საკითხზე, რომელზეც ვილაპარაკებ, პირადად მე, საკმაოდ გვიან, 2003 წელს მომიხდა დაფიქრება, როცა ერთ ამერიკულ უნივერსიტეტში, ფემინისტური ფილოსოფიის კურსის ფარგლებში, ფემინისტურ თეორიასთან ერთად, დასავლური კოლონიალიზმის და იმპერიალიზმის კრიტიკასაც პირველად შევხვდი.
ზუსტად ის დრო იყო, ამერიკა ერაყში ომს ოფიციალურად რომ იწყებდა და ერთმა ქართველმა კოლეგამ სტატია გამოაქვეყნა სათაურით: „რატომ ვუჭერ მხარს ამერიკის ომს ერაყში“. ფემინისტური ფილოსოფიის ჯგუფის შეხვედრაზე, კოლონიალიზმის და იმპერიალიზმის კრიტიკას რომ ეთმობოდა, ეს სტატია ვახსენე, რომლის მთავარი არგუმენტიც იყო აშშ-სა და ევროპის ცივილიზატორული მისია და პასუხისმგებლობა, დახმარებოდნენ მსოფლიოს სხვა ადგილების უფრო უიღბლო ხალხებს ადგილობრივი დიქტატურების დამხობაში. არ დამავიწყდება ჯგუფის რეაქცია - გაკვირვებისა და სევდის ნარევი. არც მათი რეაქციის საპასუხოდ, ჩემი ამბივალენტური გრძნობები დამავიწყდება: საქართველოში შევარდნაძის მმართველობის ბოლო წელი იდგა, ძვალსა და რბილში იყო გამჯდარი გრძნობა, რომ კორუმპირებული ხელისუფლების წინააღმდეგ სამოქალაქო საზოგადოების ერთადერთი ბერკეტი დასავლეთისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების ზეწოლაა. მსგავსი განცდა მქონდა, როცა 2010 წელს, ერთ-ერთ ევროპულ უნივერსიტეტში, ფემინისტური თეორიის სხვა კურსის ფარგლებში, ანალოგიური თემის განხილვისას შევეხე იმას, თუ როგორ ფიგურირებდა ნატო და ევროპა ქართულ კოლექტიურ წარმოსახვაში, 2008 წლის აგვისტოს შემდეგ. დღეს, ისევ რომ მოვხვდე ანალოგიურ დისკუსიაზე, ევროპის ან ამერიკის რომელიმე უნივერსიტეტში, ალბათ ისევ შევქმნი უხერხულობას 2013 წლის მაისის ამბების ან შრომის ინსპექციაზე ბოლო დროს მიმდინარე დებატების ხსენებით. მეორე მხრივ, საპირისპირო შინაარსის უხერხულობას იწვევს ჩვენთან იმაზე კითხვის დასმა, თუ როგორ მუშაობს კოლონიური აზროვნება და რა როლს ასრულებს „დასავლეთის“ ნორმატიული იდეა პოსტსაბჭოთა საქართველოში. დღეს არანაკლებ, ვიდრე 10 ან 20 წლის წინ, ბევრს გვაქვს იგივე გრძნობა და ცოდნა, რომ ხელისუფლებასთან დაპირისპირებაში ერთადერთი იარაღი საერთაშორისო ნორმებზე აპელაცია, ხოლო მათი აღსრულების მოთხოვნაში ერთადერთ ბერკეტი - „დასავლეთის“ ზეწოლაა. თუმცა, მნიშვნელოვნად შეიცვალა ის, რომ ახლა, დებატებში, უფრო მკაფიო პერსონაჟია „ანტიდასავლური“ პოლიტიკური ინტერესი; დღეს, უფრო მნიშვნელოვანი თემაა „ანტიდასავლეთი“, როგორც პოლიტიკური ესენცია და ანტიდასავლური პროპაგანდის მხილება, ვიდრე დასავლეთისკენ ქაჩვა უბრალოდ ჩვენი „დასავლურობის ნაკლებობიდან“. ამ კონტექსტში, წარმომიდგენია, საკითხი, რომელსაც ვეხები, უფრო მეტ წარბის აწევას გამოიწვევს, ვიდრე თუნდაც 90-იანების ბოლოს ან 2000-იანების დასაწყისში. ამის თქმის საფუძველს მაძლევს, თუნდაც, რეაქციები EMC-ის ფორუმის გამხსნელი ორატორის შეხედულებებზე საქართველოსა და ამერიკის ურთიერთობის შესახებ. ამის მიუხედავად, მაინც საჭიროდ მიმაჩნია კითხვის დასმა „დასავლეთის“, როგორც ნორმის როლზე ქართულ დისკურსულ პოლიტიკაში და, კონკრეტულად, ქალთა და სექსუალურ უმცირესობათა ემანსიპაციასთან დაკავშირებულ დისკურსებში.
მოკლედ ავხსნი, რას ვგულისხმობ „დასავლეთის“ იდეის ნორმატიულობაში. განსაკუთრებული დაკვირვება არ სჭირდება იმის შემჩნევას, რომ პოსტ-საბჭოთა საქართველოს დემოკრატიაზე გადასვლის ნარატივი თავიდანვე ინტიმურად იყო დაკავშირებული „დასავლეთის“ იდეასთან, როგორც მოდერნიზაციის, პროგრესის, ადამიანის უფლებებისა და ეკონომიკური კეთილდღეობის სტანდარტთან და წყაროსთან. ხშირად, ეს ნარატივი „საქართველოს ნამდვილი ევროპულობის“, „ევროპაში დაბრუნების“, ან „ევროპის, როგორც საქართველოს მომავლის“ ტროპებად ფორმდებოდა.[1] დასავლეთში ან ევროპაში, რასაკვირველია, ზუსტად არც ერთი კონკრეტული გეოგრაფია ან პოლიტიკა არ იგულისხმება. პართა ჩატერჯის სიტყვებით, ეს იდეა ჰიპერრეალურია - ის არ არის რომელიმე რეალურად არსებული კონკრეტული საზოგადოების ან გეოგრაფიის აღწერა, მაგრამ მას უდიდესი რეალური ძალა აქვს.
