შესავალი

ამ ბლოგის წერას 8 აგვისტოს, 2008 წლის ომის დაწყების ოფიციალურ დღეს ვიწყებ (თურმე, იმის თქმა, რომ ომი 7 აგვისტოს დაიწყო, მოღალატეობა ყოფილა). მართალია, ჩემი სათქმელი ომზე არაა, მაგრამ 2008 და 90-იანი წლების ომებისა და ომისგან მოშუშების პროცესში ყველაზე მეტად უგულებელყოფილი ჯგუფის, იძულებით ქვეყნის შიგნით დევნილების (ან, როგორც ადრეც და ახლაც უწოდებენ, ლტოლვილების) გამოცდილების გახსენებით მინდა, დავიწყო ჩემი მთავარი სათქმელი. სათქმელი მარტივია – კონტრჰეგემონიური ბრძოლა საქართველოში, და ბევრ სხვა პოსტსოციალისტურ ქვეყანაში არა იმდენად სამოქალაქო საზოგადოების შიგნით (როგორც გრამში ელოდა), არამედ სამოქალაქო საზოგადოების ჩარჩოს მიღმა არსებულ პოლიტიკურ ნიადაგზე (რასაც მე პარტჰა ჩატერჯის მიხედვით, პოლიტიკურ საზოგადოებას ვუწოდებ) მიმდინარეობს.

დევნილების ბრძოლის შემთხვევა ერთ-ერთი საუკეთესო, მაგრამ არა ერთადერთი, მაგალითია პოლიტიკურ ბრძოლებში ჩართული, მაგრამ სამოქალაქო საზოგადოებად არაღიარებული, ჯგუფების ბრძოლისა. დევნილები, რომელსაც ‘ჩამოთრეული’ ეძახა დამხვედრმა საზოგადოებამ აგერ 30 წელია, პრინციპში, სამოქალაქო საზოგადოების ყველაზე მარტივი და ლიბერალური განმარტების მიხედვითაც კი, უნდა მიჩნეულიყვნენ სამოქალაქო საზოგადოებად ქართულ კონტექსტში. წლების განმავლობაში დევნილები მობილიზდებოდნენ სახელმწიფოსგან უფლებების, ბენეფიტების, ზარალის კომპენსაციის მოთხოვნით. მეტიც, საცხოვრებელზე უფლების მოთხოვნით იკავებდნენ მიტოვებულ სახელმწიფო ქონებას და ზოგჯერ წარმატებით, ზოგჯერაც წარუმატებლად ახერხებდნენ ამ ქონების საკუთრებად ქცევას. მაგრამ ვის ახსოვს საქართველოში, ან მედიას, ან სახელმწიფოს, ან დევნილების დასახმარებლად მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციებს დევნილები სამოქალაქო საზოგადოებად განეხილა? სახელმწიფო, მაშინაც კი, როცა დათმობებზე მიდიოდა პოლიტიკური მიზნებით (მაგალითად, არჩევნების წინ) მაინც შეჭრას, საკუთრების არალეგალურად დაკავებას აბრალებდა დევნილებს. ადგილობრივი და საერთაშორისო არასამთავრობოებისთვის, ვინც თავს სამოქალაქო საზოგადოებად ხედავდნენ, დევნილები ‘ბენეფიციარები’ იყვნენ და არა სამოქალაქო საზოგადოების წევრები.

დღევანდელი ევროცენტრული კაპიტალისტური მოდერნულობის პირობებში სწორედ დევნილების მსგავსი, სამოქალაქო საზოგადოებად მიუჩნეველი პოლიტიკური საზოგადოების ბრძოლებსა და სამოქალაქო საზოგადოების ვიწრო კრიტიკულ ნაწილში ვხედავ კონტრჰეგემონიური ბრძოლების გამოკვეთის ყველაზეე დიდ შესაძლებლობას. ეს განაცხადი ჩემთვის ამ ეტაპზე უბრალოდ დაკვირვება არაა. ეს კვლევითი პროგრამაა, რომელიც, დიდი ვარაუდით, ჩემს საქმიანობას, სულ მცირე, ოთხი წლით განსაზღვრავს. შესაბამისად, ამ ბლოგში გამოთქმული მოსაზრებების შესახებ კრიტიკული გამოხმაურება უძვირფასესი იქნება. ბლოგის დანარჩენ ნაწილში უფრო დეტალურად განვიხილავ ჯერ იმას, თუ სად ვხედავ პრობლემას, შემდეგ კი – საიდან ან როგორ ვცდილობ გამოსავლის ძიებას.

