საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
შესავალი
2004 წელს ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის რვა ქვეყნის ევროკავშირში გაწევრიანება ყველაზე დიდი გაფართოება და უმნიშვნელოვანესი ისტორიული მოვლენაა, რომელმაც ოფიციალურად დაუსვა წერტილი ევროპის რეგიონის ორ იდეოლოგიურ ნაწილად დაყოფას. საბჭოთა კავშირის მემკვიდრეობამ რეგიონში წარმოქმნილ ახალ სახელმწიფოებში ჰეტეროგენული დემოგრაფიული ფონი დატოვა, რამაც გარკვეულწილად განაპირობა გაფართოების პროცესში ევროკავშირში გაწევრიანების კრიტერიუმების შინაარსი, კონკრეტულად ეროვნული უმცირესობების დაცვის მიმართულებით.
აღსანიშნავია, რომ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმრავლესობა ევროკავშირში გაწევრიანების პროცესის დაწყებამდე უკვე ზრუნავდა ქვეყნის შიგნით ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვის მიმართულებით. ევროსაბჭოში გაწევრიანება და ევროპული ინსტიტუტების მიერ შექმნილი უფლებრივი სტანდარტები უკვე ახდენდა გავლენას ამ ქვეყნების შიდაპოლიტიკურ პროცესებზე. ეროვნული უმცირესობების დაცვის კუთხით CEE ქვეყნებმა, ლატვიის გარდა, ჩამოყალიბებისთანავე, 1995 წელს მოაწერეს ხელი ეროვნული უმცირესობების დაცვის ევროპულ ჩარჩო კონვენციას, მაშინ როდესაც ევროკავშირის ზოგიერთმა წევრმა ქვეყანამ ეს უფრო გვიან გააკეთა. თუმცა, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ, პოსტ-კომუნისტურ და სოციალისტურ ქვეყნებში არსებული ნაციონალისტური ნარატივების ფონზე, ჩარჩო კონვენციის ხელმოწერა კონკრეტული დათქმებით მოხდა, რაც ძირითადად სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის დაცვას (ბულგარეთი), ეროვნული უმცირესობების უფლებების მოქალაქეობაზე მიბმას (ესტონეთი და პოლონეთი), ან მხოლოდ კონკრეტული ეროვნული უმცირესობების აღიარებას (სლოვენია) მოიაზრებდა.[1]
წინამდებარე ანალიტიკური დოკუმენტის მიზანია, 2004 და 2007 წლების დიდ გაფართოებაზე დაყრდნობით განსაზღვროს და გაანალიზოს ევროკავშირის მოთხოვნები, პრიორიტეტები და მონიტორინგის შესაბამისი მექანიზმები კანდიდატი სახელმწიფოებისათვის, ქვეყნის შიგნით ეროვნული უმცირესობების დაცვის გარანტირების შესაქმნელად. დოკუმენტის პირველი ნაწილი ისტორიულ რაკურსში განიხილავს ეროვნული უმცირესობების დაცვას, როგორც ევროკავშირში გაწევრიანების ერთ-ერთ სავალდებულო კრიტერიუმს. მეორე ნაწილში, ევროკომისიის ანგარიშებზე დაყრდნობით, დეტალურად არის ჩაშლილი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ქვეყნების გამოცდილება, წლიდან წლამდე, ამ კრიტერიუმის შესრულებასთან მიმართებით. ხოლო, მესამე ნაწილში განხილულია ევროკავშირის პრიორიტეტები ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებით, ახლანდელი გაფართოების მონაწილე სახელმწიფოების, მათ შორის საქართველოსთვის.
- ეროვნული უმცირესობების საკითხის დინამიკა ევროკავშირის აღმოსავლეთ გაფართოების პროცესში
შესავალი
2000-იანი წლების დასაწყისში ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ევროკავშირში გაწევრიანების პოლიტიკურ დღის წესრიგში ეროვნული უმცირესობების დაცვა წამყვანი საკითხი იყო. ევროკავშირში ამ თემაზე მსჯელობის დაწყება საბჭოთა კავშირის დაშლასა და ევროპის რეგიონში ახალი ქვეყნების წარმოშობას უკავშირდება. გამომდინარე იქიდან, რომ საბჭოთა ბლოკი, ისტორიულად ეწინააღმდეგებოდა, ევროპის ქვეყნებს შორის, ადამიანის უფლებების საკითხებთან დაკავშირებული საერთო წესრიგის შემოღებას,[2] 1989-1991 წლებში, ევროპულ ინსტიტუტებს გაუჩნდათ რეალური შესაძლებლობა სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების გაძლიერებისა და რეგიონში ნორმატიული ბალანსის ჩამოყალიბებისათვის.[3] საბჭოთა კავშირის დაშლამ, ასევე, წარმოქმნა ახალი, გარდამავალი პოლიტიკური გარემო უფლებრივი საკითხების ხელახლა გადააზრებისათვის. განსაკუთრებით, ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებით, რადგან უფლებებზე მანამდე არსებული ყველა დისკურსი, ინდივიდებზე და არა ჯგუფებზე იყო მიბმული. სწორედ ამ დროს, ევროპის კავშირი არა მხოლოდ ეკონომიკურ, არამედ პოლიტიკურ გაერთიანებად ჩამოყალიბდა, რომელმაც რეგიონში სტაბილიზატორის როლი შეითავსა. ევროკავშირში გაწევრიანების არსებითი პირობების შემოღებით კი, რომელიც ‘’კოპენჰაგენის კრიტერიუმების’’[4] სახელით არის ცნობილი, ამ პროცესის წარმატებისთვის აუცილებელი საერთო ნორმატიული ვალდებულებები ჩამოყალიბდა, რომელთა შორისაა კანდიდატი სახელმწიფოების გაწევრიანებისთვის ეროვნული უმცირესობების უფლებების უზრუნველყოფა.[5]
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ახლად ჩამოყალიბებულ სახელმწიფოებში გაძლიერდა ეთნო-ნაციონალიზმი, რომელმაც ერთიორად გაზარდა ეროვნული უმცირესობების დისკრიმინაციის, გაუცხოებისა და მათი უფლებების დაცვის საკითხის პოლიტიზირების რისკები. აღმოსავლეთ გაფართოებასთან მიმართებით ევროკავშირის მიდგომები ამ სახელმწიფოებში ეროვნული უმცირესობების დაცვის შესახებ მნიშვნელოვნად იყო განპირობებული რეგიონის უსაფრთხოების დაცვითაც, ვინაიდან იუგოსლავიის ძალადობრივმა დაშლამ და პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში განვითარებულმა ომებმა მეტად რეალური გახადა წარმოდგენები პოტენციურ ეთნიკურ კონფლიქტებზე აღმოსავლეთ ევროპის დანარჩენ ქვეყნებში, სადაც ეროვნული უმცირესობები კომპაქტურად იყვნენ დასახლებულნი.[6]
ევროკავშირის გაფართოების რიტორიკის ამგვარმა ფორმულირებამ გავლენა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების სტაბილიზაციის პროცესზე.