„განვითარების“, როგორც დასავლეთთან დაახლოების, ტროპის გავლენა განსაკუთრებით აშკარაა გენდერული თანასწორობისა და სექსუალური ემანსიპაციის დისკურსში, ბოლო ათწლეულების საქართველოში. მეორე მხრივ, სწორედ გენდერისა და სექსუალობის პრობლემებისა და მათთან დაკავშირებული პოლიტიკის დინამიკაზე დაკვირვება წამოჭრის საინტერესო კითხვებს დასავლეთის ამ იდეის შესახებ: როგორ ფიგურირებს და რა როლს ასრულებს „დასავლეთი, როგორც ნორმა თვითონ გენდერულ პოლიტიკაში ან სხვა მომიჯნავე დისკურსებში? როგორ და რომელი დიქოტომიების კონტექსტში მუშაობს დასავლეთის იდეა და რა შინაარსებით არტიკულირდება ის შესაბამისად? რა კონტექსტებში უპირისპირდება ის „ქართულს“, „აღმოსავლურს“, „საბჭოთას“, „რუსულს“, ან „ანტიდასავლურს“? რა ტიპის არგუმენტებისა და დისკურსული სტრატეგიებისთვის ქმნის ის (ან მისით ნაგულისხმევი დაშვებები) კონცეპტუალურ სივრცეს? და ბოლოს, რა თეორიული მოდელები და ცოდნის სტრუქტურებია ხელმისაწვდომი ქართული კონტექსტის ამ ასპექტის გასააზრებლად? ყველა ამ კითხვაზე პასუხის გაცემის ამბიციის გარეშე, ვეცდები მხოლოდ რამდენიმე კონკრეტული ეპიზოდის მაგალითის საფუძველზე გამოვკვეთო მათი რელევანტურობა.
ამ საკითხებზე სააზროვნოდ განსაკუთრებით სასარგებლოდ მეჩვენება ინდოელი პოსტკოლონიური თეორეტიკოსების ორი ცნება: დიპეშ ჩაკრაბარტის „ტრანზიციის ნარატივი“ და პართა ჩატერჯის „განსხვავების წესი“. „ტრანზიციის ნარატივი“ უკავშირდება იდეას, რომ ნაკლებად განვითარებული საზოგადოებების გზა და ბედისწერაა გადასვლა (ტრანზიცია) უფრო განვითარებული, მოდერნული ფორმებისკენ, რომლის მოდელსაც განვითარებული, კოლონიური ცენტრი ქმნის. რასაც ჩაკრაბარტი საინტერესოდ გამოკვეთს, არის მიხვედრა, რომ ტრანზიციის ნარატივის ლოგიკა აუცილებლად გულისხმობს თავისებურ მოძრავ მიზანს - სამუდამო ჩამორჩენას თუ განსხვავებას მოდელისგან, კოლონიური ცენტრისგან.[2] პართა ჩატერჯი „კოლონიური განსხვავების წესს“ უწოდებს კოგნიტურ ჟესტს, რომლითაც წაშლის ორი აქტი სრულდება კოლონიურ დისკურსში: ერთი მხრივ, წაიშლება ყოველგვარი ბოროტება კოლონიურ ცენტრში და, მეორე მხრივ, წაიშლება კოლონიური ცენტრის ყოველგვარი ისტორიული კავშირი პერიფერიასთან - კავშირები, რომელთა ძალითაც არის ცენტრი დღეს ისეთი, როგორიც არის. ამ ჟესტით აიგება არსებითი განსხვავება კოლონიასა და ცენტრს შორის - განსხვავება, რომელიც გულისხმობს პირველის გარდაუვალ და გადაულახავ ჩამორჩენას მეორესთან შედარებით.[3] ჩატერჯი ამ ცნებას კოლონიზებული ინდოეთისა და ევროპის ურთიერთობის ანალიზის კონტექსტში აყალიბებს. ის საინტერესოდ მოარგო იოზეფ ბოროჟმა პოსტსაბჭოთა აღმოსავლეთ ევროპის (სახელდობრ, უნგრეთის) და დასავლეთ ევროპის ურთიერთობების ანალიზს. ბოროჟი, ჩატერჯის იდეაზე დაყრდნობით, ლაპარაკობს „ევროპული განსხვავების წესზე“, რომლითაც აიგება განსხვავება დასავლეთ ევროპასა და აღმოსავლეთ ევროპას შორის. სტატიაში „სიკეთე სხვაგან არის“ (2006)[4] ბოროჟი განიხილავს, თუ როგორ იყენებენ მოდერნიზაციაზე ორიენტირებული უნგრელი ინტელექტუალები „უკვე განვითარებული“ თუ დაწინაურებული დასავლეთის იდეას, როგორც უნგრეთში მიმდინარე მოვლენების საზომსა და კომპასს, და როგორ ემყარება ეს გამოყენება კარგი და ცუდი ევროპის, მოწინავე საფრანგეთის და ჩამორჩენილი უნგრეთის, კეთილი დასავლეთისა და სიკეთისგან დაცლილი აღმოსავლეთის განსხვავების იდეას. იგივე განსხვავება მნიშვნელოვნად ფიგურირებს თვითონ პერიფერიის - აღმოსავლეთ ევროპის კონსტრუქციაშიც: ერთი მხრივ, ლიბერალი პროდასავლელი უნგრელი ინტელექტუალების უმცირესობასა და, მეორე მხრივ, უნგრეთის დანარჩენ მოსახლეობასა და ხელისუფლებას შორის შიდაუნგრული განსხვავება დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის ევროპული განსხვავების კორელატია.