ჰეგემონია, კონტრჰეგემონია და სამოქალაქო საზოგადოება

ჩემი, როგორც ერთ-ერთი მორიგი პოსტსოციალიზმის უდისციპლინო (არსებულ მეცნიერულ დისციპლინურ ჩარჩოებში ვერჩამჯდარი, ყველაფერს მიდებ-მოდებული) მკვლევრის მთავარი წუხილი ასეთია: სად და როგორ ვეძიო(თ) არსებული ჰეგემონიური და ძალადობრივი განვითარების პროექტების ალტერნატივები?

ამოსავალი წერტილი ან პრობლემის განსაზღვრების ყველაზე მეტასაფეხური ზოგადად პოსტსოციალისტურ სივრცეში და განსაკუთრებით საქართველოში ნეოლიბერალური მოდერნიზაციის პროექტის  სიმწვავე და შესაბამისი სოციო-სივრცითი  პოლარიზაციის ზრდაა. გამონაკლისების (ბელარუსი თუ თურქმენეთი) მიუხედავად, მკვლევრები ერთხმად აღიარებენ ნეოლიბერალური პოლიტიკის მსოფლიო მასშტაბით უპრეცედენტოდ სწრაფ და, შეიძლება ითქვას, თავზეხელაღებულ მიმღებლობას პოსტსოციალისტური რეგიონის ქვეყნებში (Appel & Orenstein, 2016) და ასკვნიან, რომ ‘მსოფლიოს ცოტა რეგიონში თუ ყოფილა მარკეტიზაცია და პრივატიზაცია უფრო ყოვლისმომცველი, ვიდრე ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში’[1] (Jacobsson, 2016, p. 3). მაგრამ პრობლემად მხოლოდ ნეოლიბერალიზმის განხილვას ხშირად ისევ ჩიხში შეჰყავს აკადემიაც და სოციალური მოძრაობებიც პოსტსოციალისტურ სივრცეში. ყველაზე მნიშვნელოვანი პრობლემა, რაც დგება, იმის სურვილი და მოლოდინია, რომ პოსტსოციალისტური რეგიონის ქვეყნები მოახერხებენ კაპიტალიზმის ამ ველური, დაუნდობელი ფორმის ევროპისთვის დამახასიათებელი კეთილდღეობის სახელმწიფოების შექმნის გზით ‘მოთვინიერებას’ და ‘გაადამიანურებას’. ამგვარი სოციალ-დემოკრატიული ოცნება ჩვენს კონტექსტში რამდენიმე მიზეზითაა პრობლემური. ერთი, რომ თავად დასავლეთ ევროპასა და ამერიკაში უფრო და უფრო ცხადი ხდება კაპიტალიზმთან სოციალ-დემოკრატიული კომპრომისის არამდგრადობა, ტრამპის პრეზიდენტობა და ნეოფაშისტური ძალების ზრდა ევროპაში ამის ერთ-ერთი მთავარი დასტურია. მეორეც, პერიფერიებსა და ნახევრად პერიფერიებში სწორედ მოუთვინიერებელი და შეუზღუდავი შრომისა და ბუნების ექსპლუატაცია უდევს საფუძვლად ცენტრის სიძლიერეს. სხვანაირად ან უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, როგორც ასეთი, კაპიტალიზმის ლოგიკაში პერიფერიების გაძლიერება და დაცულობა არ შედის, პირიქით, კაპიტალიზმი ამ პერიფერიების მაწარმოებელია. დაბოლოს, დასავლეთად ქცევის სურვილი თავისთავად ევროცენტრული მოდერნულობის წესრიგში ჩაწერის სურვილია, რომელიც ივიწყებს იმ ძალადობას და კოლონიურობას, რომლითაც კაპიტალისტური მოდერნულობის ეს წესრიგი პერიფერიებში ვრცელდება.

