დავიწყოთ იმით, რომ გავიმეოროთ ძალიან ფართოდ ცნობილი რამ სიტყვა „დემოკრატიის“ ისტორიის შესახებ, რადგან ეს ჩვენი დღევანდელი სიძნელეების უკეთ გამორკვევაში დაგვეხმარება.

როგორც ყველამ იცის, „დემოკრატია“ მხოლოდ ორასი წელია რაც  დამაკნინებელი ტერმინი აღარაა. მისი დამაკნინებელი მნიშვნელობით გამოყენება არისტოტელესგან იწყება. არისტოტელესთვის დემოკრატია იყო დემოსის, ესე იგი, საზოგადოების არაელიტის  შეუზღუდავი, თითქოსდა, უკონტროლო ძალაუფლება ყველა სხვაზე, მათ შორის ელიტებზე, ესე იგი, არისტოკრატებზე და შეძლებულებზე. ხოლო ოლიგარქია მდიდრებისა და კეთილშობილების მხრიდან შეუზღუდავ კონტროლს გულისხმობდა. ამრიგად, არისტოტელესთვის საუკეთესო საზოგადოება იყო ის, რასაც მან პოლიტეია უწოდა, ეს იგი, ბალანსი ამ ორს შორის, ძალთა ბალანსი.

მეთვრამეტე საუკუნემდე, თუ თქვენ, მათ შორის ამერიკის კონსტიტუციის ავტორებს, დემოკრატიულ მოწყობას შესთავაზებდით, ისინი იტყოდნენ: „ეს სულაც არ არის ის, რაც ჩვენ გვინდა“. საკითხს ისინიც ბალანსის კუთხით უყურებდნენ და სწორედ ამიტომ თავიანთ ახალ პოლიტიკურ ერთობას "რესპუბლიკა" უწოდეს, რაც არისტოტელეს ტერმინის ერთ-ერთი შესაძლო თარგმანია: პოლიტეია ბოლოს და ბოლოს პლატონის დიდი ნაშრომის ბერძნული სათაურია, რომელსაც დღეს ჩვენ რესპუბლიკას ვუწოდებთ. თუმცა, მეთვრამეტე საუკუნის ბოლომდე დემოკრატია მართლაც ცუდ სიტყვად ითვლებოდა.

ამის მერე, უეცრად, ის ჩვენთვის  ყველაზე სასურველი საზოგადოების აღმნიშვნელი სიტყვა გახდა. სხვანაირად რომ ვთქვათ, “დემოკრატია”, რომელიც ადრე „პოლიტიკურ საზოგადოებასთან“ ან „რესპუბლიკასთან“ შეპირისპირებაში განისაზღვრებოდა, მოულოდნელად, პრესტიჟულობასა და ლეგიტიმურობას იძენს და მათ ადგილს იკავებს. ის ხდება სახელი იმის, რისთვისაც ვიბრძვით, რომ მსოფლიო უსაფრთხო გავხადოთ, პოლიტიკური ცხოვრების უმაღლესი ფორმისთვის. 

მაგრამ ეს ცვლილება თავის მხრივ გარკვეულ გაურკვევლობასაც აჩენს, რაც შეგვიძლია იმ სიტყვების ორმაგ მნიშვნელობებში დავინახოთ, რომლებსაც დემოსის სათარგმნად ვიყენებთ —  ხალხი (peuple, Volk, popolo) და ა.შ. მათ ყოველთვის ორი მნიშვნელობა აქვთ. ერთი მხრივ, ისინი გულისხმობენ სრულიად ერის მოსახლეობას, ან პოლიტიკურ ერთეულს, მაგალითად, როდესაც ფრანგებზე ან ჰოლანდიელებზე ვსაუბრობთ, რომლებიც 1944–1945 წლებში ნაცისტური ოკუპაციისგან გათავისუფლდნენ. მაგრამ, მეორე მხრივ, ჩვენ ხშირად ვიყენებთ ტერმინს იმის აღსანიშნავად, რასაც ბერძნები უწოდებდნენ დემოსს — ანუ არაელიტებს — ისევე, როგორც ადრემოდერნულები "დემოტურ" ენებს ლათინურისგან და დამპყრობელი ელიტების ენებისგან განარჩევდნენ, ან როგორც დღეს, როდესაც პოლიტიკური ლიდერები აცხადებენ, რომ ელიტები ხალხს ატყუებენ, ექსპლუატაციას უწევენ ან ცუდად ეპყრობიან.