"კოპენჰაგენის კრიტერიუმები" და ეროვნული უმცირესობების დაცვის, როგორც გაწევრიანების ერთ-ერთი პირობის პრობლემურობა
კოპენჰაგენის კრიტერიუმები, ევროკავშირის მიერ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებისათვის კავშირში გაწევრიანების სავალდებულო პირობებს აწესებს. იგი 1993 წელს იქნა შემოღებული და გაწევრიანების არსებით პირობად, ქვეყნის შიგნით, ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვას მოიაზრებს. ‘’წევრობა მოითხოვს კანდიდატი ქვეყნის მიერ ქვეყნის შიგნით შეიქმნას სტაბილური ინსტიტუტები, რაც დემოკრატიის, ადამიანის უფლებების, კანონის უზენაესობის, ეროვნული უმცირესობების პატივისცემისა და დაცვის გარანტიას იძლევა.’’[7]
კოპენჰაგენის კრიტერიუმების მეშვეობით, ევროკავშირმა კიდევ უფრო გააძლიერა პოლიტიკური პარადიგმა ეროვნული უმცირესობების უფლებების კოლექტიურ ბუნებასთან დაკავშირებით, რისი პირველი გამოყენებაც საბჭოთა კავშირისა და იუგოსლავიის დაშლის შედეგად, ახალი სახელმწიფოების გაჩენას უკავშირდებოდა. თუმცა, პარადოქსულია, ის ფაქტი, რომ ევროკავშირი კანდიდატ ქვეყნებს უწესებს სტანდარტს, რომელზეც თავად წევრი ქვეყნები არ არიან შეთანხმებული, შიდასახელმწიფოებრივი პრაქტიკები კი, ეროვნული უმცირესობების დაცვის მიმართულებით, ასიმეტრიულია. ერთ-ერთი მიზეზი თუ რატომ შეიძლება ევროკავშირის სამართალი ამასთან დაკავშირებით ბუნდოვანი იყოს, უფლებების კოლექტიური ბუნების განსაზღვრის იდეოლოგიური ბარიერია.[8] მართალია, გარკვეულწილად, ევროკავშირის ინსტიტუტების მიერ ადამიანის უფლებებისა და ეროვნული უმცირესობების დაცვის საკითხებზე რეზოლუციების მიღების გზით, ერთგვარი დეკლარაციული პოლიტიკის დამკვიდრდა, მაგრამ, აღნიშნული, წევრი ქვეყნების შიგნით ძირითადი პოლიტიკის ნაწილად არ გადაქცეულა. გარდა ამისა, ევროკავშირის სამართალში არ არსებობს ეროვნული უმცირესობების დაცვის სამართლებრივი საფუძველი და უმცირესობების ცნების ნორმატიული დეფინიცია.[9]
ევროკავშირის შიგნით, ეროვნული უმცირესობების დაცვა, მათ შორის უმცირესობებისათვის დაცვის პოლიტიკური და სამართლებრივი საშუალებების უზრუნველყოფა, პოლიტიკური მონაწილეობა, ლინგვისტური და სხვა უფლებები შიდასახელმწიფოებრივი დისკრეციის საკითხია და მასზე გავლენას ევროკომისია და მართლმსაჯულების სასამართლო ვერ ახდენს. ამგვარი ბუნდოვანი მიდგომა, თავის მხრივ უარყოფით გავლენას ახდენს ევროკავშირის გაფართოების პროცესზე და ერთიორად ასუსტებს ეროვნული უმცირესობების დაცვის კრიტერიუმს, როგორც ევროკავშირის წევრობის აუცილებელ პირობას.
შესაბამისად, კრიტიკა ევროკავშირის აღმოსავლეთ გაფართოებაში წარმოქმნილ ორმაგ სტანდარტთან დაკავშირებით ლეგიტიმურია, თუმცა მეტად მნიშვნელოვანია პრაქტიკული ასპექტები, ასეთ პირობებში რა რესურსით და შეფასების რა ინსტრუმენტებით განსაზღვრავს ევროკავშირი, თუ რამდენად აკმაყოფილებს კანდიდატი ქვეყანა კოპენჰაგენის კრიტერიუმებით დადგენილ ეროვნული უმცირესობების დაცვის მოთხოვნას. გარდა ამისა, კანდიდატმა ქვეყანამ, შესაძლოა, შეასრულოს კოპენჰაგენის კრიტერიუმები, თუმცა გაწევრიანების შემდეგ, პროგრესზე დაკვირვების მყარი მექანიზმების არ არსებობის გამო რჩება რისკი, რომ ეროვნული უმცირესობების უფლებები შიდასახელმწიფოებრივი პრიორიტეტების სიიდან შეიძლება ამოიშალოს.[10]
პროგრესზე დაკვირვების მიზნით, ევროკომისია კონსულტაციით მიმართავს ეუთოსა და ევროსაბჭოს შესაბამის სტრუქტურებს, უკვე არსებული და გამოცდილი ინსტრუმენტების შედეგების გასაზიარებლად. ასევე, მისი გადაწყვეტილებები კანდიდატი ქვეყნების მთავრობებთან პოლიტიკური მოლაპარაკებების საფუძველზე მიიღება.[11]
გარდა ამისა, ევროკავშირის კანდიდატი ქვეყნისთვის ევროპის საბჭოს წევრობის ფაქტობრივი ვალდებულება, ადამიანის უფლებებსა და ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებით არსებულ დამატებით სტანდარტებს აწესებს კანდიდატი ქვეყნებისთვის, რომელიც მეტწილად ავსებს ევროკავშირის შიგნით არსებული ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებით ნორმატიული წესრიგის ბუნდოვანებას. ევროკომისია ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ევროკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით შემუშავებულ რეგულარულ ანგარიშებში, ეროვნული უმცირესობების დაცვის კრიტერიუმთან მიმართებით, პროგრესის შეფასებისა და ანალიზისთვის ‘’ევროპულ სტანდარტებს’’ იშველიებდა. უფრო კონკრეტულად, ეროვნული უმცირესობების საკითხებზე ევროსაბჭოს ინსტიტუტებისა და ეუთოს მიერ, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებისათვის გაწეულ რეკომენდაციებს, განხორციელებულ აქტივობებსა და მიღებულ დოკუმენტებს .[12] უფრო მეტიც, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი ძირითადი წყარო და სტანდარტია მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოსთვისაც, ევროკავშირის აქტებისა და წევრი სახელმწიფოების შიდა სამართლის ინტერპრეტირების პროცესში.
