შესავალი

სამართლიანი საარჩევნო სისტემის დამკვიდრება დამოუკიდებელი საქართველოს ისტორიის მანძილზე მუდმივად წარმოადგენდა ერთ-ერთ მნიშვნელოვან გამოწვევას. საქართველოში, არჩევნების მეშვეობით ხალხის რეალური ნების ზუსტი გამოსახვა ყოველთვის კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას, რაც საბოლოოდ პოლიტიკური ლეგიტიმაციის კრიზისის თუ მისი არარსებობის ერთ-ერთი წინაპირობა ხდება. ბუნებრივია, ამ კრიზისის საფუძველი უფრო ფუნდამენტურია და ის ქართული პოლიტიკური კლასის ელიტიზმს, სოციალურად გარიყული ადამიანების საჭიროებების გამოხატვის არარსებობას, ადამიანის უფლებების დარღვევებს და მრავალ სხვა ფაქტორს უკავშირდება. თუმცა, საარჩევნო გარემო რომ პოლიტიკური ლეგიტიმაციის შენებაში განმსაზღვრელ როლს ასრულებს, ამას საქართველოს უახლესი ისტორიაც ადასტურებს. ამ კონტექსტში, პოლიტიკური კლასისა და საზოგადოების გათიშულობის ყველაზე თვალსაჩინო მიზეზი ის პროცესები ხდება ხოლმე, რაც წინ უძღვის არჩევნებს (ადმინისტრაციული რესურსის გამოყენება, ხალხის ნების კონტროლი სხვადასხვა მექანიზმებით და ა.შ.), და ის, თუ როგორ მიმდინარეობს პროცესები უშულოდ არჩევნების დღეს (კოორდინატორებისა და ლოკალურ სივრცეებში გავლენიანი ადამიანების ჩართულობა, კითხვის ნიშნები ხმებისა და ბიულეტენების სათანადო რეპრეზენტაციასთან დაკავშირებით და სხვა). თუმცა, ხშირად პოლიტიკურ ლეგიტიმაციას საფუძველს თავად ის სისტემა ურყევს, რომლის მიხედვითაც არჩევნები იმართება.

საქართველოში დამკვიდრებულ შერეულ საარჩევნო სისტემასთან მიმართებით კრიტიკის მთავარი ხაზი სწორედ ის იყო, რომ ეს მოდელი ვერ ახერხებს ხალხის ნების სამართლიან ასახვას - ხელისუფლებაში მოსულ ძალას იმაზე ბევრად მეტი მანდატი, და შესაბამისად, მეტი ძალაუფლება ერგება, ვიდრე ეს ობიექტურად ეკუთვნის, სხვა პარტიებს კი უსამართლოდ ნაკლები წარმომადგენლობა რჩებათ. 2019 წლის ივნისში, საპროტესტო აქციების შემდეგ, მმართველმა ძალამ გასცა დაპირება, რომ 2020 წლის არჩევნები სრულად პროპორციული სისტემით, ნულოვანი ბარიერის პირობებში ჩატარდებოდა.[1] ეს იდეა საპარლამენტო განხილვების შემდეგ ჩავარდა,[2] ისევე როგორც მხარდაჭერა ვერ მოიპოვა ოპოზიციური პარტიების მიერ შემუშავებულმა ე.წ. გერმანულმა მოდელმა.[3] საბოლოოდ, კონსტიტუციაში 2020 წელს შესული ცვლილებების შემდეგ,[4] უკანასკნელი არჩევნები შერეული სისტემით და 1%-იანი ბარიერის პირობებში გაიმართა, სადაც 120 მანდატი პროპორციული, 30 კი ერთმანდატიანი მაჟორიტარული წესით უნდა განაწილდეს.

2020 წლის არჩევნების შედეგები ამ დროისთვის

ამ დროისთვის არსებული მონაცემებით, 2020 წლის არჩევნებზე ბარიერი 9 პარტიამ გადალახა.[5] „ქართულ ოცნებას,“ რომელმაც ხმების 48.23% აიღო,[6] 61 მანდატი ერგო წილად, დანარჩენი 59 მანდატი კი ოპოზიციურ პარტიებზე გადანაწილდა.[7] აღსანიშნავია, რომ საარჩევნო პროცესთან და ხმების სამართლიან დათვლასთან დაკავშირებით ბევრი კითხვა და კრიტიკული მოსაზრება არსებობს,[8] რაც უკვე გახდა საპროტესტო აქციებისა და ოპოზიციური პარტიების მხრიდან მანდატებზე უარის თქმის წინაპირობა. ამ პოლიტიკური კონტექსტის მხედველობაში მიღებასთან ერთად, არსებითია საარჩევნო სისტემაზე, როგორც სადეპუტატო მანდატების საბოლოო განაწილების განმსაზღვრელზე მსჯელობა.