შესაბამისად, როდესაც ვსაუბრობთ ჰეგემონიაზე, მისი განსაზღვრებისას არ შეიძლება,  ვიგულისხმოთ უბრალოდ ნეოლიბერალიზმი ან კაპიტალიზმის ბოლო 50-წლიანი ისტორია, არამედ ბოლო ხუთი საუკუნის განმავლობაში წარმოებული ევროცენტრული კაპიტალისტური წესრიგი. ამიტომ არის ჩემთვის ჰეგემონიის განსაზღვრებისას მნიშვნელოვანი დეკოლონიური აზროვნების მოხმობა, რომელიც კაპიტალისტური მოდერნულობის დახასიათებისას კლასობრივ დაყოფასთან ერთად წინ წამოსწევს რასობრივ იერარქიზაციას, რომელიც ამხელს დასავლური ცივილიზაციის, დასავლური მოდერნულობის ‘ბნელ’ მხარეს – კოლონიალურობას (W. Mignolo, 2011; W. D. Mignolo & Tlostanova, 2016; Quijano, 2007). მაშინ, როცა დასავლური იმპერიალიზმისა და კაპიტალიზმის კრიტიკა მარქსისტულ ტრადიციაში უხვად არის, და პოსტ/დეკოლონიური პერსპექტივაც ნაწილობრივ მსგავს კრიტიკას, განსაკუთრებით მსოფლიო სისტემის თეორიას, დამოკიდებულების თეორიასაც ეყრდნობა, დეკოლონიური კრიტიკა მარქსისტული მემარცხენე ფიქრის ევროცენტრულობას ამხელს და გამოსავლად არა ევროცენტრულ მოდერნულობაში ჩაწერას, არამედ ამ მოდერნულობისგან განჯაჭვას და ალტერნატივების წარმოდგენას ისახავს.

ანუ საქართველოს ან პოსტსოციალისტური პერსპექტივიდან გლობალური ჰეგემონიური წესრიგის ალტერნატივაზე როცა ვფიქრობ,  განვიხილავ კაპიტალიზმისა და ევროცენტრული განვითარების ალტერნატივებს. აქ ისიც უნდა ითქვას, რომ დღეისათვის დასავლური იმპერიალიზმისა და კოლონიურობის კრიტიკა და თავისებური კონტრჰეგემონიური პროექტის წამოწყება მემარჯვენე, ზოგჯერ ნეოფაშისტური, სოციალური და პოლიტიკური გაერთიანებების პრეროგატივაა. დღეს აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების არა მხოლოდ მარგინალური ულტრამემარჯვენე, არამედ მმართველი პარტიებიც კი თავისებურ დეკოლონიურ დისკურსს იხმობენ ევროპის კრიტიკისას, მაგრამ, როგორც აგნეს გაგი აჩვენებს, ეს ვითომ კონტრჰეგემონიური, ‘კოლონიური ჭრილობიდან’ წამოსული ნეოფაშისტური კრიტიკა რეალურად ისევ ჰეგემონიური პროექტის შიგნით და მის სასარგებლოდ მუშაობს. უნგრეთის მაგალითზე გაგი (ისევე, როგორც სხვა მკვლევრები, მაგალითად, ბოლე და გრეშკოვიცი) აჩვენებს, რომ უნგრეთის მთავრობის კონტრჰეგემონიური დისკურსი უნგრეთის პოლიტეკონომიური მოწყობის ცვლილებაში არ ითარგმნება, და ეკონომიკა დასავლეთ ევროპაზე დამოკიდებული რჩება (Bohle, 2018; Gagyi, 2016). რუსეთის ანტიდასავლური დისკურსი და დასავლეთის ალტერნატივად თავის წარმოსახვაც მსგავსად მოჩვენებითია, თავად რუსეთში ნეოლიბერალური და ძალადობრივი სისტემის კვლავწარმოების პირობებში. როცა კაპიტალიზმის სოც-დემოკრატიული/სოციალ-დემოკრატიული? მოთვინიერების პროექტები თავადვე ევროცენტრულია (და საქართველოსნაირი ქვეყნისთვის ხელმიუწვდომელი), ევროცენტრიზმის კრიტიკა კი ფაშისტურ ძალებს აქვთ მონოპოლიზებული, სად შეიძლება კონტრჰეგემონიური ბრძოლების ან სააზროვნო სივრცის ძებნა?

სამოქალაქო საზოგადოების პრობლემა

გრამშის გადმოსახედიდან კონტრჰეგემონიური ბრძოლა სამოქალაქო საზოგადოებიდან იზრდება. გრამშის შეხედულებით, სამოქალაქო საზოგადოება, ერთი მხრივ, ჰეგემონიის წარმოების ცენტრალური დასაყრდენია პოლიტიკური და ეკონომიკური ელიტებისთვის. პრინციპში, თავად ჰეგემონია, როგორც კონცეპტი, სწორედ იმას აღწერს, რომ სახელმწიფოს რეპრესიული აპარატის მიღმა დაქვემდებარებული კლასების ჰეგემონიურ წესრიგში მოქცევა სამოქალაქო საზოგადოების მიერ ამ წესრიგის შესაბამისი კულტურისა და ცოდნის წარმოებით ხორციელდება, მეორე მხრივ კი, სამოქალაქო საზოგადოებას, გრამშის მიხედვით, ასევე აქვს  კონტრჰეგემონიური ცოდნისა და ბრძოლის წარმოების პოტენციალი (Katz, 2006). საკითხავი ისაა, როგორია სამოქალაქო საზოგადოება და რამდენად აქვს მას კონტრჰეგემონიური ბრძოლის შესაძლებლობა პოსტსაბჭოთა კონტექსტში.