- ევროკომისიის რეგულარული ანგარიშების ძირითადი მიგნებები ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებთან მიმართებით
CEE ქვეყნებზე რეგულარი ანგარიშების შედარებითი ანალიზი
ევროკომისიის ყოველწლიური რეგულარული ანგარიშები ორმხრივ მოლაპარაკებებთან ერთად, კანდიდატი ქვეყნების პროგრესის დაკვირვებისა და შეფასების მთავარი ინსტრუმენტია. ანგარიშები შინაარსობრივად მიყვება კოპენჰაგენის კრიტერიუმებს და მათზე დაკვირვებით, შესაძლებელია განვსაზღვროთ ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებით ის ძირითადი ტრენდები, რომელიც თან გასდევდა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ევროკავშირში გაწევრიანების პროცესს.
ამ პროცესში ცხადად იკვეთება, რომ ეროვნული უმცირესობების დაცვის მიმართულებით არ არსებობს შეფასების კონკრეტული მარკერები და პროგრესის განსაზღვრის შედარებით მდგრადი მექანიზმები. რეგულარული ანგარიშები არ არის საკმარისად თანმიმდევრული ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების მიერ გაწევრიანებამდე გადადგმული ნაბიჯების შეფასების პროცესში. ანგარიშების წარმოდგენილი შენიშვნები ძალიან ზოგადია და ზოგიერთ ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებით, არასაკმარისად ინფორმატიული.[13] მაგალითად, ანგარიშებში ზოგადად ნახსენებია რომ ქვეყნის მიერ შესაცვლელი ან მისაღებია სხვადასხვა კანონი. ეროვნული უმცირესობების დაცვის კონტექსტში ძირითადად ეს ეხება მოქალაქეობის შესახებ კანონს, ნატურალიზაციის პროცედურებს, ენობრივ უფლებებსა და საარჩევნო კანონმდებლობას. ასევე, ანგარიშები ხშირად საუბრობენ ცენტრალური ან ადგილობრივი ინსტიტუციების დაფუძნებაზე და უმცირესობების უფლებების უზრუნველსაყოფად სამთავრობო პროგრამების შემოღებაზე.[14] აღნიშნული ტენდენციები, ევროკომისიის მიერ მხოლოდ რაოდენობრივი მარკერებით არის შეფასებული, მათ შორის რა რაოდენობის უმცირესობის ჯგუფის წარმომადგენელმა მიიღო მოქალაქეობა, ნატურალიზაციის შესახებ მოთხოვნათა რაოდენობა, ენის ან მოქალაქეობის ტესტის ჩაბარების სტატისტიკა, სკოლების ან კლასების რაოდენობა, სადაც უმცირესობების ენებზე სწავლობენ, უმცირესობების ენებზე მომუშავე მედია და მაუწყებლების რაოდენობა და ა. შ.
ევროკავშირის მიერ შეფასების რეალური ბერკეტი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ევროსაბჭოსა და ეუთოს მონიტორინგის ინსტრუმენტებითა და მათ შიგნით არსებული ინსტიტუტების რეკომენდაციებით არის ნაკარნახევი.ევროკავშირის მონიტორინგის ზოგადი გავლენა კი, ეროვნული უმცირესობების მიმართულებით ქვეყნების შიდა ტენდენციების გაძლიერებაშია. [15]
ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკური მონაწილეობის უფლება
ევროკომისია ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკური მონაწილეობის უფლებას თითქმის ყველა ქვეყნის შემთხვევაში ეხება. ბულგარეთში, ეთნიკურად თურქი მოსახლეობის, რომლებიც საერთო რაოდენობის 9 %-ს შეადგენს, ინტეგრაციისა და პოლიტიკური უფლებების უზრუნველყოფის საკითხი წლიდან-წლამდე დადებითი პროგრესით ხასიათდებოდა, რადგან მათ როგორც ცენტრალურ, ასევე ადგილობრივ დონეზე, არჩეული წარმომადგენელი ჰყავთ. თუმცა, კრიტიკულად არის შეფასებული ადმინისტრაციულ და თავდაცვის უწყებებში ეთნიკურად თურქი მოსახლეობის დაბალი წარმომადგენლობის საკითხი. [16] უნგრეთის შემთხვევაშიც, ევროკავშირში გაწევრიანების კრიტერიუმები ერთგვარი ზეწოლა აღმოჩნდა ხელისუფლებისათვის, რომ ქვეყნის შიგნით ეროვნული უმცირესობების სამართლებრივი აღიარება, მათთვის სახელდახელოდ განათლებისა და ლინგვისტური უფლებების მინიჭება და უმცირესობებისთვის ადგილობრივი თვითმმართველობების ჩამოყალიბება მომხდარიყო. დღესდღეობით, უნგრეთში უმცირესობების ცამეტივე ჯგუფს ეროვნული თვითმმართველობები გააჩნია, რომელთაც პოლიტიკური წარმომადგენლობა და საკუთარი უფლებამოსილებები გააჩნიათ. აღსანიშნავია, რომ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებიდან, უნგრეთი ერთადერთი სახელმწიფოა, რომელსაც ეროვნული უმცირესობების შესახებ ჩარჩო კონვენციის მრჩეველთა კომიტეტის მხრიდან შეფასების საუკეთესო მაჩვენებელი აქვს.[17]
ევროკომისია ცენტრალური და აღმოსავლეთ ქვეყნებთან მიმართებით ყურადღებას ინტეგრაციის სამთავრობო პროგრამებზე და მათ შესრულებაზე პასუხისმგებელ ინსტიტუციების მუშაობის ეფექტიანობაზეც ამახვილებს.[18] ასევე, კომისია ახალისებს ინტეგრაციის პროგრამების დეცენტრალიზაციას, რაც გულისხმობს ადგილობრივ დონეზე ინიციატივებისა და შესაბამისი ფინანსური რესურსების არსებობას.
