმბოლურ დონეზე ის აქცენტებს ცვლის. თუ ძველი ტექსტი სიმძიმის ცენტრს რელიგიის თავისუფლებაზე სვამდა და მასთან კავშირში ეკლესიის განსაკუთრებულ როლზე საუბრობდა, შემოთავაზებული ცვლილების პროექტი მახვილს ეკლესიის განსაკუთრებულ როლზე აკეთებს. ცხადია, ამ ჩანაწერის მიუხედავად, სახელმწიფოს რჩება ვალდებულება რელიგიის თავისუფლება სრულყოფილად და არადისკრიმინაციულად დაიცვას. თუმცა, სეკულარული სახელმწიფოს პრინციპის ხაზგასმისთვის, მნიშვნელოვანია, კონსტიტუციაში აქამდე არსებული ჩანაწერი შენარჩუნდეს და აქცენტი სწორედ რწმენის და აღმსარებლობის თავისუფლების სრული დაცვის მნიშვნელობაზე გაკეთდეს.
2. ადამიანის უფლებების სფეროში საყოველთაო პრინციპებთან და ნორმებთან კონსტიტუციური შეთანხმების შესაბამისობის ამოღებაც, ტექნიკურად ამგვარი შესაბამისობის აუცილებლობის მოთხოვნას ვერ გააუქმებს, რადგან ნორმა ტოვებს ზოგადად საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებთან და ნორმებთან კონსტიტუციური შეთანხმების შესაბამისობის თაობაზე დათქმას, თუმცა, ეს დაზუსტება ხაზგასმაა ადამიანის უფლებების პრიმატზე და არსებითია ის სიტყვების - „მათ შორის“ დამატებით შენარჩუნდეს. ამ ხაზგასმის დატოვება კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია იმ პირობებში, როცა თავად კონსტიტუციური შეთანხმება, რომელიც კონსტიტუციის შემდეგ ადგილს იკავებს ნორმათა იერარქიების სისტემაში და მაღალი რანგის საკანონმდებლო აქტია, რაიმე ტიპის დათქმას ადამიანის უფლებებზე და მათ შორის, თანასწორობის პრინციპებზე არ აკეთებს.
3. იმ პირობებში, როდესაც ზოგად დებულებებში არ გვხვდება მკაფიო ჩანაწერი სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთგამიჯნულობისა და ურთიერთდამოუკიდებლობის, ამავე დროს კონსტიტუციური შეთანხმების ადამიანის უფლებების სფეროში საერთაშორისო ხელშეკრულებებით აღებულ ვალდებულებებთან მიმართების შესახებ, და კომისიას ამ ნაწილში სეკულარიზმის კონსტიტუციური გარანტიების მკაფიო დეკლარირებაზე არ უფიქრია, ზოგად დებულებებში ეკლესიის განსაკუთრებული როლის შესახებ ჩანაწერის გაძლიერება (რელიგიის სრული თავისუფლების აღიარების თაობაზე ჩანაწერის შეცვლისა და ადამიანის უფლებებით აღიარებულ პრინციპებთან და ნორმებთან კონსტიტუციური შეთანხების შესაბამისობაზე სპეციალური ხაზგასმის ამოღების გზით) კონსტიტუციურად აძლიერებს დომინანტი ეკლესიის ექსკლუზიურ პრეფერენცირებაზე (მხარდაჭერასა და გაძლიერებაზე) დაფუძნებულ მიდგომას.

იმ პირობებში, როდესაც კონსტიტუციური შეთანხმების სტატუსთან დაკავშირებით ისედაც ბევრი სამართლებრივი კრიტიკა არსებობს (სახელმწიფოსა, და არა რომელიმე სახელმწიფო უწყებას (მაგალითად მთავრობას) და ეკლესიას შორის შეთანხმების გაფორმება;  კონსტიტუციური შეთანხმებაში ცვლილებების შეტანის წარმოუდგენლად რთული და თითქმის შეუძლებელი პროცედურა; კონსტიტუციური შეთანხმებისთვის საერთაშორისო ხელშეკრულებებზე მაღალი იურიდიული ძალის მინიჭება; კონსტიტუციური შეთანხმების კონსტიტუციური კონტროლის პრაქტიკული შეუძლებლობა), კონსტიტუციური ცვლილებების პროექტით კონსტიტუციური შეთანხმების და დომინანტი ეკლესიის როლის კიდევ უფრო გაძლიერების ინტერესი მოკლებულია სამართლებრივ რაციონალურობას.

4. ზოგად დებულებებში სწორედ სახელმწიფოს პოლიტიკური და სოციალური ორგანიზების ფუნდამენტური პრინციპები უნდა გაიწეროს და არსებითია, ეკლესიასთან დაკავშირებულ ჩანაწერში ძირითადი და არსებითი აქცენტი სწორედ სეკულარიზმის - სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთდამოუკიდებლობის და ურთიერგამიჯვნის პრინციპზე გაკეთდეს.

მთლიანობაში უნდა ითქვას, რომ იმ პირობებში როდესაც კონსტიტუციური შეთანხმება და სხვა საკანონმდებლო აქტები დომინანტი ეკლესიისთვის პრივილეგირებულ, უთანასწორო და ასემიტრიულ სამართლებრივ მოცემულობას ქმნის და ზოგიერთ შემთხვევაში სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთგადაჯჭვულობის ნიშნებს შეიცავს, კონსტიტუციაში, როგორც ძირითად კანონში და პოლიტიკური და სოციალური შეთანხმების დოკუმენტში, რელიგიის თავისუფლებისა და ზოგადად ადამიანის უფლებების სფეროს მნიშვნელობის დაკნინება პრობლემურია და კიდევ უფრო მეტად აღრმავებს კრიტიკას ხელისუფლების მკვეთრად არასეკულარული მიდგომების და მათი ინსტიტუციონაზაციის მცდელობის შესახებ.

გაზიარება