არსებული აკადემიური დისკურსის მიხედვით, პოსტსაბჭოთა სამოქალაქო საზოგადოება არათუ კონტრჰეგემონიური ბრძოლის შემძლედ, არამედ უბრალოდ განწირულ, უმნიშვნელო სოციალურ წარმონაქმნად მიიჩნევა. მეინსტრიმული, ლიბერალური კვლევები  ოცდაათი წელია, ასკვნის, რომ სამოქალაქო საზოგადოება სუსტი და განუვითარებელია (Bernhard, 1996; Bernhard & Karakoç, 2007; Howard, 2012; Paturyan, 2011). ლიბერალი მკვლევრები და კომენტატორები სამოქალაქო საზოგადოებას ნეოტოკველიანური პერსპექტივიდან აღიქვამენ, როგორც დემოკრატიული მოწყობის ‘ვოჩ დოგებს’, სახელმწიფო აპარატის ავტორიტარული უზურპაციისგან დამცველებს. მსგავსი პერსპექტივიდან პოსტსაბჭოთა სამოქალაქო საზოგადოებებმა დასავლეთის მიერ დაკისრებული დემოკრატიზაციის მისია წარმატებით ვერ აღასრულეს.

მეორე მხრივ, მემარცხენე, კრიტიკული მკვლევრები წუხან, რომ პოსტსაბჭოთა სივრცეში სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება დიდწილად დასავლეთიდან შემოსული თეორიული ჩარჩოებითა და რესურსებით განისაზღვრა. ამ პოზიციიდან სამოქალაქო საზოგადოება მოსახლეობის საკმაოდ ვიწრო და შეზღუდულ ჯგუფს წარმოადგენს, რომელიც ხშირად მოწყვეტილია მოსახლეობის უმრავლესობის გამოწვევებს და დამოკიდებულია უცხოელ, უფრო კონკრეტულად კი დასავლელ დონორებზე. ეს მემარცხენე კრიტიკა ისევ გრამშისეული ენით რომ აღვწეროთ, პოსტსაბჭოთა სივრცეში სამოქალაქო საზოგადოება სწორედ დასავლეთის ჰეგემონიის საყრდენია.

მიუხედავად იმისა, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციებთან გაიგივებული, ხშირად მართლაც დასავლელ დონორებზე დამოკიდებული, ევროცენტრული სააზროვნო სივრცით შეზღუდული სამოქალაქო საზოგადოების მემარცხენე კრიტიკა მნიშვნელოვანიცაა და სწორიც/მართებულიც (Gagyi & Ivancheva, 2019; Hann, 2003; Mandel, 2002), ჩემი აზრით, თავად ეს კრიტიკაც საკმაოდ პრობლემურია. მაშინ, როცა ვიწუნებთ სამოქალაქო საზოგადოებას და ვამბობთ, რომ სამოქალაქო საზოგადოება არ ეხმაურება და არ წარმოადგენს მოსახლეობის ან როგორც საქართველოში უწოდებენ ხოლმე – ფართო მასების, ფართო საზოგადოების – ინტერესებს, რეალურად, ამ ფართო საზოგადოებას რაღაც არაიდენტიფიცირებად, გაურკვეველ, საკუთარი ინტერესების არტიკულაციის ვერშემძლე მასად წარმოვაჩენთ. სხვანაირად რომ ვთქვათ, არსებული ლიბერალური და მემარცხენე ლიტერატურა სამოქალაქო საზოგადოებაზე ზოგჯერ ერთსა და იმავე საბოლოო სურათს ქმნის, სურათს, სადაც პოსტსაბჭოთა (ზოგჯერ მთლიანად პოსტსოციალისტურ) სივრცეში მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი დეპოლიტიზებული, მანიპულირებული და უსუსურია. პოსტსაბჭოთა საზოგადოებებს მხოლოდ ცრუპოლიტიკურობა ან აპოლიტიკურობა ახასიათებთ.