ეროვნული უმცირესობების ენების გამოყენების საკითხი
პოლიტიკური წარმომადგენლობის გარდა, ევროკომისია ყურადღებას ამახვილებს ეროვნული უმცირესობების ენების გამოყენებაზე, განსაკუთრებით ქვეყნების იმ რეგიონებში, სადაც უმცირესობები კომპაქტურად არიან დასახლებული. მაგალითად, ესტონეთის შემთხვევაში ესტონური ენის გამოყენების შესახებ კანონში რუსულენოვანი ეთნიკური უმცირესობებისათვის მშობლიური ენა, ადმინისტრაციულ სამართალწარმოების ენად არის წარმოდგენილი ქვეყნის იმ რეგიონებში, სადაც 50 % ადგილობრივი მოსახლეობის რუსულენოვანები არიან.[19] ესტონეთისა და ლატვიის ანგარიშების მიხედვით ჩანს, რომ ევროკომისია უმცირესობების ინტეგრაციის თვალსაზრისით, თანაბრად ამახვილებს ყურადღებას, როგორც უმცირესობების ენების გამოყენების უფლებაზე, ასევე სახელმწიფო ენის ხარისხიან სწავლებაზე. ანგარიშებში ნათქვამია, რომ უმცირესობების ინტეგრაციის მიზნით არსებული პროგრამები, მათ შორის, სახელმწიფო ენის შესასწავლი კურსები, ხელმისაწვდომი და ხარისხიანი უნდა იყოს უმცირესობების ყველა წარმომადგენლისათვის. განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ორივე ქვეყნის შემთხვევაში, მოქალაქეობის მიღებისა და კონკრეტულ საჯარო პოზიციებზე დასაქმება სახელმწიფო ენის მაღალ დონეზე ფლობას უკავშირდება.[20]
ეროვნული უმცირესობების განათლების უფლება
ევროკომისია მნიშვნელობას ანიჭებს განათლების უმცირესობების ენებზე მიღების საკითხს. იგი დადებითად აფასებს რუმინეთში უნგრელი უმცირესობებისთვის (მოსახლეობის 6 %) განათლების ყველა საფეხურზე მშობლიური ენით სწავლების შესაძლებლობას. უმცირესობების ენაზე განათლების მიღების საკითხი დადებითი კუთხით განხილულია ბულგარეთის შემთხვევაშიც, რადგან გაწევრიანების პროცესში თურქ და ბოშა უმცირესობებთან მიმართებით მანაც გადადგა გარკვეული ნაბიჯები მათი ლინგვისტური უფლებების განათლების სფეროში უზრუნველსაყოფად. აღსანიშნავია, ევროკომისიის შეფასება ბულგარეთის თურქების მიერ გვარების შეცვლაზე, რაც ასევე ითვლება წინ გადადგმულ ნაბიჯად ეროვნული უმცირესობების დაცვის კონტექსტში.[21] ასევე, მნიშვნელოვანია აღინიშნოს ევროკომისიის აქცენტები ელექტრონული მედიისა და ტელევიზიის უმცირესობების ენებზე ხელმისაწვდომობის მნიშვნელობაზე, ისევე როგორც, მათ როლზე ქვეყნებში მყოფი ეროვნული უმცირესობების კულტურისა და იდენტობის გასავრცელებლად.
ეროვნული უმცირესობების სოციალური და ეკონომიკური ექსკლუზიის საკითხი
სამოქალაქო, პოლიტიკური და კულტურული უფლებების მიღმა, ევროკომისია CEE ქვეყნების რეგულარულ ანგარიშებში ყურადღებას ეროვნული უმცირესობების სოციალურ და ეკონომიკურ მდგომარეობაზეც ამახვილებს და არაერთხელ აღნიშნავს, რომ ქვეყნებმა უნდა მიმართონ ყველა შესაძლო ზომას ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში სიღარიბესთან საბრძოლველად. გარდა ამისა, უმცირესობების კონკრეტული ჯგუფების სოციალური სტატუსისა და დისკრიმინაციის ფონზე ჩამოყალიბებული სოციალურ და ეკონომიკურ ექსკულიზიაზე მუშაობა ევროკომისიის მიერ, ასევე პრიორიტეტულ საკითხად არის დანახული . [22] სოციალურ ექსკლუზიასთან ბრძოლა ევროკავშირის სოციალური პოლიტიკის ძირითადად მიზანს წარმოადგენს, რაზეც თავად ევროკავშირის შექმნის დოკუმენტშიც არის გამახვილებული ყურადღება.[23] სწორედ ევროკავშირის ამ მიზნებზე დაყრდნობით, კანდიდატ ქვეყნებსაც დაევალათ სოციალურ ექსკლუზიასთან საბრძოლველად, ეროვნული სამოქმედო გეგმები შეემუშავებინათ. [24]
ევროკომისიის ზემოაღნიშნული მითითებები სისტემურად არ აღწერს CEE ქვეყნებში არსებულ ინსტიტუციურ ჩარჩოებს, ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკის შემუშავებისა და საერთაშორისო სტანდარტების იმპლემენტაციის პროცესს. ამასთან ერთად, კომისიას არ გააჩნია შეფასების კრიტერიუმები, რომელსაც სტრუქტურულად მიყვებოდა თითოეულ პროგრესზე საუბრისას. [25] CEE ქვეყნებში, ევროკავშირში გაწევრიანებამდე პერიოდში, ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკასთან დაკავშირებული გამოწვევები, ხშირად, დაფინანსებისა და საკმარისი ადმინისტრაციული რესურსის არარსებობას, ასევე, საზოგადოებაში ცნობიერების არქონას უკავშირდებოდა. აღსანიშნავია, რომ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების გასაძლიერებლად ევროკავშირმა, 1989 წელს PHARE პროგრამა შექმნა[26], ხოლო 1997 წელს მხარდაჭერა გაწევრიანების მიზნებისთვის, პრიორიტეტების შესაბამისად შეცვალა. PHARE-ს არ გააჩნდა დამოუკიდებელი ბიუჯეტი CEE ქვეყნებში ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკის გასავითარებლად. გარდა ამისა, სამოქალაქო საზოგადოებისა და დემოკრატიზაციისთვის მას მთელი ბიუჯეტის მხოლოდ 1 % ჰქონდა განსაზღვრული. [27]