უმრავლესობის დასაკომპლექტებლად პარტიამ 76 მანდატი უნდა მოიპოვოს. მაჟორიტარულ ოლქებში, პირველ ტურში მოპოვებული გამარჯვებებით, „ქართულ ოცნებას“ უკვე აქვს დამატებით 14 მანდატი, რაც მთლიანობაში 75 სადეპუტატო ადგილს უდრის.[9] დარჩენილი 16 მაჟორიტარული ოლქის მეორე ტურში მოგების შემთხვევაში, მმართველ პარტიას 91 მანდატი ერგება, რომელსაც, საარჩევნო კოდექსით დადგენილი ფორმულის ზედა ზღვრის გათვალისწინებით 1 მანდატი დააკლდება და 90-ს შეადგენს. შესაბამისად, არსებული საარჩევნო სისტემისა და მიღებული შედეგების გათვალისწინებით, „ქართული ოცნების“ მიერ მიღებული 48.23% (ხმების პარალელური დათვლის თანახმად ეს მხარდაჭერა 45.8%-ს შეადგენს),[10] სრული მანდატების (150) 60%-ში კონვერტირდება.

ეს გამოცდილება ორი მთავარი დასკვნის გაკეთების საშუალებას იძლევა: 1) 1%-იანი ბარიერი, როგორც მოსალოდნელი იყო, პატარა პარტიების საპარლამენტო წარმომადგენლობის მიღწევისთვის კარგი შანსი აღმოჩნდა, რაც ნაწილობრივ ეხმიანება კიდეც პროპორციულობის პრინციპის ერთ-ერთ ძირითად მიზანს. კერძოდ, ეს გულისხმობს, რომ რამდენადაც შესაძლებელია, საკანონმდებლო ორგანოს შემადგენლობა პროპორციულად უნდა ასახავდეს სახელმწიფოში არსებულ პოლიტიკურ აზრთა სხვადასხვაობას. რა თქმა უნდა, რთულია იმის თქმა, რომ 2020 წლის არჩევნების შედეგად 1%-იან ბარიერს გადალახული პარტიები რეალურად გამოხატავენ საზოგადოების ფართო მასების და ყველა სოციალური ჯგუფის ხმას ან ინტერესებს, თუმცა ამის მიზეზად საარჩევნო სისტემის დასახელება სწორი არ იქნებოდა. ეს მიზეზები საძიებელია საქართველოს ეკონომიკური განვითრების მოდელში, რომელმაც პოლიტიკის დღის წესირიგიდან გამორიცხა საზოგადოების ფართო მასები, პოლიტიკა ძალაუფლებისა და ელიტიზმის სამსახურში ჩააყენა და არსებითად ასეთი პოლიტიკური კლასის ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი. 2) უკანასკნელი არჩევნები ასევე ნათლად აჩვენებს, რომ მაჟორიტარიზმის დარჩენილი კომპონენტი კვლავაც არასამართლიანს ხდის საბოლოო სურათს. მაჟორიტარული ოლქები მმართველ პარტიას შესაძლებლობას უქმნის, რომ მიღებულ მხარდაჭერაზე არაპროპორციულად ბევრი მანდატი მიისაკუთროს და ამით გრძელვადიანი საპარლამენტო საქმიანობისთვის „სასათბურე პირობები“ შეიქმნას.

რა მოხდებოდა 2024 წლის მოდელის პირობებში?

საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად 2024 წელს არჩევნები სრულად პროპორციულად, 5%-იანი ბარიერის პირობებში ჩატარდება.[11]

პირველ რიგში, რაც ერთი შეხედვითაც თვალნათელია, 2020 წლის არჩევნები ამ სისტემით რომ ჩატარებულიყო საპარლამენტო მანდატებს მხოლოდ ორი პარტია - „ქართული ოცნება“ და „ნაციონალური მოძრაობა“ - მიიღებდა (შესაბამისად 48.23%-ისა და 27.17%-ის საფუძველზე).[12] კონსტიტუციით დადგენილი მანდატების განაწილების წესის თანახმად,[13] „ქართული ოცნება“ 96 მანდატს მიიღებდა (95 მანდატს პლუს 1 გაუნაწილებელი მანდატი), „ნაციონალური მოძრაობა“ კი 54-ს.[14]

საინტერესოა, რომ ამ მოცემულობაში საქართველოს პარლამენტი იმაზე უფრო არასამართლიანად დაკომპლექტდებოდა, ვიდრე ეს „120/30-ის“ სისტემით ხდება. პროპორციული სისტემა შერეული მოდელის მთავარი მანკიერი თვისების (ხმების მანდატებში არაპროპორციული გარდასახვის ლოგიკა) დამზღვევი უნდა იყოს, თუმცა 5%-იანი ბარიერის პირობებში: 1) საქართველოს პარლამენტი სრულად ორპოლუსიანი იქნებოდა; 2) „ქართული ოცნებაც“ და „ნაციონალური მოძრაობაც“ იმაზე ბევრად მეტ მანდატს მიიღებდნენ, ვიდრე ეს არსებული შერეული სისტემით ერგოთ, რაც თავის მხრივ ხალხის რეალური ნების შეუსაბამო ასახვა იქნებოდა; 3) იმ პარტიების მიერ მიღებული ხმები, რომელთა მხარდაჭერა 1-5 პროცენტს შორის მერყეობდა (ასეთი კი მთლიანობაში 18.44% იყო),[15] კონვერტირდებოდა ზემოთქმული ორი პარტიის სადეპუტატო მანდატებში.

საინტერესოა იმ ჰიპოთეტური შემთხვევის განხილვაც, 2020 წლის არჩევნები სრულად პროპორციული, ნულოვანი ბარიერის პირობებში რომ ჩატარებულიყო (რაც, როგორც აღინიშნა, 2019 წელს საპარლამენტო განხილვების დროს ჩავარდა).

2020 წლის არჩევნებზე ყველა პარტიის მიერ პროპორციული სისტემით მიღებული ხმების ჯამმა 1.924.426 შეადგინა. 2019 წლის კონსტიტუციური კანონის პროექტის მიერ დადგენილი საარჩევნო ფორმულის თანახმად,[16] გამოდის, რომ 1 მანდატის მოსაპოვებლად, საჭირო იქნებოდა 12.830 ხმა.[17] ამ შემთხვევაში, სადეპუტატო მანდატს მოიპოვებდა „ნინო ბურჯანაძე-ერთიანი საქართველო-დემოკრატიული მოძრაობაც“[18] და პარლამენტში 10 პოლიტიკური პარტია შევიდოდა. ამ შემთხვევაში, საარჩევნო ფორმულის თანახმად, ქართული ოცნება მოიპოვებდა 76 მანდატს, ანუ ზუსტად იმდენს, რაც საჭიროა უმრავლესობის ჩამოსაყალიბებლად.[19] დანარჩენ ოპოზიციურ პარტიებზე გადანაწილდებოდა 74 მანდატი.

წინამდებარე ცხრილში ნაჩვენებია, 3 სხვადასხვა შემთხვევაში როგორ ნაწილდება მანდატები მმართველ ძალასა და ოპოზიციას შორის, ასევე რამდენი პარტია შედის საკანონმდებლო ორგანოში, 2020 წელს დაფიქსირებული ოფიციალური მონაცემების მიხედვით.

ეს გარემოება კარგად აჩვენებს, რომ პროპორციული სისტემაც, თუ საარჩევნო ბარიერი მაღალია, არანაკლებ უსამართლო რეპრეზენტაციის წყარო შეიძლება გახდეს, ვიდრე შერეული მოდელი. მეტიც, განხილული მაგალითიდან გამოჩნდა, რომ 2024 წლის მოდელი მმართველი ძალისთვის ბევრად მომგებიანი იქნებოდა. გარდა ამისა, ის უფრო მეტი თანმდევი უსამართლობის წყარო გახდებოდა.

