შესავალი

ცენტრალური საარჩევნო კომისიის მიერ გამოქვეყნებული ოფიციალური შედეგებით, საპარლამენტო არჩევნებში  ამომრჩეველთა ხმების უმრავლესობა (53.93%) ქართულ ოცნებას აქვს, ბარიერგადალახულმა ოთხმა ოპოზიციურმა პარტიამ კი ჯამში 37.79% მიიღო.[1] წინასაარჩევნო პერიოდსა და კენჭისყრის დღეს გამოვლენილი მძიმე დარღვევების ფონზე არჩევნების ლეგიტიმაცია კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა. სადამკვირვებლო მისიებმა და მედიასაშუალებებმა საარჩევნო დარღვევების (ამომრჩეველთა მოსყიდვა, ხმის მრავალჯერადი მიცემა, ფარულობის დარღვევა და სხვ.) ამსახველი არაერთი მტკიცებულება გაავრცელეს. დარღვევების მასშტაბმა და სიმძიმემ საფუძვლიანი ეჭვი გააჩინა, რომ საპარლამენტო არჩევნების შედეგები  სათანადოდ არ ასახავს ამომრჩევლების თავისუფალ ნებას.[2]

ცესკომ საპარლამენტო არჩევნების საბოლოო შედეგები 17 ნოემბერს შეაჯამა. როგორც მოსალოდნელი იყო, წინასწარი მონაცემები არ შეცვლილა. შემაჯამებელი ოქმის მიხედვით, პარლამენტის მანდატები ასე განაწილდება: „ქართული ოცნება“ - 89 მანდატი, ოპოზიცია - ჯამში 61 მანდატი. არჩევნების შედეგების მიმართ უნდობლობის გამო ბარიერგადალახულმა ოპოზიციურმა პარტიებმა საპარლამენტო მანდატებზე უარის თქმა დააანონსეს. ეს ნიშნავს იმას, რომ მე-11 მოწვევის პარლამენტი შესაძლოა სრულად ერთპარტიულად - ქართული ოცნების წარმომადგენლებით დაკომპლექტდეს. დამოუკიდებელი საქართველოს ისტორიაში ასეთი პრეცედენტი არ ყოფილა. შესაბამისად, ერთპარტიულმა პარლამენტმა შესაძლოა ახალი გამოწვევები გააჩინოს როგორც საგარეო ურთიერთობების სფეროში, ისე შიდადემოკრატიული პროცესებისა და პოლიტიკური სტაბილურობის მიმართულებით.

მანდატებზე უარის თქმა

ერთპარტიული პარლამენტის პირობებში მოსალოდნელი გამოწვევების განხილვამდე უნდა შევაფასოთ რამდენად რეალისტურია ოპოზიციის გარეშე პარლამენტის დაკომპლექტება. როგორც უკვე აღინიშნა, ოპოზიციურმა პარტიებმა ჯერ კიდევ წინასწარი შედეგების გასაჯაროების შემდეგ გაავრცელეს განცხადება,  მანდატებზე უარის თქმისა და სიების ჩახსნის შესახებ.[3] ზოგიერთმა მათგანმა წერილობით ცესკოსაც მიმართა საპარლამენტო სიის რეგისტრაციაზე უარის განცხადებით. ეს პოზიცია უფრო მეტად პოლიტიკური განაცხადი და პროტესტის გამოხატულებაა, რადგან კანონმდებლობა საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ მანდატებზე ერთიანად უარის თქმის შესაძლებლობას არ ითვალისწინებს. თუმცა, პარლამენტის შეკრებისა და უფლებამოსილების ცნობის შემდეგ თითოეულ დეპუტატს  ექნება შესაძლებლობა, ინდივიდუალურად მოითხოვოს უფლებამოსილების შეწყვეტა. საქართველოს კონსტიტუცია პარლამენტის წევრის უფლებამოსილების შეწყვეტის პროცედურას არ განსაზღვრავს. შესაბამისად, მანდატზე უარის თქმის შემთხვევაში პარლამენტის სავალდებულო „თანხმობა“ მხოლოდ რეგლამენტის დონეზეა გაწერილი.