„ქართულ განსხვავებაში“, ჩატრჯის ცნებაზე ალუზიით, ვგულისხმობ „ქართულის“ წარმოსახულ განსხვავებას „დასავლურისგან“. არა ზუსტად პარალელური, მაგრამ მიახლოებული მნიშვნელობით, ვფიქრობ, შეგვიძლია ვილაპარაკოთ „ქართული განსხვავების“ დისკურსულ ჟესტზე, რომლითაც შემდეგი ოპერაციები სრულდება: აიგება ევროპა-დასავლეთსა და საქართველოს შორის გადაულახავი განსხვავება (როგორც მეორის ჩამორჩენა); წაიშლება ყოველგვარი ბოროტება კარგ, სიკეთის სამყოფელ დასავლეთში; აიგება შიდაქართული განსხვავება პროდასავლურად ორიენტირებულ ქართველებსა და სხვა ქართველებს (ხშირად „გრუზინებს“ ან „სავოკებს“ შორის); ტრანზიციის ნარატივის ლოგიკით, პროგრესი გაიგება, როგორც თანმიმდევრულად იმავე ნაბიჯების გავლა, რომლებიც „დასავლეთის („ნორმალურმა“) ქვეყნებმა უკვე გაიარეს“.[5] ქვემოთ ვეცდები, რამდენიმე ილუსტრაციის მეშვეობით, გამოვკვეთო ქართული ტრანზიციის ნარატივისა და მასში ქართული განსხვავების მუშაობის ზოგიერთი ასპექტი, და ის, თუ რა ტიპის დესტაბილიზაცია შეაქვს მასში გენდერსა და სექსუალობასთან დაკავშირებულ შფოთვებს.
განსხვავება თუ ნათესაობა?
ტრანზიციის ქართული ნარატივი ორ, ერთი შეხედვით, ურთიერთსაპირისპირო თემას აერთიანებს: საქართველოს ძირძველი თუ ნამდვილი ევროპელობა და საქართველოს განსხვავება (ჩამორჩენა) ევროპისგან. მაგრამ ამ დაპირისპირებას იოლად ხსნის მესამე, იმავე ნარატივისთვის არანაკლებ არსებითი თემა - საქართველოს ევროპული ბედისწერიდან გადახვევა, ევროპული განვითარების გზის ზოგიერთი საფეხურის გამოტოვება და ა შ. (ანტიდასავლური რუსული იმპერიის თუ საბჭოთა კავშირის იძულებით). ამრიგად, საქართველოს ევროპულობის და საქართველოს არაევროპულობის თემები კომფორტულად თანაარსებობს ერთი და იმავე ტექსტების ფარგლებშიც, ერთმანეთთან შერიგებული საფეხურების გამოტოვების ან გზიდან აცდენის სხვადასხვა ვერსიით. მაგალითად, ორიოდე წლის წინ გამოქვეყნებულ ბლოგში ვკითხულობთ: „…განმანათლებლობა … ჩვენ … თავის დროზე გამოვტოვეთ. დიახ, ჩვენ ევროპული, დასავლური ცივილიზაციის ნაწილი ვართ, მაგრამ მისი ყველა ეტაპი არ გაგვივლია და მათ შორის მთავარი „გაუვლელი“ ეტაპი სწორედაც რომ განმანათლებლობაა.“[6] ამ კონკრეტულ ტექსტში არაფერია ნათქვამი გამოტოვების მიზეზებზე. მეორე მხრივ, კრებული, რომელიც ქართულ კულტურაში დემოკრატიული ღირებულებების ისტორიული წყაროების აღმოჩენას ეძღვნება, [7] შეიცავს სტატიას „ქართული განმანათლებლობა: ევროპის კვალდაკვალ და იმპერიის მარწუხებში“. მასში მტკიცდება მე-19 საუკუნეში ქართული განმანათლებლობის არსებობა და ის იდენტიფიცირებულია, როგორც ევროპული იდეებით ნასაზრდოები; ხოლო მის დამაბრკოლებლად - რუსეთის იმპერია. იმავე კრებულში დაბეჭდილ სხვა სტატიაში კი („ქართული ფილოსოფიის ევროპული ორიენტაციის შესახებ“) ქართული ფილოსოფიის ევროპული ორიენტაციის მთავარ დამაბრკოლებლად საბჭოთა კავშირის ტოტალიტარული რეჟიმი სახელდება.
ევროპული ძირების ძიება და მათ წინაღობად რუსეთის იმპერიასა და საბჭოთა კავშირს შორის ამბივალენტობა განსაკუთრებით საინტერესოდ გადათამაშდება საქართველოში ფემინიზმის აქამდე დაწერილ ისტორიებში. საქართველოში ქალთა საკითხის მკვლევართა უმრავლესობა წინ წამოსწევს მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ფემინისტური იდეებისა და ჯგუფების არსებობას საქართველოში (რაც იმავდროულად თანამედროვე ფემინისტური მოძრაობების ლეგიტიმაციის პროექტიც არის) და მათ ევროპულ წარმოშობას. ხოლო ამ ძვრების ტრაგიკული დასასრულის მომენტად საქართველოს გასაბჭოებას მონიშნავს. აქ საინტერესოა ორი რამ: (1) თანამედროვე ქართული ფემინიზმის ქართული ძირებისა (როგორც ლეგიტიმაცია იმ ბრალდებების წინააღმდეგ, რომ გენდერის საკითხი დასავლეთისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ ძალად თავსმოხვეული თემაა) და, იმავდროულად, მისი ევროპული იდენტობის მტკიცება; (2) დასავლეთი ამ კონტექსტში უპირისპირდება არა ქართულს ან ტრადიციულს, არამედ საბჭოთას.
ჩამორჩენა და დაწევა
საქართველოს ტრანზიციის ნარატივში ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი უკავია, როგორც ზემოთ ითქვა, ჩამორჩენის თუ დაგვიანების და მისი ანაზღაურების ტროპს. ზემოთ მოყვანილ ციტატაშიც ვნახეთ მახვილი იმაზე, რომ საქართველოს გასავლელი აქვს რაღაც, რაც ევროპამ გაიარა. ეს თემა ცენტრალურია გენდერული თანასწორობის დისკურსში. ამის ერთი ძალიან გავრცელებული ილუსტრაციაა აზრი, რომელიც ქართველი ფემინისტებისგან არაერთხელ მომისმენია სხვადასხვა კონტექსტში, რომ „ჩვენ, სადღაც, ნახევარი საუკუნით უკან ვართ“ (ზოგჯერ ამბობენ, რომ 70 წლით - საბჭოთა რეჟიმზე მისანიშნებლად), რომ ჩვენთან ჯერ მეორე ტალღის ფემინიზმის დროა და ა. შ. გარდა იმისა, რომ ტრანზიციის ნარტივის სრულყოფილი ნიმუშია, აზრის ეს ფორმა საინტერესოა იმითაც, რომ სრულებით ბრმაა გენდერული თანასწორობის თვალსაზრისით საბჭოთა კავშირში არსებული დინამიკის მიმართ, იმ მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების მიმართ, რომლებიც ალბათ არსებობს თანამედროვე მდგომარეობასა და საბჭოთა ისტორიას შორის. ეს აზრი გვთავაზობს 70-წლიანი საღათას ძილის სურათს პირველ რესპუბლიკასა და 90-იან წლებს შორის პერიოდში. საბჭოთა წარსულის საკითხს ცალკე შევეხები და ამ აზრსაც დავუბრუნდები.