PHARE პროგრამა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს ფინანსურს მხარდაჭერას 1989 წლიდან, გარდამავალ პერიოდში, სოციალური და ეკონომიკური რეფორმებისთვის სთავაზობს. მაგალითად, ბულგარეთის შემთხვევაში, 2001 წელს 82.8 მილიონი ევრო იყო გამოყოფილი, საიდანაც 7 მილიონი ევრო, კონკრეტულად, ეთნიკური ინტეგრაციისა და სამოქალაქო საზოგადოების პროექტებს მოხმარდა. ეს პროექტები ეხებოდა ბოშა მოსახლეობის ინტეგრაციის ხელშეწყობას, ეთნიკური უმცირესობების ჯანდაცვის რესურსებზე ხელმისაწვდომობას, სოციალური ექსკლუზიის აღმოფხვრას, მედია მიმართულებით პროფესიული სტანდარტის გაძლიერებასა და თავისთავად მდგრადი, დინამიკური სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებას.[28]
ევროკავშირის მხარდაჭერამ მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ქვეყნებში ეროვნული უმცირესობების დაცვის მიმართულებით სპეციალური პროგრამების დანერგვასა და განხორციელებაში. ბულგარეთის, ლიტვისა და რუმინეთის შემთხვევებში, სამთავრობო დაფინანსებების სიმწირის გამო, პროგრამების იმპლემენტაცია თითქმის საერთაშორისო დაფინანსებაზე იყო დამოკიდებული. ესტონეთის, უნგრეთის, ლატვიასა და სლოვაკეთში, როგორც ევროკავშირის, ასევე საერთაშორისო და მთავრობის მნიშვნელოვანი რაოდენობის თანადაფინანსებების მეშვეობით ხდებოდა კონკრეტული პროგრამების განხორციელება.[29] თუმცა, ევროკავშირის კრიტიკა ამ მიმართულებითაც არსებობდა, კონკრეტულად კი, დაფინანსებისათვის პროგრამების შერჩევის დროს, უფრო მეტად უნდა ყოფილიყო გათვალისწინებული პროგრამის სამიზნე ბენეფიციარების რეალური საჭიროებები და ის, თუ რამდენად არტიკულირებენ ადგილობრივი ჯგუფები თავიანთ პრობლემებზე ხელისუფლების მიერ პროგრამების შემუშავების დროს.[30] გარდა ამისა, ესტონეთზე ევროკავშირის 2001 წლის ანგარიშში, ევროკომისიაც აღნიშნავს, რომ საჭიროა ინტეგრაციის სამთავრობო პროგრამის ყველა ელემენტზე უნდა გაკეთდეს შესაბამისი აქცენტი და მოხდეს რესურსების გამოყოფა. მაგალითად, ესტონეთში, PHARE პროგრამის ფარგლებში, დაფინანსება ძირითადად ენის სწავლების მიმართულებით ხორციელდებოდა, ხოლო სხვა საკითხებს შედარებით დაბალი პრიორიტეტი ჰქონდათ მინიჭებული.[31]
კანდიდატი ქვეყნებისათვის ევროკავშირში გაწევრიანების პირობები პირდაპირ ზეწოლას ახდენს შიდასახელმწიფოებრივ პოლიტიკურ ცვლილებებზე. ევროპეიზაციის პროცესში, ბევრი შიდა ფაქტორი მოქმედებს იმაზე, თუ რამდენად შექმნის სახელმწიფო მდგრად მექანიზმებს ეროვნული უმცირესობების უფლებრივი გარანტირებისათვის. საბოლოოდ, სახელმწიფოს პოლიტიკური ნება, საკითხის საკმარისად ძლიერად პოლიტიკურ ველზე წარმოჩენა და ქვეყნის შიგნით საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბება განსაზღვრავს იმას, თუ რამდენად გასცდება კანდიდატი ქვეყანა კანონების ცვლილებით, გაწევრიანების ფორმალური მოთხოვნების დაკმაყოფილებას და რეალურად მოახდენს ეროვნული უმცირესობების უფლებების პატივისცემისა და დაცვის მექანიზმების იმპლემენტაციას. ამ მხრივ, განსაკუთრებული როლი ეროვნული უმცირესობების ჯგუფებს გააჩნიათ. რაც უფრო ორგანიზებული იქნება ჯგუფი და ამ პროცესს პოლიტიკურად სწორად გამოიყენებს, მონაწილეობას მიიღებს შიდა და ევროკავშირის დონეზე აქტივიზმში, გააჟღერებს, კონკრეტულ ინიციატივებსა და მოთხოვნებს, ამ გარემოში სახელმწიფოს უფრო დიდი შანსი ექნება სწორად განსაზღვროს ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებით პრიორიტეტები და ამის შესაბამისად შეასრულოს კოპენჰაგენის კრიტერიუმით გათვალისწინებული ვალდებულებები. [32]
- ეროვნული უმცირესობების დაცვის საკითხი ახლანდელი გაფართოების მონაწილე სახელმწიფოებში
დასახული პრიორიტეტები მოლდოვასა და უკრაინაში
მოლდოვამ და უკრაინამ ევროკავშირის წევრობის კანდიდატის სტატუსი 2022 წელს მიიღეს, ხოლო 2023 წლის დეკემბერში ევროპის საბჭომ ამ ორ ქვეყანასთან გაწევრიანების მოლაპარაკებები გახსნა. შემდგომ ეტაპზე, ევროპის საბჭო მოლაპარაკებების შესაბამის ფორმატს შეიმუშავებს, იმ პირობით, რომ ორივე ქვეყანა ევროკომისიის 2023 წლის 8 ნოემბრის ანგარიშებში ასახულ რეკომენდაციებს გაითვალისწინებს.[33]
მოლდოვაზე კომისიის ანგარიში, ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებით რამდენიმე ხელშესახებ საკითხს გამოყოფს. ერთ-ერთია, დისკრიმინაციის აკრძალვა და თანასწორობის უფლება, რაც კომისიის მიერ დადებითად არის შეფასებული, იმდენად რამდენადაც სახელმწიფომ გააძლიერა ძალისხმევა სიძულვილით მოტივირებულ დანაშაულთან და ჩამოყალიბებული სტერეოტიპებით გამოწვეულ დისკრიმინაციის შემთხვევებთან საბრძოლველად, სამართლებრივად განსაზღვრა ტერმინები ‘’გენოციდის პროპაგანდა’’ და ‘’დისკრიმინაციისკენ მოწოდება.’’ დადებით არის შეფასებული ასევე, მოლდოვის თანასწორობის საბჭოს მანდატის გაძლიერება, რომელიც პარლამენტს რეგულარულად წარუდგენს ანგარიშს ყველა სფეროში და ყველა ნიშნით დისკრიმინაციის შემთხვევებთან დაკავშირებით. თანასწორობის საბჭო ავტონომიურ საჯარო უწყებას წარმოადგენს, რომელთა წევრები ხუთი წლის ვადით პარლამენტის მიერ არიან არჩეულნი. საბჭოს საქმიანობა მოიცავს არსებული კანონმდებლობისა და კანონპროექტების დისკრიმინაციის აკრძალვის სტანდარტის ფარგლებში შეფასებას, ინდივიდუალური საჩივრების განხილვასა და საზოგადოებაში დისკრიმინაციის საკითხებზე ცნობიერების ამაღლებას.[34]