რა ვუყოთ ამ ჰეგემონიური წესრიგის წარმოებაში ჩართულ, არასამთავრობო ორგანიზაციებთან გაიგივებულ სამოქალაქო საზოგადოებას? ვინ არიან ეს ‘ფართო მასები’ და რა ინტერესები აქვთ? და, რაც ყველაზე მთავარია, ასეთ პირობებში სად შეიძლება კონტრ-ჰეგემონიური ძალების თუნდაც ჩანასახების მოძიება?

სამოქალაქო საზოგადოების პრობლემიდან გამოსავალი და პოლიტიკური საზოგადოება

სამოქალაქო საზოგადოების სისუსტისა და ელიტურობის პრობლემის გადასალახავად არსებული ლიტერატურა ორ გამოსავალს გვთავაზობს. პირველი – სამოქალაქო საზოგადოების გვერდზე გადადებას და უფრო მნიშვნელოვანი საკითხების კვლევას და მეორეც – სამოქალაქო საზოგადოების ‘გაფართოებას’, მისი ვიწრო ევროცენტრული კონცეპტუალიზაციის ჩამოშორებას და ასოციაციური ცხოვრების უფრო არაფორმალური ფორმების სამოქალაქო საზოგადოების დეფინიციაში შეყვანას. ჩემი გადმოსახედიდან ორივე გამოსავალი ჩიხია, და ამ ჩიხიდან თავის დასაღწევად მნიშვნელოვანია ახალი კონცეპტუალური და თეორიული სამუშაოს გაწევა. სწორედ ამ პროცესში მინდა პოლიტიკური საზოგადოების კონცეპტის შემოტანა სამოქალაქო საზოგადოების მიღმა არსებული პოლიტიკური ბრძოლების დასასახელებლად, აღსაწერად და პოტენციური კონტრჰეგემონიური სააზროვნო სივრცის ჩამოსაყალიბებლად.

პირველი გამოსავლის, სამოქალაქო საზოგადოების არარელევანტურად შერაცხვის პრობლემა ისაა, რომ ავი თუ კარგი სამოქალაქო საზოგადოება პოსტსაბჭოთა სივრცეებში მნიშვნელოვან პოლიტიკურ აქტორად ჩამოყალიბდა და დღეისთვის მისი კვლევითი დღის წესრიგიდან ჩამოშორება გაუმართლებლად მიმაჩნია. როგორც მარეკ მიკუში აღნიშნავს, მიუხედავად იმისა, რომ სამოქალაქო საზოგადოება განვითარებისა და ტრანსიზიის/ტრანზიციის? განხორციელების ავანგარდში აღარ ეწერება, არ შეიძლება ამ თუნდაც ვიწრო ჯგუფის არსებულ პოლიტიკურ რელევანტურობაზე თვალის დახუჭვა (Mikuš, 2018, p. 15). მეორეც, მიუხედავად არსებული სამოქალაქო საზოგადოების უდიდესი ნაწილის, მართლაც, ჰეგემონიური დისკურსისა და პოლიტიკის (კვლავ)წარმოებაში ჩართულობისა, არ შეიძლება, არ დავინახოთ თავად სამოქალაქო საზოგადოების შიგნით კონტრჰეგემონიური ნაწილების, ჯგუფების, ინდივიდუალებისა თუ მოძრაობების არსებობა. აღმოსავლეთ ევროპაში მსგავს ძალად მაგალითად ეგრეთ წოდებულ ურბანულ „გრასრუთებს“ ან ურბანულ ნაკლებად იერარქიულ, ლოკალურად მობილიზებულ ჯგუფებს განიხილავენ (Jacobsson, 2016; Jacobsson & Korolczuk, 2019). საქართველოს კონტექსტშიც თუ დავაკვირდებით, ნელ-ნელა და იშვიათად, მაგრამ მაინც იკვეთებიან არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებიც, ერთი მხრივ, დასავლურ დონორებზე მოწყობილ სისტემას არიან მორგებულები, მაგრამ ასევე მეტად და მეტად ახერხებენ ლოკალურ ყველაზე მწვავე ბრძოლებში ჩართვას და პოლიტიკური საზოგადოების მხარდაჭერას.