ჩამორჩენა-დაწევის ტროპის კიდევ ერთი საინტერესო ნიმუშია შემდეგი ნაწყვეტი ფემინიზმის მხარდამჭერი ერთ-ერთი ბლოგიდან: „[ქალებმა რომ ხმა ამოიღონ] ალბათ წლების საქმეა და უახლეს მომავალში სრულად ვერ მოგვარდება (ამ მხრივ, დასავლურ ქვეყნებშიც ჯერ კიდევ ბევრი რამ აქვთ გამოსასწორებელი)...“ (ხაზგასმა ჩემია).[8] გარდა იმისა, რომ უსიტყვოდ იგულისხმება დასავლური ქვეყნების დაწინაურებული სტატუსი და მათი ორიენტირობა საქართველოსთვის, ამ ციტატაში თავს იჩენს აშკარა დესტაბილიზაცია „დასავლეთის უზადო სიკეთის“, ანუ ჩატერჯის მიერ გამოკვეთილი პირველი აქტის მუშაობაში. ვერ ვიტყვი რომ ეს მნიშვნელოვანი რეზონანსის მქონეა თვითონ ტექსტში ან უფრო ფართო კონტექსტში, ან ძირს ურყევს დასავლური ნორმატიულობის იდეას, მაგრამ მაინც საინტერესოა. საკმაოდ იშვიათად ვხვდებით ასეთ აღიარებას ადამიანის უფლებების სხვა ასპექტებთან დაკავშირებით.
მახვილი განსხვავებაზე
ზემოთ მითითებულ „ევროპული გზიდან გადახვევის“ ფიგურასთან თანაარსებობს უფრო რადიკალური მახვილიც ქართულ განსხვავებაზე. იგი, ერთი მხრივ, ქართული ჩამორჩენილობის ფონზე, დასავლეთის იდეალიზაციას (ჩატერჯის განსხვავების წესის პირველი კომპონენტი) და, მეორე მხრივ, ნაგულისხმევი „ნორმალური“ დასავლეთის ფონზე, ქართულის ორიენტალიზებას ახდენს. ამ მხრივ, მაგალითების მოყვანა მართლაც გულისრევამდე შეიძლება და შერჩევა ძალიან ძნელია. ქართული რეალობის ნებისმიერი ეპიზოდის მიმართ უკმაყოფილების გამოხატვისთვის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმულაა „ნორმალურ ქვეყნებში [ეს არ] მოხდებოდა“. სულაც არ არის აუცილებელი, მთქმელს მართლა ჰქონდეს რომელიმე არსებული ქვეყანა მხედველობაში.
იდეალიზაციის აქტის საინტერესო მაგალითია შემდეგი: ერთ-ერთ გადაცემაში, რომელიც ევროპის პოპულარიზაციას ისახავს მიზნად, სტუმრებს ეკითხებიან, რა იყო მათი პირველი შთაბეჭდილება ევროპულ ქვეყანაში მოხვედრისას. ამ პასუხების უმრავლესობა უაღრესად საინტერესოა. ერთზე გავჩერდები: სტუმარი წამყვანებს პასუხობს, რომ ერთ-ერთი პირველი ყველაზე დიდი შთაბეჭდილება მასზე მოახდინა შემთხვევამ, როცა ევროპის რომელიღაც უნივერსიტეტში მისმა თანაჯგუფელმა ძვირფასი მძივი დაკარგა, ხოლო მპოვნელმა ელ-ფოსტაზე მისწერა და დაუბრუნა.[9] საინტერესოა, როგორ ხდება ამ ჟესტით ზნეობის ელემენტარული ნორმის ევროპაში გატანა, რაც ძალიან ზუსტად აღიწერება „სიკეთის სხვაგან ყოფნის“ ბოროჟის მიერ განხილული ტროპით; და, იმავე დროს, „ქართულის“ რადიკალურად დაცლა ზნეობისგან და სიკეთისგან (გადაცემის სტუმარი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ეს მისთვის ერთ-ერთი დაუვიწყარი შთაბეჭდილება იყო).
საინტერესოა, როგორ მუშაობს ევროპის უზადო სიკეთისა და ქართული განსხვავების ტროპის ეს ფორმა ქალთა უფლებებისა და ფემინიზმის შესახებ დისკუსიებში. პროდასავლელი ინტელექტუალების ნააზრევში ერთ-ერთი გამჭოლი თემაა ქართველი ფემინისტების დასავლელი და ევროპელი ფემინისტებისგან განსხვავებაზე ლაპარაკი და პირველთა ტუქსვა „არასწორი ფემინიზმის“ გამო. ეს ტენდენცია იმდენად ძლიერია, რომ უკვე ხელშესახებად არსებობს „ქართველი ფემინისტის“ ხატი, რომელიც აგრესიულ, ზედაპირულ, გაუნათლებელ და ფემინიზმის ნამდვილ არსში ვერგარკვეულ ტიპაჟს წარმოადგენს. როგორც წესი, ამ ტექსტების ავტორები გენდერული თანასწორობის მომხრე, პროევროპელ ინტელექტუალებად პოზიციონირდებიან, თუმცა „ქართული ფემინიზმის“ იარლიყით უკუაგდებენ და აკრიტიკებენ ქართველი ფემინისტების ფაქტობრივად ყველა სვლას, იქნება ეს პოლიტიკაში კვოტების მოთხოვნა, ქალებზე გახშირებული ძალადობის სისტემურ გენდერულ პრობლემად წარმოჩენა, სექსისტური ენის გამო ამა თუ იმ ინსტანციის კრიტიკა და ა. შ.