უფლებამოსილების შეწყვეტის ამგვარად შეზღუდვა პარლამენტის თავისუფალ მანდატთან წინააღმდეგობაშია და არც საერთაშორისო სტანდარტებს შეესაბამება. თითქმის ყველა ევროპულ სახელმწიფოში, სადაც პარლამენტის თავისუფალი მანდატი არის აღიარებული, დეპუტატებს ყოველგვარი მიზეზის დასახელების გარეშე შეუძლიათ გადადგომა და უფლებამოსილების განხორციელებაზე უარის თქმა საკანონმდებლო ორგანოს მიერ ცნობად მიიღება. მაგალითად, ბელგიაში თანამდებობის დატოვების დროს დეპუტატი მიმართავს სენატის პრეზიდენტს, ხოლო სენატი გადადგომის ფაქტს  ცნობად იღებს.[4]  ზოგიერთი სახელმწიფოს კანონმდებლობით განცხადების წარდგენის უფრო ფორმალური, ბიუროკრატიული პროცედურაა დადგენილი, თუმცა შინაარსობრივი განხილვა და უფლებამოსილების შეწყვეტაზე უარის თქმის შესაძლებლობა არც ამ შემთხვევაშია გათვალისწინებული. მაგალითად,  გერმანიის ბუნდესტაგის წევრმა  მანდატის დატოვების შესახებ განცხადება უნდა გააფორმოს ნოტარიუსთან ან უფლებამოსილ დიპლომატთან. პირადი განცხადების საფუძველზე უფლებამოსილების შეწყვეტის საკითხის განხილვა პარლამენტის მიერ მხოლოდ იმ ქვეყნებშია გათვალისწინებული, რომელიც დეპუტატის აბსოლუტურ მანდატს ცნობს (ფინეთი, გვატემალა, შვედეთი).[5] მათგან განსხვავებით, საქართველოს კონსტიტუცია და პარლამენტის რეგლამენტი პირდაპირ მიუთითებს, რომ დეპუტატი თავისუფალი მანდატით სარგებლობს.

ევროპული ქვეყნების კანონმდებლობის საპირისპიროდ, საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტის მიხედვით, საბოლოო გადაწყვეტილებას უფლებამოსილების შეწყვეტის შესახებ არა განმცხადებელი დეპუტატი, არამედ პარლამენტი იღებს სრული შემადგენლობის უმრავლესობით. გამოდის, რომ მხოლოდ ქართული ოცნების დეპუტატებსაც შეუძლიათ, რომ ოპოზიციური პარტიების წევრებს უფლებამოსილება არ შეუწყვიტონ. ასე მოხდა 2020 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ. მმართველმა გუნდმა ოპოზიციის 51 დეპუტატს, რომლებმაც საკანონმდებლო ორგანოს განცხადებით მიმართეს და მანდატებზე უარი თქვეს, უფლებამოსილება არ შეუწყვიტა.[6] ქართული ოცნების წარმომადგენლების განცხადებით, ეს გადაწყვეტილება საბოტაჟის ხელშეშლას ემსახურებოდა. ამ პრაქტიკის ფონზე, მაღალია შანსი იმისა, რომ პარლამენტის უფლებამოსილების ცნობის შემდეგ არც ამჯერად დაკმაყოფილდეს ოპოზიციის დეპუტატების განცხადება. ამ შემთხვევაში, ოპოზიციის წარმომადგენლები შეინარჩუნებენ პარლამენტის წევრის უფლებამოსილებას, თუმცა ეს, რასაკვირველია, არ გამორიცხავს საპარლამენტო საქმიანობისთვის ბოიკოტის გამოცხადების შესაძლებლობას. ოპოზიციურ პარტიებს აქამდეც ჰქონდათ გამოცხადებული ბოიკოტი „რუსული კანონის“ მიღებისა და პროევროპული კურსიდან გადახვევის გამო. თუ ოთხივე ოპოზიციური პარტია სრულ ბოიკოტს გამოაცხადებს, ეს ფაქტობრივ ერთპარტიულობას შექმნის პარლამენტში.