მეორე გამოსავალი, სამოქალაქო საზოგადოების კონცეპტუალიზაციის გაფართოება ისე, რომ არასამთავრობო ან ფორმალურად აღიარებულ/რეგისტრირებული სამოქალაქო ინიციატივების მიღმა არსებული ჯგუფები მოიცვას, კიდევ უფრო პრობლემურია. მსგავსი მიდგომის ყველაზე დიდი გამოწვევა და დანაშაული ის არის, რომ თვალს ხუჭავს დღეისათვის არსებულ ღრმა დაყოფაზე სამოქალაქო საზოგადოებასა და იმ ჯგუფებს შორის, რომლებიც კოლექტიურად თუ ინდივიდუალურად იბრძვიან, მაგრამ სამოქალაქო საზოგადოების იარლიყში ან ვერ ეწერებიან, ან არც უნდათ ჩაწერა. მსგავსი მიდგომა თვალს ხუჭავს იმ ძალადობრივ პოლიტიკაზე, რომლის მიხედვითაც, საზოგადოების ნაწილის ბრძოლა ნაკლებად ლეგიტიმურად, ნაკლებად ‘მოქალაქეობრივად’ ან ‘სახელმწიფოებრივად’ არის შერაცხული. მობილიზებული ჯგუფების ნაწილის სწორედ სამოქალაქო საზოგადოებად არაღიარება მათი ‘ნაკლულობის’ და ‘ჩამორჩენილობის’ არტიკულაციისა და მარგინალიზაციის საფუძველია. მაშინ, როცა მსგავსი ჯგუფები სამოქალაქო საზოგადოებად არ არიან აღიარებულნი, ეს ჯგუფები არ შეიძლება, უბრალოდ ‘ფართო საზოგადოებად’ ან მოსახლეობად მოვიხსენიოთ, რამდენადაც ისინი უბრალოდ ატომიზირებულ ინდივიდების კრებულს არ წარმოადგენენ, არამედ ხშირად საკმაოდ ორგანიზებულად, ზოგჯერ კი უფრო უხილავად იბრძვიან. ეს ჰეგემონიურ სისტემასთან დაპირისპირებული, სხვადასხვა კონვენციური და არაკონვენციური ფორმით მობილიზებული ჯგუფები შეგვიძლია, პარტჰა ჩატერჯის პოლიტიკური საზოგადოების კონცეპტით დავინახოთ.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ საზოგადოებას შორის განსხვავებას თავად  პარტჰა ჩატერჯი ამ ორი ბრძოლის ნიადაგის არსებულ ინსტიტუციურ ჩარჩოსთან სხვადასხვანაირ მიმართებაში ხედავს (Chatterjee, 2004). სამოქალაქო საზოგადოება ჩატერჯისთვის საზოგადოების ის ნაწილია, რომელიც არსებული სამართლებრივი ჩარჩოს შიგნით იბრძვის, და ძირითადად სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების სახელით ახერხებს თვითარტიკულირებას. პოლიტიკური საზოგადოება კი სამართლებრივი ჩარჩოს მიღმა, მის მიჯნაზე, მის ირგვლივ იბრძვის. პოლიტიკური საზოგადოება საზოგადოების სწორედ ის ნაწილია, რომელსაც არსებული წესრიგი, კერძო საკუთრების დასაცავად ჩართული რეპრესიული აპარატი სისტემურად რიყავს. პოლიტიკური  საზოგადოების ბრძოლა სწორედ ამ აპარატის მოსარღვევად ან გვერდიდან შემოსავლელად გამართული ბრძოლაა. ამ დაყოფის მიზანი დესკრიფციული სიზუსტე არ არის, რა თქმა უნდა, პოლიტიკური და სამოქალაქო საზოგადოებები ზოგჯერ ერთმანეთს კვეთენ, ზოგჯერ სრულიად მოწყვეტილად და ზოგჯერ ურთიერთშეთანხმებით მოქმედებენ. ერთი და იგივე ჯგუფები შესაძლებელია, ზოგჯერ პოლიტიკური საზოგადოების, ზოგჯერ კი სამოქალაქო საზოგადოების ჩარჩოს შიგნით იბრძოდნენ. უფრო მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ბრძოლა სამოქალაქო საზოგადოების მიღმაც მიმდინარეობს (ჩემი აზრით, კონტრჰეგემონიური ბრძოლა უმეტესწილად სწორედ სამოქალაქო საზოგადოების მიღმა მიმდინარეობს) და ამ ბრძოლას სჭირდება დანახვა, შესწავლა და სახელდება ‘ფართო საზოგადოების’ და ‘ხალხის უკმაყოფილების’ მიღმა.