ამ კუთხით, კომისიის კრიტიკის საგანი სამართალდამცავი უწყებების მიერ სიძულვილით მოტივირებულ დანაშაულისა და დისკრიმინაციის შემთხვევების არასათანადო გამოძიება და სტატისტიკის საერთაშორისო სტანდარტებთან შეუსაბამო წარმოებაა. აღსანიშნავია კომისიის კრიტიკა მოლდოვის მიერ ‘’სეპარატიზმის’’ კრიმინალიზაციაზე, რადგან ამგვარმა ზოგადმა ჩანაწერმა შესაძლოა უარყოფითი გავლენა მოახდინოს ეროვნული უმცირესობების შეკრებისა და გამოხატვის თავისუფლებაზე, სტერეოტიპული აღქმების ფონზე გაზარდოს დისკრიმინაციის შემთხვევები და ხელი შეუშალოს დნესტრისპირეთის კონფლიქტის მოგვარების არსებულ დინამიკას.[35]
ევროპული კომისია, როგორც სხვა რეგულარულ ანგარიშებში, მოლდოვის შემთხვევაშიც განსაკუთრებულად გამოყოფს ეროვნული უმცირესობების ენებზე საჯარო სერვისების ხელმისაწვდომობისა და პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხებს. ერთი მხრივ, იგი მოუწოდებს სახელმწიფოს ქმედითი ნაბიჯები გადადგას ეროვნული უმცირესობებისთვის საჯარო სერვისებზე წვდომის ბარიერების აღმოსაფხვრელად, მეორე მხრივ კი აღნიშნავს მოლდოვის მოტივაციაზე, სხვადასხვა პროგრამის საშუალებით, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები პოლიტიკურ ცხოვრებაში და გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩართოს.
მოლდოვის ანგარიშში ყურადღება რელიგიური გაერთიანებების საკუთრების უფლებაზეც არის გამახვილებული, სადაც აღნიშნულია სასამართლოში ამ ტიპის საქმეების სიმრავლეზე, რომლებზეც სასამართლო გადაწყვეტილებები გამოტანილი არ არის.[36]
უკრაინასთან მიმართებით ევროკომისიამ წარადგინა შვიდ საფეხურიანი მოსაზრებები. მე-7 საფეხურის მიხედვით, უკრაინამ ეროვნული უმცირესობების შესახებ საკანონმდებლო რეფორმის პროცესი ვენეციის კომისიის დასკვნის შესაბამისად უნდა გამართოს და ცვლილებების შემდგომ, მათ დაუყოვნებლივ და ეფექტიან იმპლემენტაციაზე იზრუნოს. აღსანიშნავია, რომ უკრაინას ეროვნული უმცირესობების დაცვის შესახებ ჩარჩო კონვენციასთან ერთად, რეგიონალური და უმცირესობების ენების შესახებ კონვენციაც რატიფიცირებული აქვს. ეროვნული უმცირესობების საკანონმდებლო ჩარჩოს რეფორმირება კი 2017 წლიდან დაიწყო, თუმცა აქამდე შემუშავების პროცესშია. [37]
ეროვნული უმცირესობების შესახებ საკანონმდებლო რეფორმები ძირითადად რეგიონალური ცენტრების სტრუქტურიზაციას, საჯარო ინსტიტუტების დაფინანსებას, უმცირესობების ენების გამოყენების მეთოდოლოგიის შემუშავებასა და საკონსულტაციო პლატფორმების შექმნას მოიცავს. თუმცა რუსეთის მიერ უკრაინაში ომის დაწყების შემდგომ, სოციალური ქსოვილი ქვეყანაში შეიცვალა, რაც ცხადია, ეროვნული უმცირესობების ჯგუფების შიგნითაც აისახა. იძულებითი გადაადგილება, ეროვნული უმცირესობების ენებზე განათლების უფლების შეზღუდვა, რეფორმების შესასრულებლად ფინანსური რესურსის სიმწირე გარდაუვალი გამოწვევების წინაშე აყენებს ეროვნული და ლინგვისტურ უმცირესობების ჯგუფებს ქვეყანაში. გარდა ამისა, რუსული აგრესია ზიანს აყენებს, როგორც უკრაინელების, ასევე ეროვნული უმცირესობების კულტურულ უფლებებსაც, დროებით ოკუპირებული ტერიტორიებზე არალეგალური არქეოლოგიური გათხრების, მუზეუმების, არქივებისა და ბიბლიოთეკების ძარცვით. კომისიის მოსაზრებით, ომის დასრულების შემდგომ, უკრაინას კვლავ ექნება გადასახედი უმცირესობების უფლებების დაცვის ზოგადი პოლიტიკა.[38]
საქართველოს კანდიდატის სტატუსი და ეროვნული უმცირესობები
ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსის მიღებასთან ერთად საქართველოს ხელისუფლებამ უნდა დასახოს კონკრეტული პრიორიტეტები გაწევრიანების კრიტერიუმების შესასრულებლად. ეროვნული უმცირესობების დაცვის მიმართულებით, საქართველოზე 2023 წლის ანგარიშში, ევროკომისიამ ხუთი საკვანძო საკითხი განიხილა: ეროვნული უმცირესობების განათლებისა და პოლიტიკური უფლებები, უმცირესობების საკითხების მედიაში გაშუქება, რელიგიური უმცირესობების უფლებები, სიძულვილით მოტივირებულ დანაშაულთან და დისკრიმინაციასთან ბრძოლა.[39]
კომისიის აზრით, განათლების სფეროში სისტემური პრობლემების ფონზე, ხარისხიანი განათლების მიღება ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებისთვის შეზღუდულია. პიზის კვლევებზე დაყრდნობით, უმცირესობების წარმომადგენელ მოსწავლეებს ქართველებზე უფრო დაბალი მაჩვენებლები აქვთ, რაც განათლების სისტემის უთანასწორო გარემოზე მიანიშნებს. ამ უთანასწორობას კი, ეროვნული უმცირესობებისთვის სკოლამდელი განათლების ხელმისაწვდომობის პრობლემა და უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში სკოლისათვის გამოყოფილი რესურსების სიმწირე უწყობს ხელს.[40] გარდა ამისა, ქართული ენისა და უმცირესობების ენების მასწავლებლების გადამზადება არასათანადოდ ხდება, რაც მატერიალური რესურსების სიმწირითაც არის გამოწვეული.