რეალური vs ფორმალური მრავალპარტიულობა

რეალური და ქმედითი მრავალპარტიულობა საქართველოს პარლამენტში არც წინა წლებში ყოფილა. 2020 წლის საპარლამენტო არჩევნებში ქართულმა ოცნებამ 90 მანდატი მოიპოვა, თუმცა პარლამენტის უფლებამოსილების ცნობიდან რამდენიმე თვეში ექვსმა დეპუტატმა  მმართველი პარტია დატოვა,[7] რის გამოც ქართულ ოცნებას პარლამენტში 84 დეპუტატი დარჩა. 2023 წელს მმართველ გუნდს კიდევ ერთი დეპუტატი გამოაკლდა.[8]  შესაბამისად, მეათე მოწვევის პარლამენტში ქართულ ოცნებას არა კვალიფიციური და საკონსტიტუციო, არამედ უბრალო უმრავლესობა ჰქონდა, თუმცა ამას მმართველი გუნდისთვის პარტიული ინტერესებით საქმიანობაში ხელი არ შეუშლია. არსებული კონსტიტუციური მოწყობა, დემოკრატიისა და პლურალიზმისთვის არცთუ სახარბიელოდ, ერთპარტიულობისთვის ხელსაყრელ სამართლებრივ სივრცეს ქმნის, რადგან როგორც საკანონმდებლო, ისე აღმასრულებელ დონეზე თითქმის ყველა ფუნდამენტური საკითხის გადაწყვეტისთვის უბრალო უმრავლესობის მხარდაჭერას მოითხოვს. სწორედ ამის შედეგია ის, რომ წინა წლებში ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლები გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ქმედითი უფლებამოსილებებით ვერ სარგებლობდნენ. მიუხედავად ამისა, ოპოზიციური დეპუტატების პარლამენტში ყოფნა მაინც უნარჩუნებდა საპარლამენტო პროცესებს დემოკრატიულ იმიჯს, რადგან ოპოზიციის წარმომადგენლებს ინფორმაციის მიღებისთვის სადეპუტატო ინსტრუმენტების გამოყენებისა და საზოგადოებრივი ინტერესების წარმოდგენის შესაძლებლობა ჰქონდათ.

აშკარაა, რომ პარლამენტის ერთპარტიულად დაკომპლექტება არც მმართველი გუნდისთვის წარმოადგენს სასურველ სცენარს, რადგან ფორმალური მრავალპარტიულობა დემოკრატიის ილუზიას ქმნის, ხელისუფლებას პოლიტიკური სტაბილურობის შენარჩუნებასა და საზოგადოებრივი განწყობების მართვაში ეხმარება. ამით აიხსნება წინა მოწვევის პარლამენტში ოპოზიციის დეპუტატებისთვის უფლებამოსილების შეწყვეტაზე უარის თქმაც და ამავე მიზეზით არის მოსალოდნელი ყველა დეპუტატის უფლებამოსილების ცნობა ახალ პარლამენტში.

89 მანდატიანი პარლამენტი

არსებული კონსტიტუციური და საკანონმდებლო სისტემის პირობებში 150 წევრიან პარლამენტში მხოლოდ 89 დეპუტატის არსებობაც კი არსებითად ვერ შეაფერხებს საპარლამენტო საქმიანობას. სრულად ქართული ოცნების დეპუტატებით დაკომპლექტებულ პარლამენტს შეუძლია საპარლამენტო უფლებამოსილებების მნიშვნელოვანი ნაწილის განხორციელება, მათ შორის:

• პირველი სხდომის მოწვევა და პარლამენტის უფლებამოსილების ცნობა
• მთავრობის დაკომპლექტება
• პარლამენტის თავმჯდომარის დანიშვნა
• ნებისმიერ კანონისა და ორგანული კანონის მიღება (გარდა სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის საკუთრებაში გადაცემის წესის დამდგენი ორგანული კანონისა)[9]
• მაღალი რანგის თანამდებობის პირების (სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის უფროსი, სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის უფროსი, უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარე, გენერალური პროკურორი, გენერალური აუდიტორი, და სხვ.) დანიშვნა
• პრეზიდენტის დანიშვნა და სხვ.

მოსალოდნელი გამოწვევები

საპარლამენტო უფლებამოსილებებიდან არის ცალკეული საკითხები, რომლებიც ერთპარტიული პარლამენტისა და 89 მანდატის პირობებში ვერ გადაწყდება. მათ შორისაა:

• სახალხო დამცველის არჩევა - ამჟამინდელი სახალხო დამცველი პარლამენტმა 2023 წლის მარტში აირჩია 6 წლის ვადით, შესაბამისად, თუ მას უფლებამოსილება ვადამდე არ შეუწყდა, კვალიფიციური უმრავლესობის არარსებობა სამართლებრივ პრობლემას არ შექმნის.
• იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს არამოსამართლე წევრების არჩევა - ამჟამად იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში 5 არამოსამართლე წევრია (ლევან ნემსაძე, გოგა კიკილაშვილი, გიორგი გზობავა, ტრისტან ბენაშვილი, ზურაბ გურასპაშვილი). ხუთივე მათგანი 2023 წლიდან იკავებს ამ პოზიციას და უფლებამოსილების ვადა 2027 წელს (მე-11 მოწვევის პარლამენტის უფლებამოსილების პერიოდში) ეწურებათ. იმის გათვალისწინებით, რომ მოსამართლე წევრები (უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარესთან ერთად) საბჭოს 2/3-ს ქმნიან, არამოსამართლე წევრების აურჩევლობის შემთხვევაშიც კი იუსტიციის უმაღლესი საბჭო კვლავ გადაწყვეტილებაუნარიან ორგანოდ დარჩება.[10]
• საკონსტიტუციო სასამართლოს 3 მოსამართლის არჩევა - პარლამენტის მიერ არჩეულ სამივე მოსამართლეს უფლებამოსილება შეუწყდება მე-11 მოწვევის პარლამენტის უფლებამოსილების ვადის ფარგლებში. მათგან ერთი საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარე მერაბ ტურავაა, რომელსაც უფლებამოსილების ვადა 2025 წლის მარტში უმთავრდება, დანარჩენი 2 მოსამართლე (ევა გოცირიძე, მანანა კობახიძე) კი 2028 წელს დაასრულებს სამოსამართლო საქმიანობას საკონსტიტუციო სასამართლოში. ახალი პარლამენტის საქმიანობის პირობებში დღის წესრიგში დადგება საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეების არჩევის საკითხი. თუ პარლამენტი ვერ აირჩევს მოსამართლეებს, კოლეგიები სრულად ვერ დაკომპლექტება, თუმცა ეს არ აბრკოლებს საქმეების განხილვას და გადაწყვეტილების მიღებას საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ.
• კონსტიტუციური კანონის მიღება.
• პრეზიდენტის იმპიჩმენტი.

მიუხედავად იმისა, რომ არსებული კონსტიტუციური წესრიგის გათვალისწინებით პარლამენტის საქმიანობა ერთპარტიულობის პირობებშიც კი არსებითად ვერ შეფერხდება, ძალაუფლების მონოპოლიზაცია ერთი პარტიის მიერ პოლიტიკური სტაგნაციისა და გაუმჭვირვალე მმართველობის რისკებს ქმნის როგორც ახალ, ისე დამკვიდრებულ დემოკრატიებში.[11] ამ ვითარებაში, არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს პარლამენტი ოპოზიციის წარმომადგენლებს უფლებამოსილებას შეუწყვეტს თუ დეპუტატები საკუთარი ინიციატივით გამოაცხადებენ ბოიკოტს, რადგან საპარლამენტო საქმიანობაში მათი მონაწილეობის შემთხვევაშიც კი, მმართველ გუნდს ფუნდამენტური მნიშვნელობის გადაწყვეტილებების მიღება პოლიტიკური კონსენსუსის გარეშე, ერთპარტიულად შეუძლია. ასეთი სისტემა დომინანტურ-პარტიული სახელმწიფოებისთვის არის დამახასიათებელი. [12]

კანონშემოქმედებითი თუ ცალკეული საკადრო გადაწყვეტილებების მიღების მიღმა,  ერთპარტიული პარლამენტი გაცილებით მნიშვნელოვან ზიანს მიაყენებს უფრო ფართოდ, დემოკრატიულ პროცესებს ქვეყანაში. ყველაზე მკაფიოდ, ფაქტობრივი ერთპარტიულობა ორი მიმართულებით გამოვლინდება:

• ძალაუფლების კონცენტრაცია

დემოკრატიის ერთ-ერთი ფუნდამენტური პრინციპია ხელისუფლების დანაწილება, რომელიც სახელმწიფო ძალაუფლების კონცენტრაციისა და  ბოროტად გამოყენების რისკების თავიდან აცილებისკენ არის მიმართული. დღესდღეობით აშკარაა, რომ ხელისუფლების ყველა შტო, ყველა საჯარო უწყება პოლიტიზებულია და მმართველი გუნდის ინტერესებით მოქმედებს. ეს ეხება არამხოლოდ აღმასრულებელ, არამედ სასამართლო ხელისუფლებასაც. სისტემაში ცალკეული დამოუკიდებელი მოსამართლეების არსებობის მიუხედავად, პოლიტიკური ინტერესის საქმეებზე, როგორც წესი, ხელისუფლებისთვის სასარგებლო შედეგი დგება. ამის ფონზე, არ იყო მოულოდნელი, რომ სააპელაციო სასამართლოებმა სადამკვირვებლო მისიების საჩივრები არ დააკმაყოფილეს. ასევე ამ მიზეზით არ არის მოსალოდნელი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ პრეზიდენტის სარჩელის[13] დაკმაყოფილება და არჩევნების შედეგების არაკონსტიტუციურად გამოცხადება.