და მაინც, ვინაა ეს პოლიტიკური საზოგადოება? პოლიტიკურ საზოგადოებად შეგვიძლია დავინახოთ დევნილები, როგორც ამ სტატიის დასაწყისში უკვე ვახსენე, მაგრამ მსგავსი ჯგუფები დევნილების მიღმაც უამრავია. ჩემი კვლევიდან გამომდინარე, მე ყველაზე უკეთ გარემოვაჭრეების ბრძოლას ვიცნობ, რომელიც, ალბათ, ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია პოლიტიკური საზოგადოების მობილიზებისა. 2010-2012 წლებში, როცა საქართველოს ხელისუფლება და კონკრეტულად თბილისის მერია გარემოვაჭრეებს სრულიად ბრუტალური მეთოდებით ებრძოდა, მოვაჭრეებმა ასამდე საპროტესტო აქცია გამართეს, გარემოვაჭრეთა ლიგა დააარსეს და მოვაჭრეობის დამარეგულირებელი საკანონმდებლო ბაზის შესაცვლელად იბრძოლეს. როცა კოლექტიურ მობილიზაციას რეპრესიით უპასუხა ხელისუფლებამ, გარემოვაჭრეებმა უფრო ნაკლებად ხილვადი წინააღმდეგობის გზები გამოძებნეს – გასაყიდი საქონელი მოძრავ მაგიდებზე, კალათებში განათავსეს, კონცენტრაციის ნაცვლად  ქუჩებში გაიფანტნენ, მერიისა და პოლიციისთვის ნაკლებად შესამჩნევნი, ძნელად მოსახელთებელნი გახდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო ათწლეულის განმავლობაში თბილისის მერია  განუწყვეტლივ ცდილობს მოვაჭრეებისგან ქალაქის ‘გაწმენდას’,  ისინი მუდმივად ახერხებენ საქმიანობისა და იდენტობის თავიდან გამოგონებას, ურბანული სივრცის გარდაქმნას და დაკავებას. იპოთეკით დაზარალებულების პროტესტი, „მარშუტკის“ ან ტაქსის მძღოლების მობილიზება, მთიან რეგიონებში ჰესების მშენებლობისადმი წინააღმდეგობა, ინდუსტრიულ ქალაქებში მუშების პროტესტი (მიუხედავად იმისა, რომ მშრომელთა კავშირები, პრინციპში, სამოქალაქო საზოგადოების კლასიკური მაგალითია ხოლმე) სწორედ პოლიტიკური და არა სამოქალაქო საზოგადოების ბრძოლად შეგვიძლია განვიხილოთ. მართალია, პოლიტიკური საზოგადოების ბრძოლა სისტემურად მარგინალიზებულია, სახელმწიფოს, მედიის, დასავლელი დონორებისა და მრჩევლების და ზოგჯერ თავად ადგილობრივი სამოქალაქო საზოგადოების მიერ ან მივიწყებული ან მარგინალიზებულია, მაინც შეუძლებელია მსგავსი ბრძოლების ტრანსფორმაციული და დასახელებული ჯგუფებისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ხასიათის უღიარებლობა.  

პოლიტიკური საზოგადოებისა და დეკოლონიური/კონტრჰეგემონიური ბრძოლის გამოწვევები

რომ შევაჯამო ზემოთ მოყვანილი დისკუსია, რამდენიმე არგუმენტს გამოვყოფ. პირველი – (1.) არსებული სამოქალაქო საზოგადოების დიდწილად ჰეგემონიური, ევროცენტრული კაპიტალიზმის, წესრიგის მსახურების მიუხედავად, მნიშვნელოვანია, ვეძიოთ კონტრჰეგემონიური ასპექტები და გამოცდილება. მეორე – (2.) სამოქალაქო საზოგადოების მიღმა არაერთი ბრძოლა მიმდინარეობს და ამ ბრძოლებს არ უნდა დავარქვათ სამოქალაქო საზოგადოება, რადგან ამით მხოლოდ უხილავს გავხდით ბევრი ჯგუფის მარგინალიზაციას სწორედ იმ ნიშნით, რომ ისინი სამოქალაქო საზოგადოებად ან, ზოგადად, უფლებების მატარებელ მოქალაქეებად არ მოინიშნებიან. მესამე – (3.) ასევე, არ შეიძლება, არსებული ბრძოლები განვიხილოთ როგორც უსახო მასის, ან  ‘ფართო საზოგადოების’ ბრძოლები და შესაბამისად, მე პოლიტიკური საზოგადოების კონცეპტს ვეყრდნობი, მაგრამ, პრინციპში, შესაძლებელია  დამატებითი, განსხვავებული კონცეპტუალური სამუშაოს გაწევა სამოქალაქო საზოგადოების მიღმა მიმდინარე კონტრჰეგემონიური ბრძოლების ანალიზისთვის.