ევროკომისია საუბრობს, როგორც ცენტრალურ, ასევე ადგილობრივ დონეზე ეროვნული უმცირესობების დაბალ პოლიტიკურ მონაწილეობაზე. პარლამენტში მხოლოდ ექვსი წევრი არის ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი, ხოლო ადგილობრივ დონეზე მხოლოდ რამდენიმე მუნიციპალიტეტს ჰყავს ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენლები საკრებულოს წევრთა უმრავლესობაში. აღნიშნული მაჩვენებელი დაბალია და უმცირესობების პოლიტიკური უფლებების გაძლიერების საჭიროებაზე მიუთითებს. გარდა ამისა, მძიმე შიდა პოლიტიკურ კონტექსტში რთულდება პრულარული მედია გარემოს არსებობა, რაც უარყოფითად აისახება ეროვნული უმცირესობების საკითხებზე მოქმედ მედია ორგანიზაციებსა და მათ არსებობაზე. საქართველოში დაახლოებით 22 მაუწყებლობაა, რომელიც ეროვნული უმცირესობების ენებზე ოპერირებს, ხოლო 10-მდე ონლაინ მედიასაშუალებასა და რამდენიმე რადიო მაუწყებლობას ხელმძღვანელობს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი, რომლებიც ქვეყანაში არსებული კრიტიკული მედიების მსგავსად, დაფინანსებისა და სხვა პრობლემებს აწყდებიან.
კომისია განსაკუთრებულად გამოყოფს ქვეყანაში რელიგიური თავისუფლების საკითხს. კონკრეტულად კი, აკრიტიკებს სახელმწიფოს მხრიდან მცირე რელიგიური ორგანიზაციებისთვის არასაკმარის დაფინანსებასა და სახელმწიფო გადასახადების გადახდის უთანასწორო პოლიტიკას, სადაც ნორმატიულად განმტკიცებულია საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალიური მართლმადიდებლური ეკლესიის გადასახადებისგან გათავისუფლება, მაშინ როდესაც სხვა რელიგიური ორგანიზაციები ამგვარი პრივილეგიით არ სარგებლობენ.
რელიგიური თავისუფლების კონტექსტში, ევროკომისია აკრიტიკებს სახელმწიფოს უარს ქალაქ ბათუმში ახალი მეჩეთის აშენებაზე და ამ პროცესის თანმდევ მოვლენებს: სამართლებრივი წარმოების ხარვეზები, რელიგიური ჯგუფის სავარაუდო სტიგმატიზაცია, საჯარო სკოლებში მუსლიმი მოსწავლეების შევიწროება და სარწმუნოების შეცვლის მოტივით, მათზე მიზანმიმართული ზეწოლა. ამასთან ერთად, არ არსებობს საზოგადოებრივი ნდობა მთავრობის მიერ რელიგიური საკითხების პოლიტიკის დაგეგმვასთან მიმართებით, მით უფრო იმის ფონზე, რომ რელიგიური უმცირესობების ჯგუფების უფლებრივი მდგომარეობა სახელმწიფო უსაფრთხოების ჭრილში არის დანახული.
ეფექტიანი ეროვნული სტრატეგიის შემუშავება სიძულვილისა და დისკრიმინაციის წინააღმდეგ საბრძოლველად კვლავ გამოწვევად რჩევა საქართველოსთვის. მართალია, სიძულვილით მოტივირებული დანაშაულებზე სამართალდამცავი უწყებების მხრიდან რეაგირება არსებობს, თუმცა რელიგიური ნიშნით სავარაუდო დისკრიმინაციის, ფიზიკური ძალადობისა და თავდასხმებზე გამოძიება არ არის საკმარისად ეფექტიანი.[41]
დასკვნა
ევროკავშირის გაწევრიანების გზაზე ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების გამოცდილება კანდიდატი ქვეყნების მიმართ ევროკავშირის ზოგად მიდგომას, პრიორიტეტებსა და ქვეყნების შიგნით არსებული პოლიტიკური და უფლებრივი გარემოს შეფასების მეთოდებს წარმოაჩენს. ახლანდელი გაფართოების პროცესში მონაწილე სახელმწიფოებს, მათ შორის, საქართველოს კი, ამ პროცესის შესწავლა და ანალიზი დაეხმარება იმის განსაზღვრაში, თუ რა პროცედურებითა და კრიტერიუმებით გაგრძელდება კანდიდატის სტატუსიდან ევროკავშირში გაწევრიანებამდე პერიოდი.