მაგალითად უამრავი შემთხვევიდან რამდენიმეს გამოვარჩევ: 1. პროგრესულმა პროფესორმა ფეისბუკზე გამოაქვეყნა სენტენცია, რომელმაც მალევე მოიპოვა დიდი პოპულარობა: „ზოგიერთი გზააბნეული ქართველი ფემინისტის „რკინის ლოგიკა“: ცოლის მკვლელი კაცი – აუცილებლად შეგნებული მოძალადეა, ხოლო ქმრის მკვლელი ცოლი – აუცილებლად მოძალადე ქმრისგან საკუთარი უფლებების ირაციონალური (აფექტში მყოფი) დამცველი“.[10] აქ საინტერესოა ის, რომ ქართველი ფემინისტების საგანგებო „გზააბნეულობის“ სიმპტომად ცხადდება ავტორისათვის მიუღებელი თვალსაზრისი, რომელსაც ამ უტრირებული ფორმით არც ქართველი და არც არაქართველი ფემინისტები არ იზიარებენ, ხოლო ადეკვატურად ნიუანსირებული ფორმულირებით მართლაც იყო სერიოზული და ნაყოფიერი დებატების საგანი რეალურ დროში, რეალურ დასავლურ ქვეყნებში, რეალურად არსებულ ფემინისტებს შორის. 2. პოპულარულმა ბლოგერმა, მისი ვიდეოს „როგორ მოვხიბლოთ ღრუზინკა“ (sic!) (რომელშიც, სხვათა შორის, მსხვერპლი ცხადდება ძალადობის გამო პასუხსიმგებლად) ფემინისტების მიერ კრიტიკის პასუხად, გამოაქვეყნა პოსტი სათაურით „ფემინიზმი ქართულად, როგორც ასეთი“,[11] რომელშიც ლაპარაკია ქართველი ფემინისტების უმაქნისობაზე. აქაც, ქართული ფემინიზმი მოხსენებულია, როგორც „ე. წ. ფემინიზმი“ და დაპირისპირებულია ნაგულისხმევ სწორ ფემინიზმთან (თუმცა, ამ შემთხვევის სასარგებლოდ ის მაინც უნდა ითქვას, რომ, სხვებისგან განსხვავებით, ქართულზე განზოგადება აქ მხოლოდ სათაურშია, ტექსტში - ნაკლებად). 3. პროგრესული ინტელექტუალი თავის ბლოგ-პოსტში დასავლეთში ფემინიზმის განვითარების თავის ვერსიას მოხაზავს, ხოლო შემდეგ გვეუბნება: „საქართველოში ფემინიზმი, ან უფრო სწორად ქალთა მოძრაობა, იმ ფაზაშია, როდესაც ქალები კაცებს ეჯიბრებიან. უნდათ უფრო სქელი ჯიპებით იარონ, მანქანა უკეთესად ატარონ, უფრო შორს გადააფურთხონ, კვოტებით შევიდნენ პარლამენტში, მეტი ძალაუფლება ჰქონდეთ და საერთოდ, უფრო ყვერებიანები იყვნენ...“ ბოლოს კი ასკვნის: „რასაც საქართველოში წითელპომადიან ფემინიზმს ეძახიან, პომადიანი ფემინიზმიც არ არის, იმიტომ რომ არ ყოფნის გამბედაობა ყველაფერი დანარჩენი გააკეთოს, რისი სიმბოლოც პომადაა...“[12] („პომადიანი ფემინიზმი“ ავტორს ესმის, როგორც ფემინიზმის მესამე ტალღა). ამ ტექსტში ზემოთ მონიშნული ოპერაციებიდან ორი ერთად გვაქვს: ერთი მხრივ, ჩამორჩენა-დაწევის ტროპი (საქართველოში ფემინიზმი იმ ფაზაშია, რომელიც დასავლურმა ფემინიზმმა უკვე გაიარა) და, მეორე მხრივ, გზასაცდენილობის, ფუნდამენტური განსხვავების ტროპი (ქართული ფემინიზმი დასავლური ფემინიზმის რომელიმე ისტორიულ ფორმასაც ვერ განასახიერებს ჯანსაღად). 4. სხვა პოპულარული ბლოგერის პოსტში, საფრანგეთის და საქართველოს საზოგადოებრივი და პოლიტიკურ ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტის განხილვის და ურთიერთშედარების კონტექსტში, წერია: „ფემინიზმმა, რომელმაც გასულ საუკუნეში სრულიად შეცვალა სამყარო, საქართველოში ფაქტობრივად ქურდული გაგება ჩაანაცვლა. არ ვხუმრობ. სიტყვა ქალის ხსენება ისეთივე საშიში გახდა, როგორც კანის ფერის ან სექსუალური ორიენტაციის… ამ „დარგის“ ექსპერტების - ქართველი პარტიზანი ფემინისტების ექსტრემისტი და მაჩო ნაწილის შიშით, რომლებიც მამაკაცებს ისე უყურებენ, როგორც სვიფტის ცხენები გულივერს...“[13] ამ ციტატების კონტექსტს კი უშუალოდ მოსდევს სქესობრივ განსხვავებებზე ფრანგული გადაცემის აღწერა მოწონების ტონით. მართალია, ძნელი გასაგებია რა არის მთლიანობაში სტატიის სათქმელი, მაგრამ აშკარაა ავტორის განსაკუთრებული უკმაყოფილება ევროპულისგან განსხვავებული ქართული ფემინიზმით.