თუ ამ დაშვებებს გავყვებით, კონტრჰეგემონიურ აზროვნებას და გამოცდილებას სამოქალაქო საზოგადოების მიჯნაზე და პოლიტიკურ საზოგადოებაში ვეძებთ, მაგრამ მაინც რა არის, რასაც ვეძებთ, ანუ ყოველ შემთხვევაში მე თავად მაინც რას ვეძებ. ზუსტი პასუხი არ მაქვს, მაგრამ ორ მიმართულებას გამოვყოფ, რაც ამ ეტაპზე მესახება. ერთი არის ევროცენტრული კაპიტალისტური სისტემის წინააღმდეგ წარმართული ბრძოლისა და მობილიზების გამოცდილების შესწავლა. მსგავსი ბრძოლა ხშირად შეიძლება თავდაცვითი იყოს, ხშირად ასევე შეზღუდული ამბიციების მქონე, მაგრამ მაინც მნიშვნელოვანი. თუნდაც ყველაზე მინიმალისტური ან ტიპური სოციალ-დემოკრატიული ბრძოლები კაპიტალისტურ სისტემაში ბუნებისა და შრომის კომოდიფიკაციის ყველაზე ბრუტალური შედეგების გასანელებლად საგულისხმოა. მეორეა არსებული არაკაპიტალისტური სოციალურ-ეკონომიკური მოწყობის ფორმების დანახვა, შესწავლა, არსებული ადგილობრივი კონცეპტების აღქმა და შემდგომი კონცეპტუალიზაცია. მსგავსი კვლევითი სამუშაო უკვე დაწყებულია. ლუკა ნახუცრიშვილის მიმდინარე კვლევა – სვანეთში ფიცის ირგვლივ მობილიზებაზე  ან თამთა ხალვაშის კვლევა – აჭარაში ნადის, შრომის ორგანიზაციის ურთიერთდახმარების პრინციპის შესახებ, სწორედ პოლიტიკური საზოგადოების შიგნით ბრძოლის ორგანიზების ადგილობრივი ფორმებისა და კონცეპტების,  არაკაპიტალისტური სოციალური მოწყობის შესწავლაა.

რისკი მსგავს კვლევებს  ბევრი აქვს, თუმცა ამ ეტაპისთვის შეიძლება უბრალოდ ცდა და სინჯვაც მნიშვნელოვანია. რაც მთავარია, მსგავს მიდგომას შეიძლება ჰქონდეს პოტენციალი, რომ გაგვიყვანოს არსებული კვლევითი კითხვების სივრციდან და იმის მაგივრად, რომ ვიკითხოთ (როგორც დღეს ხდება) – სუსტია თუ ძლიერი სამოქალაქო საზოგადოება? რატომ ვერ  ახერხებს სამოქალაქო საზოგადოება მოსახლეობის უმეტესობასთან კავშირის დამყარებას? რატომ ვერ ახერხებს სამოქალაქო საზოგადოება დემოკრატიის შენარჩუნებას? – შეგვიძლია, თვალი გავუსწოროთ იმ რეალობას, სადაც  მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოება არ დგას კონტრჰეგემონიური ფიქრის ავანგარდში, პირიქით, ძირითადად ჰეგემონიური წესრიგის წარმოებას ემსახურება. როცა პოლიტიკური საზოგადოების კონცეპტუალური როლი და მისი გამოცდილებების მნიშვნელოვნება  კვლევით დღისწესრიგში შემოგვყავს,  კითხვებიც იცვლება: როდის ხდება სამოქალაქო და პოლიტიკური საზოგადოების ბრძოლების დაახლოება? რა გამოწვევები ახასიათებთ სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლებსა და პოლიტიკურ საზოგადოებას შორის ალიანსებს, მაგალითად, მემარცხენე ჯგუფების მხრიდან პერიფერიული მშრომელების მობილიზაციის მხარდაჭერას? როგორ შეიძლება პოლიტიკური საზოგადოების ანტი ან არაკაპიტალისტური სოციალურ-ეკონომიკური მოწყობის ფორმების სახელდება? რამდენად ან როგორ შეიძლება ამ ფორმების სახელმწიფო პოლიტიკაში ასახვა ან სახელმწიფო ძალადობისგან, და უფრო ზოგადად, ჰეგემონიური წესრიგისგან დაცვა? რა შეიძლება ვისწავლოთ პოლიტიკური საზოგადოების ბრძოლებიდან ალტერნატიული მომავლის ალტერნატიული განვითარების სისტემის წარმოსახვისთვის?

პუბლიკაცია ქვეყნდება პროექტის „სოციალური სამართლიანობა კრიზისის დროს“ ფარგლებში, რომელიც  Open Society Foundations-ის მხარდაჭერით ხორციელდება. 

გაზიარება