დემოკრატია ტელიკური ცნებაა

ორმაგი მნიშვნელობა გარდაუვალია, რადგან ის სიტყვა "დემოკრატიის" უკან მდგარ ამბიციას ასახავს. იდეალურ შემთხვევაში, სიტყვის ეს ორი მნიშვნელობა ერთმანეთს უნდა ერწყმოდეს, უნდა არსებობდეს საზოგადოება, რომელსაც მთლიანად ხალხი მართავს ელიტის გარეშე, რომელიც ყველა დანარჩენს უგულვებელყოფს და მათი ინტერესების საწინააღმდეგოდ მოქმედებს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იდეალურ შემთხვევაში დემოკრატია ჭეშმარიტად თანასწორი საზოგადოება იქნებოდა. დემოკრატია ტელიკური ცნებაა, ესე იგი, ის მიზანი და იდეალია და არა მხოლოდ წყობა ან მიზეზშედეგობრივი კავშირების ჯაჭვი. თავისი არსით ის შეუსრულებელ სტანდარტებს ატარებს.

ამრიგად, დემოკრატიის ამოსაცნობად ჩვენ რამდენიმე კრიტერიუმს ვიყენებთ ხოლმე: როცა ვამბობთ, რომ ზოგიერთი ქვეყანა დემოკრატიულია, ვგულისხმობთ, რომ იქ, მაგალითად, კანონი უზენაესია, ან რომ ტარდება არჩევნები, რომელშიც ყველა ადამიანს შეუძლია მონაწილეობის მიღება. „თავისუფალი და სამართლიანი“ არჩევნების პირობასთან ერთად, საყოველთაო ხმის მიცემის უფლება აქ საკვანძო მნიშვნელობისაა, რაც, თავის მხრივ, მედიის თავისუფლებას მოითხოვს. თუმცა, ხშირად ჩვენ დამატებით ვაფასებთ ხოლმე იმ საზოგადოებებს, რომლებიც „თავისუფალი და სამართლიანი“ არჩევნების გამოცდას აბარებენ და ვამბობთ ხოლმე, რომ ისინი შემოსავლების, სიმდიდრის, განათლების, კლასობრივ ან რასობრივ უთანასწორობათა გამო ძალიან „არადემოკრატიულები“ არიან, რაც როგორც გამომწვევი მიზეზის, ისე შედეგის თვალსაზრისით პირდაპირაა დაკავშირებული ელიტების არაპროპორციულ ძალაუფლებასთან.

საარჩევნო კრიტერიუმი ბინარულია, დადებითი ან უარყოფითი: ქვეყანა ან აკმაყოფილებს საყოველთაო საარჩევნო უფლების „თავისუფალი და სამართლიანი“ რეალიზების კრიტერიუმს, ან არა. (სამყარო, რა თქმა უნდა, გაცილებით ბუნდოვანია, მაგრამ ჩვენი მსჯელობები კატეგორიულია.) მაგრამ დემოკრატიის მეორე გაგება ტელიკურია.

ეს არის წარმოდგენა იმაზე, თუ როგორი უნდა იყოს იდეალი, რომელსაც დემოკრატიამ ხორცი უნდა შეასხას. ერთგვარი იდეალური თანასწორობის პირობა, რომელშიც ყველა კლასსა და ჯგუფს, როგორც ელიტებს, ისე არაელიტებს, ექნებოდათ მათი რაოდენობის შესაბამისი ძალა, რათა გავლენა მოეხდინათ და განესაზღვრათ შედეგები.^[1] მაგრამ ესაა პირობა, რომელსაც სრულად ვერასოდეს დავაკმაყოფილებთ — ან შესაძლოა ზოგჯერ ვაკმაყოფილებთ, თუმცა მცირე ხნით და შემდეგ ისევ ვშორდებით მიზანს. ეს დემოკრატიის ძალიან მნიშვნელოვანი დინამიკის გასაგებ გასაღებს გვაძლევს, რასაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ჩემი პირველი პუნქტისთვის,  დემოკრატიის გადაგვარების პირველი გზის გასაგებად.