ჩემი აზრით, საფუძვლიანია ამ და სხვა, მსგავსი რეაქციების ინტერპრეტირება ზემოთ ნახსენები (კაცი) ინტელექტუალების დაპირისპირებად რეალურ, მათ გარშემო არსებულ ფემინისტურ აქტივობებთან (მიუხედავად ზოგადად ფემინისტურ იდეებთან გაცხადებული თანხმობისა), რომელშიც ქართული განსხვავების ჟესტი - ქართველი ფემინისტების ორიენტალიზაცია - ძალიან კონკრეტულ ინსტრუმენტად გამოიყენება. ჩემი წაკითხვით, ეს, უპირველეს ყოვლისა, ანტიფემინისტური სვლაა, რომლისთვისაც ინსტრუმენტი ქართულის ორიენტალიზებაა. მეორე მხრივ, როგორც სხვა ანალოგიურ შემთხვევებში, აქაც ეს პოპულარული გამოყენება და, შესაბამისად, დაჟინებული გამეორება თვითონ აძლიერებს განსხვავების დისკურსს. გარდა ამისა, მინდა ყურადღება მივაქციო იმას, რომ განხილული შემთხვევები ძალიან კარგი ილუსტრაციაა განსხვავების ჟესტის შემდეგი მნიშვნელოვანი ასპექტებისაც: (1) როგორ ხდება შიდაქართული განსხვავების აგება, როცა ავტორები ქართული ფემინიზმის, როგორც ქართულის, დაწუნებით თვითონ დასავლურად პოზიციონირდებიან და ქართულ განსხვავებას ემიჯნებიან; (2) როგორ ფუნქციონირებს დასავლური, როგორც ჰიპერრეალური იდეა, რომლიდანაც ყველა რეალური წინააღმდეგობა ამოშლილია და რომლის რეალური პროტოტიპიც არც არსებობს და არც მოითხოვება დისკურსის რეფერენტად.
ქართულის არადასავლურობა - რუსეთის იმპერია თუ საბჭოთა გამოცდილება?
დასავლეთის ჰიპერრეალურობის იმ ასპექტს, რომ ის არარეალურია, კარგად გამოკვეთს ამბივალენტურობა იმის შესახებ, თუ რა არის ქართული, რომელიც განსხვავებულია დასავლურისგან. ზემოთ უკვე გამოჩნდა, რომ დომინანტურ ნარატივებში ამ როლზე ერთმანეთთან კონკურენციაშია საბჭოთა კავშირი და რუსეთის იმპერია - ამასთან, ხშირად, ამ ორს შორის განსხვავება გამიზნულადაა გაბუნდოვანებული ან ისინი მიზანმიმართულადაა ერთმანეთში არეული. ამ კონტექსტში განსაკუთრებით საინტერესოა მართლმადიდებლობის და საბჭოთას დაკავშირების დისკურსული ტექნოლოგიები, რომლებიც ერთი შეხედვით მოულოდნელია. დასავლეთს, ერთი მხრივ, უპირისპირებენ რუსულ იმპერიას, მეორე მხრივ, საბჭოთა იმპერიას, და, მესამე მხრივ, მართლმადიდებლობას. უფრო იშვიათად შევხვდებით არადასვლურის ძიებას ქართულ ტრადიციებში ან საკუთრივ ქართულ თავისებურებად მოაზრებულ რომელიმე ნიშანში - ეს უფრო პოპულარული თემა იყო 90-იანებსა და ადრეულ 2000-იანებში, როდესაც საქართველოს და დასავლეთის ურთიერთობის საკითხი ძირითადად ქართული ეროვნული თავისებურებებისა და აზია-ევროპის ურთიერთმიმართების შესახებ ესენციალისტური დისკუსიების კონტექსტში განიხილებოდა.
ქალების მდგომარეობა და ფემინიზმი ის თემაა, რომელშიც განსაკუთრებით უხერხულად იჩენს თავს ქართული განსხვავების ნარატივის დილემა - ქართული არაევროპულობის ძირები რუსეთის იმპერიას დაუკავშიროს თუ - საბჭოთა გამოცდილებას („200 წელი თუ 70 წელი?“). როგორც წესი, გენდერული თანასწორობისათვის ზრუნვა მის მომხრე თუ მის მოწინააღმდეგე ბანაკში წარმოდგენილია, როგორც ევროპასა და დასავლეთზე ორიენტაციის თანხმლები თუ ინგრედიენტი (პირველთათვის - მისწრაფების საგანი, მეორეთათვის - ხელოვნურად და ნაძალადევად თავსმოხვეული საზრუნავი). გენდერულ თანასწორობაზე ზრუნვის დასავლურ ორიენტაციასთან დაკავშირებას აქვს შემდეგი საინტერესო ასპექტები:
1) ქართული ფემინიზმის ძირების მოძიებისა და „მოთხოვნის“ პროექტებში აბსოლუტური დუმილია საბჭოთა პერიოდზე. როგორც წესი, მიიჩნევა, რომ ეს ისტორია მე-19 საუკუნის შუა წლებიდან იწყება და 1921 წელს წყდება (თუ საბჭოთა პერიოდში ზოგიერთი გამორჩეული ფემინისტის რეპრესიებს არ ჩავთვლით გაგრძელებად). საბჭოთა პერიოდში, განსაკუთრებით მის ადრეულ წლებში, გენდერული თანასწორობისკენ მიმართული ინიციატივები და ცვლილებები სრულიად გამორიცხულია ქართული ფემინიზმის ისტორიიდან.
2) ქალთა უფლებების საკითხის ისტორიული ანალიზებიც, ხშირად, უგულებელყოფს საბჭოთა პერიოდში ამ მიმართულებით გადადგმულ ნაბიჯებს.[14] მეტიც, ხშირად, ისინი უარყოფითად არის შეფასებული შემდეგი პარადოქსული ლოგიკით: შეხვდებით აზრს, რომ ფემინიზმის არარსებობა ან სისუსტე საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა საზოგადოებებში განპირობებულია იმით, რომ საბჭოთა ხელისუფლებამ ქალებს მამაკაცების თანასწორი უფლებები „ბრძოლის გარეშე“ – „ზემოდან ქვემოთ“ მიანიჭა, ისე, რომ მათ ბრძოლით, თვითონ არ მოუპოვებიათ ისინი. ამ აზრზე (რომელიც საქართველოში არსებული ფემინისტური მოძრაობების გაუფასურებას ახდენს) რეაქციად ჟღერდება საწინააღმდეგო აზრიც, რომ ქალთათვის უფლებების მინიჭება (რასაც 1918-1921 წლის რესპუბლიკას უკავშირებენ) სწორედ წინა თაობების ქართველი ფემინისტების მონაპოვარი იყო და არა უმტკივნეულოდ, ბრძოლის გარეშე, მამაკაცებისგან მიღებული გულმოწყალება. იმის მიუხედავად, თუ რამდენად პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი და ისტორიულად ადეკვატურია ეს პასუხი, მთელი ამ დიალექტიკის საინტერესო ასპექტია ის, რომ გენდერული თანასწორობისა და ფემინისტური პოლიტიკის მიზნების რაიმე ზომით თანხვედრა საბჭოთა ხელისუფლების გენდერულ პოლიტიკასთან წინასწარვე უსიტყვოდაა გამორიცხული. ეს იმ დროს, როცა საყოველთაოდ ცნობილია, რომ XX საუკუნის დასაწყისის მნიშვნელოვანი ფემინისტების დიდი ნაწილი სწორედ მარქსისტების და კომუნისტების რიგებს მიეკუთვნებოდნენ, რომ ადრეულ საბჭოთა კავშირში დიდი მნიშვნელობა ექცეოდა ქალების ემანსიპაციას და რომ ადრეულ საბჭოთა კავშირში გენდერულმა პოლიტიკამ რეალურად იქონია გავლენა მუშა და გლეხი ქალების მდგომარეობაზე.