შეჯამება

2020 წლის არჩევნების შერეულმა სისტემამ კიდევ ერთხელ აჩვენა, რომ მიუხედავად მაჟორიტარული წესით გასანაწილებელი მანდატების შედარებითი სიმცირისა, ის მაინც გადამწყვეტ როლს ასრულებს არასამართლიანი წარმომადგენლობის უზრუნველყოფაში. ისტორიულად, არასამართლიანი რეპრეზენტაცია ითვლება კიდეც იმის ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად, რის გამოც ევროპის ქვეყნების უმრავლესობაში მაჟორიტარიზმის პრინციპზე მასობრივად თქვეს უარი. მაჟორიტარიზმის საპირისპიროდ პროპორციული წარმომადგენლობის დამკვიდრების ტენდენცია ისტორიულ თანხვედრაშია უნივერსალური საარჩევნო უფლების მოთხოვნებთან, სოციალისტური პარტიების გაძლიერებასთან, პროფესიული კავშირების მიერ მუშათა კლასის პოლიტიკური პლატფორმებისა და კანდიდატების მხარდაჭერასთან და ა.შ.[20] მეოცე საუკუნეში პროპორციული წარმომადგენლობის ძლიერი მოთხოვნილების გაჩენა დემოკრატიზაციის უფრო ზოგად მოთხოვნას უკავშირდებოდა. როგორც ენდრიუ კარსტერსი აღნიშნავს „საარჩევნო სისტემების კლასიკურ ისტორიაში“, იმ დროს „არსებობდა საერთო მოძრაობა უფრო დემოკრატიული პოლიტიკური ინსტიტუტებისკენ, რამაც განსხვავებული ფორმები მიიღო... იყო მოძრაობა საპარლამენტო ინსტიტუტების დასაფუძნებლად და გასაძლიერებლად... საპარლამენტო არჩევნებში მონაწილეობის უფლების გაფართოვებამ, მოსახლეობის ფართო ნაწილს მისცა პარლამენტში წარმომადგენლობის მოპოვების შესაძლებლობა... ამ წინსვლების ფონზე მნიშვნელოვანი ინტერესი არსებობდა, რომ პარლამენტის არჩეულ წევრებს და პარტიებს, რომლებსაც მხარს უჭერდნენ, სამართლიანად აესახათ ამომრჩეველთა განსხვავებული ინტერესები და აზრები.“[21] გარდა ამისა, ითვლება, რომ მაჟორიტარიზმის პრინციპებზე მოწყობილი მოდელი ქმნის ორპარტიულ პოლიტიკურ სისტემას, ვერ უზრუნველყოფს სხვადასხვა სოციალური ჯგუფების წარმომადგენლობას, ამცირებს მოსახლეობის ჩართულობას არჩევნებში[22] და ა.შ.

თუმცა, ამასთანავე, როგორც ლიპჰარტი მიუთითებს „დემოკრატიის მოდელებში“, ყველა საარჩევნო სისტემა, და არა მხოლოდ მაჟორიტარული, მიდრეკილია იმისკენ, რომ დიდი პარტიების რეპრეზენტაცია იმაზე უფრო მეტად მოახდინოს, ვიდრე ეს ობიექტურად შეიძლება ეკუთვნოდეთ, პატარა პარტიების კი - პირიქით.^[23] ამ ტენდენციას სამი ფაქტორი განაპირობებს: ა) ყველა საარჩევნო სისტემა მიდრეკილია დისპროპორციული შედეგების მიღებისკენ; ბ) ყველა საარჩევნო სისტემა მიდრეკილია, რომ საპარლამენტო პარტიების რაოდენობა საბოლოოდ უფრო ნაკლები გამოვიდეს, ვიდრე არჩევნებში მონაწილე პარტიების საერთო რაოდენობაა; გ) ყველა საარჩევნო სისტემამ შეიძლება მოუტანოს საპარლამენტო უმრავლესობა პარტიებს, რომლებსაც ამომრჩეველთა უმრავლესობის მხარდაჭერა არ მიუღიათ.^[24]

მიუხედავად იმისა, რომ ყველა ეს ტენდენცია განსაკუთრებით თვალშისაცემი და ძლიერია მაჟორიტარიზმის პირობებში,^[25] საქართველოს შემთხვევის განხილვისას (რა მოხდებოდა 2020 წლის არჩევნები 2024 წლის სისტემით რომ ჩატარებულიყო) გამოჩნდა, რომ მათ შესაძლოა თავი პროპორციული სისტემის პირობებშიც იჩინონ. ამის მიზეზი კი მაღალი საარჩევნო ბარიერი გახდება.

შესაბამისად, მნიშვნელოვანია ფიქრი არა მხოლოდ იმაზე, რა დადებითი გავლენა ექნება პროპორციულ სისტემას, არამედ იმაზეც, რა რისკების მატარებელი შეიძლება იყოს ის, და როგორ შეიძლება მათი დაზღვევა.