არსებობს პერიოდები, როდესაც ჩვენ დემოკრატიისკენ მივდივართ — უცხოური მმართველობისგან გათავისუფლება, დიქტატორული მმართველობისგან გათავისუფლება — იმის მსგავსი, რაც 1989 წელს აღმოსავლეთ ევროპაში მოხდა,  იმის მსგავსი, რაც თითქოს ტაჰრირის მოედნის შემდეგ, არაბული გაზაფხულის დროს უნდა მომხდარიყო. და რაღაც მსგავსი ხდება, როდესაც შემდგარ დემოკრატიებში (იქ, სადაც საარჩევნო კრიტერიუმს აკმაყოფილებენ) დემოსი თავის ძალას ავლენს.

როცა დიდი ენთუზიაზმია, განცდა, რომ სწორი მიმართულებით მივდივართ.

შემდეგ კი არის უარყოფითი განწყობის პერიოდები, როდესაც ვგრძნობთ, რომ იდეალს ვშორდებით. თუ გადავხედავთ „დასავლეთში დემოკრატიის“ ორას წელს, როგორც დღეს ჩვენ ვეძახით ხოლმე, დავინახავთ, რომ მრავალი მოძრაობა არსებობდა, რომელიც თითქოს წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო; მაგალითად, შეერთებულ შტატებში 1820-იანი წლების ჯექსონის რევოლუცია ერთგვარი დემოკრატიული რევოლუცია იყო ელიტური კლასის, მსხვილ მიწათმფლობელთა წინააღმდეგ. მაგრამ მოგვიანებით, მეცხრამეტე საუკუნეში, ახალმა და ძლიერმა ჯგუფებმა იჩინეს თავი — მაგალითად, მოოქრულ ხანაში „ყაჩაღმა ბარონებმა“, რომელთა წინააღმდეგ პროგრესისტებმა, და მოგვიანებით თეოდორ რუზველტმა, ანტიტრესტული კანონები მიიღეს.

ზოგიერთ ქვეყანაში, 1930-იანი წლებში დაწყებულ და მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გაგრძელებულ ტალღას მრეწველთა უკონტროლო ძალაუფლების წინააღმდეგ, შედეგად კეთილდღეობის სახელმწიფოების შექმნა, მუშათა ძალაუფლების გაძლიერება, სრული დასაქმების პოლიტიკის შემოღება და სხვა. სოციალ-დემოკრატიული ელემენტები მოჰყვა. შემდეგ კი, დაახლოებით 1975 წლიდან, ჩვენ სხვა მიმართულებით მივექანებით. სწორედ ამ მნიშვნელოვან დინამიკაზე მინდა ყურადღება გავამახვილო: ჯერ დემოკრატიისადმი რწმენა, ენთუზიაზმი და წინსვლა, შემდეგ კი მისდამი იმედგაცრუება და უკუსვლა.

ის, რაც ნაწილობრივ დემოკრატიის გადაგვარებას შეუმჩნეველს ხდის, პირველი გაგების — საარჩევნო პირობის დაკმაყოფილება ან არდაკმაყოფილება — პოპულარობაა ხოლმე. ეს გაგება ცნობილ ეკონომისტთან ჯოზეფ შუმპეტერთან ასოცირდება, რომლისთვისაც ხალხი (ყოველ შემთხვევაში, თეორიულად) თანასწორი ინდივიდებისგან შედგება. მათ ყველას აქვთ ხმის მიცემის უფლება. ექსპერტთა ელიტები და თვითაღიარებული პოლიტიკოსები კი რეალურად მართავენ.^[2] თუმცა, ხალხი პერიოდულად ხმას აძლევს და ეს არჩევნები თავისუფალი და სამართლიანია. ამრიგად, არსებობს რეალური შესაძლებლობა, რომ მოქმედი მმართველები გადააყენონ, ვინაიდან, თუკი ამჟამინდელ მმართველებს ფეხი დაუცდებათ, ყოველთვის არსებობს ალტერნატიული ელიტა, რომელიც მზად არის ხელში აიღოს ძალაუფლება.

გაზიარება