3) გენდერული თანასწორობის, როგორც არსებითად დასავლური იდეის დისკურსში უგულებელყოფილია ის, რომ საერთაშორისო ინსტრუმენტები, რომლებთან საქართველოს მიერთებაც გენდერულ თანასწორობაზე მიმართული აქტივობების ერთ-ერთი ძირითადი სტიმული იყო და დღემდე მნიშვნელოვანი ბერკეტია, დიდწილად ინიცირებული და მხარდაჭერილი იყო აღმოსავლური ბლოკის ქვეყნების (საბჭოთა კავშირის, ჩინეთის და სხვ.) მიერ.[15] ამავე დროს, ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტი - სიდო კონვენცია (CEDAW) - დღემდე არ აქვს რატიფიცირებული აშშ-ს.
განსხვავება დასავლეთში
თუ დასავლეთის უზადო სიკეთის და მისგან ქართული განსხვავების დაშვება დომინანტურია ქართულ მოდერნიზატორულ თუ პროგრესისულ ნარატივებში, შეიძლება მოველოდეთ, რომ კონსერვატიულ თუ რეაქციულ ნარატივებში, სიმეტრიულად, დასავლეთის ნეგატიური ხატი და, შესაბამისად, ქართული განსხვავების პოზიტიური მნიშვნელობა უნდა იყოს განმსაზღვრელი. გარკვეული დაზუსტებებით, ეს, ალბათ, მართლაც შეიძლება ჩაითვალოს ბოლო წლებამდე პროგრესისტულ-რეაქციული დიალექტიკის მეტ-ნაკლებად ადეკვატურ აღწერად. მართლაც, ევროპისგან (თუ დასავლეთისგან), როგორც გარყვნილების და გაუცხოების ადგილისგან, ქართული ტრადიციებისა და მართლმადიდებლობის მტრისგან მომდინარე საფრთხეებზე აპელაცია იყო ერთ-ერთი მთავარი რიტორიკული ხერხი ბოლო ათწლეულების რეაქციულ დისკურსში.
სწორედ ამ თვალსაზრისით საინტერესო და მნიშვნელოვანი ცვლილება მოხდა ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში. სახელდობრ, დასავლეთის, როგორც მონოლითური სიკეთის ან მისი სარკული ანარეკლის – მონოლითური ბოროტების ხატი ზოგიერთ დისკურსში შეიცვალა უფრო მრავალფეროვანი და, რაღაც აზრით, უფრო რეალისტური სურათით, რომელიც დასავლურ საზოგადოებებს წარმოგვიდგენს მიმდინარე ბრძოლისა და დაპირისპირების ადგილად, ამასთან, სწორედ იმ საკითხებზე, რომლებზეც ჩვენთანაც მიდის დავა. განსაკუთრებით საინტერესო კი ისაა, რომ ეს „უფრო ნიუანსირებული“ სურათი, უწინარეს ყოვლისა, იმ ჯგუფების რიტორიკაში ჰპოვებს სტრატეგიულ გამოყენებას, რომელთათვისაც მანამდე დასავლეთი საფრთხობელას ფუნქციას ასრულებდა.
ამის პირველ მაგალითებს სწორედ გენდერის და სექსუალობის გარშემო მიმდინარე ბრძოლებში ვხვდებით. სახელდობრ, 2013 წლის 17 მაისის შემდგომ პერიოდში, დისკუსიებში აქტიურად გამოიყენებოდა მითითებები პარიზში ჩატარებულ მრავალათასიან საპროტესტო მსვლელობაზე ერთი სქესის ადამიანთა შორის ქორწინების წინააღმდეგ. უფრო ახლახან, იტალიაში ჩატარებული ანალოგიური აქციებიც ინტენსიურად გაშუქდა მედიაგამოცემებში. ამ რიტორიკაში დასავლეთი გამოიყენება მოდელად და გამამართლებელ არგუმენტად რეაქციული პოლიტიკისთვის, რის შესაძლებლობაც დამოკიდებულია ტრანზიციის ნარატივითა და განსხვავების წესებით სტრუქტურირებულ დისკურსულ ეკონომიკაზე. მართლაც, მტკიცებამ „ერთი სქესის ადამიანთა შორის ქორწინებას საფრანგეთშიც ეწინააღმდეგებიან“ ერთი სქესის ადამიანთა შორის ქორწინების წინააღმდეგ არგუმენტად შეიძლება იმუშაოს მხოლოდ ენობრივ თამაშში, რომელიც აგებულია ევროპის სიკეთის დაშვებაზე.