დღესდღეობით ხელისუფლებისგან დამოუკიდებლობას მხოლოდ პრეზიდენტის ინსტიტუტი ინარჩუნებს, თუმცა მოქმედი პრეზიდენტის უფლებამოსილების ვადის გასვლისა და პრეზიდენტის ახალი წესით დანიშვნის შემდეგ, მაღალი ალბათობით, ეს ინსტიტუტიც სახელისუფლებო კონტროლის ქვეშ მოექცევა. შესაბამისად, ქვეყანაში არ დარჩება მიუკერძოებელი და დამოუკიდებელი საჯარო უწყება. ამ ვითარებაში შეუძლებელია საუბარი ხელისუფლების შტოებს შორის ურთიერთბალანსზე.

• ფორმალური და არაეფექტიანი საპარლამენტო კონტროლი

პარლამენტის ერთ-ერთ მთავარ კონსტიტუციურ  ფუნქციას  მთავრობის საქმიანობაზე  კონტროლის განხორციელება წარმოადგენს. კანონმდებლობა ამ ფუნქციის შესასრულებლად ზედამხედველობის ოცამდე მექანიზმს განსაზღვრავს, მათ შორისაა: პარლამენტის წევრის კითხვა, სამთავრობო საათი, საგამოძიებო და სხვა დროებითი კომისიების შექმნა და სხვ. საპარლამენტო კონტროლის მექანიზმებს, უმეტესად, ოპოზიციური დეპუტატები იყენებენ აღმასრულებელი ხელისუფლების სხვადასხვა დაწესებულების საქმიანობაზე ზედამხედველობის მიზნით. ოპოზიციის ბოიკოტის პირობებში კი ცალსახაა, რომ საპარლამენტო კონტროლი მხოლოდ ფორმალურ ფუნქციად ჩამოყალიბდება. პარლამენტი მხოლოდ იმ მექანიზმებს გამოიყენებს, რომლებსაც რუტინული სახე აქვს და სავალდებულო ფორმით არის განსაზღვრული. მაგალითად: პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებული ორგანოების ყოველწლიური ანგარიშების მოსმენა, თუმცა ბოლო წლებში პარლამენტი ამ ვალდებულებასაც კი არ ასრულებდა სრულყოფილად.[14]

შეჯამება

პარლამენტში ფაქტობრივი ერთპარტიულობა დემოკრატიული პრინციპებისა და კონსტიტუციური ღირებულებების ეფექტიანად დაცვას აყენებს ეჭვქვეშ, საპარლამენტო კონტროლს მხოლოდ ფორმალურ მექანიზმად აქცევს და ფაქტობრივად, ძირს უთხრის ხელისუფლების რეალურ დანაწილებას. ამასთან, ერთპარტიულობის თანმდევი მძიმე შედეგები ოპოზიციურ პარტიებს ვერ უბიძგებს მანდატებით სარგებლობისკენ, რადგან სადეპუტატო უფლებამოსილების განხორციელების შემთხვევაშიც კი მათ საპარლამენტო საქმიანობაზე გავლენა ფაქტობრივად არ ექნებათ.

წინა გამოცდილების გათვალისწინებით, პარლამენტის უფლებამოსილების ცნობის შემდეგ ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლების განცხადება უფლებამოსილების შეწყვეტის თაობაზე, მაღალი ალბათობით, არ დაკმაყოფილდება, რადგან მმართველ გუნდს ფორმალური მრავალპარტიულობა პოლიტიკური სტაბილურობის შენარჩუნებაში ეხმარება. ამის მიუხედავად, ოპოზიციური პარტიების მხრიდან ამ მოთხოვნის დაყენება შესაძლოა პოლიტიკური განაცხადი, არჩევნების შედეგების მიმართ პროტესტისა და იმ მოქალაქეების მიმართ სოლიდარობის გამოცხადების შესაძლებლობა იყოს, რომლებიც უწყვეტად გამოხატავენ პროტესტს არალეგიტიმური არჩევნების მიმართ.

შექმნილ ვითარებაში საპარლამენტო არჩევნების მთავარი დანიშნულება პოლიტიკური რეალობის გადატვირთვა, პარტიებს შორის ძალის დაბალანსება და პოლიტიკურ ცხოვრებაში საზოგადოებრივი საჭიროებების მეტი ინტენსივობით გაჩენა უნდა ყოფილიყო. თუმცა, გაყალბების მასშტაბები, რამაც ოპოზიციას ბოიკოტისკენ უბიძგა, არსებულ პარლამენტს არამხოლოდ ფორმალურად გახდის ერთპარტიულს, შინაარსობრივადაც ის კიდევ უფრო მეტად დაშორდება საჯარო, საზოგადოებრივ ინტერესებს და კიდევ უფრო მეტად მოერგება პარტიულ თუ ზე-პარტიულ კერძო ინტერესებს.

გაზიარება