საქართველოს მიერ კოპენჰაგენის კრიტერიუმების შესრულება, პირველ ეტაპზე, განჭვრეტადი პრიორიტეტების დასახვას, უკვე არსებული პოლიტიკის კრიტიკულ ანალიზსა და საჭიროების შემთხვევაში გადახედვას გულისხმობს, მათ შორის ეთნიკური უმცირესობების უფლებების დაცვის მიმართულებით. სხვა ქვეყნებთან მიმართებით, როგორც ისტორიულად, ასევე ახლანდელი გაფართოების შემთხვევაშიც, ევროკომისია, ყურადღებას უმცირესობების პოლიტიკურ მონაწილეობაზე, ლინგვისტურ და განათლების უფლებებზე ამახვილებს. იგი აღნიშნავს, ეროვნული უმცირესობების მედიების არსებობის აუცილებლობაზე ქვეყანაში, სახელმწიფო ენის სწავლების ეფექტიანი პროგრამების შემოღებაზე და ეროვნული უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში სოციალური და ეკონომიკური ექსკლუზიის შემცირების საჭიროებაზე. პრიორიტეტების დასახვისა და სახელმწიფო პოლიტიკის დაგეგმვის პროცესში ინკლუზიური გარემოს არსებობა, სადაც ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენლებს ექნებათ თავიანთ საჭიროებებზე ორიენტირებული გადაწყვეტილებების მიღების შესაძლებლობა, უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა სახელმწიფოსთვის.
სტატია მომზადდა სოციალური სამართლიანობის ცენტრის მიერ USAID სამართლის უზენაესობის პროგრამის მხარდაჭერით. პროგრამას ახორციელებს აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტი (EWMI) ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მხარდაჭერით.
სტატიის შინაარსზე სრულად პასუხისმგებელია სოციალური სამართლიანობის ცენტრი და მასში გამოთქმული მოსაზრებები შესაძლოა არ ასახავდეს აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის და ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს შეხედულებებს.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] Hughes J., Sasse G., Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs., London School of Economics and Political Science & University of Oxford., ECMI., 2015.,48.
[2] 1975 წელს, ევროპის უსაფრთოხებისა და თანამშრომლობის კონფერენციის ფარგლებში, ჰელსინკის შეთანხმებას მოეწერა ხელი, რომელსაც უნდა უზრუნველყო აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ურთიერთობების გაუმჯობესება. ჰელსინკის შეთანხმება მოიცავს პოლიტიკურ და ნორმატიულ დებულებებს, სამართლებრივი ვალდებულებების გარეშე, რომლის მიზანი დაძაბულობის შემსუბუქება და აღმოსავლეთ და დასავლეთ საკომუნიკაციო ხაზების გახსნა იყო.
[3] Hughes J., Sasse G., Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs., London School of Economics and Political Science & University of Oxford., ECMI., 2015., 29
[4] Accession Criteria., Copenhagen European Council., 1993. [ხელმისაწვდომია: https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/accession-criteria-copenhagen-criteria.html ]
[5] იქვე.
[6] Sasse G., EU Conditionality and Minority Rights: Translating the Copenhagen Criterion into Policy., Working Paper., European University Institute., 2005., 2.
[7] Accession Criteria., Copenhagen European Council., 1993. [ხელმისაწვდომია: https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/accession-criteria-copenhagen-criteria.html ]
[8] იქვე.
[9] Hughes J., Sasse G., ECMI., 2015., 34.
[10] Tsilevich B., EU Enlargement and the Protection of National Minorities: Opportunities, Myths, and Prospects., Open Society Institute.,2010., 4.
[11] იქვე.
[12] Sasse G., EU Conditionality and Minority Rights: Translating the Copenhagen Criterion into Policy., Working Paper., European University Institute., 2005., 1.
[13] Sasse G., Gone with the Wind? Minority Rights in Central and Eastern Europe before and after EU Enlargement., Draft Paper., Workshop: ‘’Ethnic Mobilisation in new Europe’’. 2006.,6
[14] Hughes J., Sasse G.,Monitoring the Monitors., ECMI., 2015., 41
[15] იქვე.
[16] 2002 Regular Report on Bulgaria., SEC (2002)1400., European Commission., 18.
[17] Arias K. A., Gurses M., The Complexities of Minority Rights in the European Union., The International Journal of Human Rights., 2012.,326.
[19] 2001 Regular Report on Estonia., SEC (2001) 1747.,European Commission., 2001.,23.
[20] იქვე.; 2002 Regular Report on Latvia., SEC(2002) 1405., European Commission., 32.
[21] 2000 Bulgaria Regular Report., 2000., 36.
[22] European Commission Regular Reports on Hungary, Czech Republic, Romania and Bulgaria.
[23] Article 136., Treaty of European Union and Treaty on establishing European Community (consolidated version)., 2002/C 325/01., 2002., (ხელმისაწვდომია: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A12002E%2FTXT ]
[24] 2000 Regular Report on Czech Republic., European Commission., 2000., 25.
[25] Hughes J., Sasse G., Monitoring the Monitors., ECMI., 2015.,43-45
[26] PHARE Programme Summary., [ ხელმისაწვდომია: https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/summary/phare-programme.html#:~:text=The%20Programme%20of%20Community%20aid,membership%20of%20the%20European%20Union.]
[27] იქვე.
[28] 2001 Regular Report on Bulgaria., SEC(2001) 1744., 2001., 10.
[29] Tsilevich B., EU Enlargement and the Protection of National Minorities: Opportunities, Myths, and Prospects., Open Society Institute., 2002., 29-31.
[30] იქვე.
[31] იქვე.
[32] Arias K. A., Gurses M., The Complexities of Minority Rights in the European Union., The International Journal of Human Rights., 2012.326-327
[33] European Council conclusions., EUCO 20/23., 15 December., 2023. [ხელმისაწვდომია: https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2023/12/15/european-council-conclusions-14-and-15-december-2023/]
[34] The Council for Preventing and Eliminating Discrimination and Ensuring Equality [ხელმისაწვდომია: https://egalitate.md/en/prezentare-generala/ ]
[35] Republic of Moldova 2023 Report., Communication on EU Enlagrement Policy., SWD(2023) 698., European Commission., 2023., 40.
[36] იქვე.
[37] Ukraine 2023 Report., Communication on EU Enlagrement Policy., SWD (2023) 699., European Commission., 2023.,52
[38] იქვე.
[39] Georgia 2023 Report., Communcication on EU Enlagrement Policy., SWD (2023) 697., European Comission., 2023., 39-41
[40] იქვე.
[41] იქვე.