ამ მხრივ, ბოლოდროინდელი, უაღრესად საინტერესო მაგალითი (რომელიც, მართალია, არ ეხება გენდერულ პოლიტიკას) გვაქვს ე. წ. რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის ამკრძალავი კანონის ინიციატივის გარშემო გაშლილ დისკუსიებში. ერთ-ერთ სატელევიზიო შოუში, კანონის პროექტის ავტორი კანონის გასამართლებლად ფაქტობრივად ერთადერთ არგუმენტს აყენებს – რომ ანალოგიური კანონი ევროპის ბევრ ქვეყანაშიც მოქმედებს.[16]მისი ოპონენტებიც საკმაოდ დიდ დროს უთმობენ იმის ახსნას თუ გაბათილებას, თუ რატომ არსებობს და როგორ მუშაობს დასახელებული კანონები დასახელებულ ქვეყნებში. ამავე დისკუსიის ერთი ეპიზოდი კი „ევროპის სიკეთის“ ნარატივის ამ ინვერსიის მართლაც გროტესკული გამოხატულებაა: ერთ-ერთ ნიუანსთან დაკავშირებით კანონის პროექტის ავტორი კანონთან დაკავშირებულ გარკვეულ დეტალებში ევროპული შემთხვევების ქართულისგან განსხვავებას იმით ამართლებს, რომ ევროპაში „შეგნებული“ ხალხია, ხოლო საქართველოში ჯერ მისაღწევია იგივე მდგომარეობა.[17]
დასავლეთში რეალურად არსებულ წინააღმდეგობებზე აპელაციები დღემდე ძირითადად რეაქციული არგუმენტებისთვისაა მობილიზებული. ამ კუთხით, მრავალმხრივ საინტერესო გამონაკლისს ქმნის ჩარლზ ფეარბანკსის თვალსაზრისი: ის, 2013 წლის მაისის მოვლენებზე განაზრებების კონტექსტში, ამტკიცებს, რომ საქართველოს დასავლური ორიენტაციის შენარჩუნებისთვის აუცილებელია საქართველოს მოსახლეობისთვის დასავლეთში არსებული რეალური მრავალფეროვნებისა და წინააღმდეგობების ჩვენება, რათა არ შეიქმნას შთაბეჭდილება, რომ დასავლეთზე ორიენტაცია აუცილებლად გულისხმობს ერთმნიშვნელოვან პასუხებს ისეთ მტკივნეულ საკითხებზე, როგორიცაა, ვთქვათ, არაჰეტეროსექსუალი ადამიანების უფლებები.[18] ეს თვალსაზრისი საკმაოდ იშვიათია იმით, რომ პროდასავლური პოზიციიდან უკუაგდებს დასავლეთის, როგორც ღირებულებათა თანმიმდევრული სისტემისა და მონოლითური სიკეთის[19] სურათს. გარდა ამისა, ჩემთვის განსაკუთრებით საინტერესოა მისი ორი ასპექტი:
(1) ის ყურადღებას მიგვაქცევინებს კითხვაზე, რომელსაც აქ საერთოდ არ შევხებივარ კოლონიური დისკურსის განმსაზღვრელ ნარატივებზე საუბრისას: ვინ არის ამ ნარატივების ავტორი? კოლონიური ცენტრი თუ პერიფერია? თვითონ ფეარბანკსი თავის სტატიაში დასავლეთის სახელით ლაპარაკობს. ამ კითხვას კი მივყავართ უფრო ფუნდამენტურ კითხვებთან: ლეგიტიმურია კი ჩატერჯის, ჩაკრაბარტის და სხვა პოსტკოლონიური თეორეტიკოსების ცნებების გამოყენება ქართული რეალობის ანალიზისთვის, სადაც ინდოეთისგან განსხვავებით, ალბათ ასე აშკარა და უდავო არ არის დასავლური კოლონიალიზმის ისტორია? თუ მართლაც ლეგიტიმურია, ემყარება მათი ლეგიტიმურობა მხოლოდ პოსტ-საბჭოთა ტრანზიციის პერიოდის ისტორიას, თუ უფრო ძველ – გასაბჭოებამდე ან, იქნებ, საბჭოთა პერიოდების ისტორიასაც? როგორ უნდა მუშაობდეს ეს ცნებები, რომლებიც ორპოლუსიანი (დასავლური ცენტრი – კოლონია) მოდელისთვისაა შემუშავებული, კონტექსტისთვის, რომელშიც „მესამე პოლუსიც“ (ბოდიშს ვიხდი ოქსიმორონისთვის) ფიგურირებს რუსული იმპერიული ცენტრის სახით? ხომ არ არის ქართული რეალობის გასააზრებლად პოსტკოლონიური თეორეტიკოსების მოდელების გამოყენება კოლონიური აზროვნების მორიგი გამოვლინება? ამ დიდ კითხვებზე პასუხის გაცემას აქ არ ვეცდები.
(2) მსჯელობა, რომ დასავლური ორიენტაცია აუცილებლად არ ნიშნავს ჰომოფობიის გადალახვას, კარგ ილუსტრაციას გვაძლევს ტრანზიციის ნარატივის რეალური ეფექტების იმ ასპექტისა, რომელსაც ჩაკრაბარტი ინდოეთის შემთხვევისთვის აღწერს: ინდოეთში მოდერნიზაციის პროექტი შეთავსებადი აღმოჩნდა იმასთან, რომ შენარჩუნებულიყო ოჯახის, კერძო სფეროს ტრადიციული მოდელი და, შესაბამისად, გენდერული იერარქიებიც ხელუხლებელი დარჩენილიყო. სხვა სიტყვებით, „ტრანზიციის“ რეალური პროცესი არასოდეს არის ჰიპერრეალური იდეალის განხორციელება და არც ტრანზიციის ნარატივის ლოგიკა მოითხოვს ამას. ეს ლოგიკა არ განსაზღვრავს არც იმას, თუ ამ იდეალის რომელ ასპექტში აღმოჩნდება კომპრომისი დასაშვები. ეს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიზეზია, რატომაც აუცილებელია ეჭვი, სიფრთხილე და ყურადღება დასავლეთის, როგორც ნორმის მიმართ.
პუბლიკაცია ქვეყნდება EMC-ის პროექტის “მარგინალიზებული ჯგუფების უფლებების დაცვის მხარდაჭერა სამოქალაქო განათლებისა და საჯარო დისკუსიების წახალისების გზით” ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება კანადის საელჩოს ადგილობრივი ინიციატივების ფონდის მხარდაჭერით. პუბლიკაციის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი და ის არ გამოხატავს EMC-ისა და კანადის საელჩოს პოზიციას.
