"მაღაროელი. კარმელო ზაგარის ვიტრაჟები     ფეიმოროს  კომუნაში, საფრანგეთში"

"მიწის ქვეშ, იქ გვაქვს მოწყობილი პატარა კუთხე, სადაც ხატი გვაქვს ჩამოკიდებული, ჯვარი გვაქვს, სანთელი გვაქვს, არ შეიძლება იქ ანთებული, უბრალოდ გვაქვს სანთელი და თავი აქვს მომწვარი" - ტყიბულელი მეშახტე                                                                                                                                            

ტყიბულში - ინდუსტრიულ ქალაქში, რომელმაც 2016 წლის თებერვლის სტიქიური გაფიცვით მთელი ქვეყნის ყურადღება მიიპყრო - კომპანია „საქნახშირი“ შახტის ადმინისტრაციის ეზოში, ეკლესიის აშენებას გეგმავს. მეშახტეები მიესალმებიან კომპანიის გეგმას. ერთ-ერთი ტყიბულელი ამბობს, რომ თუ ეს ეკლესია მუშებისთვის იქნება, მუშები ილოცებენ და ბიზნესმენი მას ვერ გააკონტროლებს, მაშინ ეკლესიის მშენებლობა კომპანიის მიერ დადებითი მოვლენაა.[1]

მსგავს დამოკიდებულებებზე ქართულ საჯარო სივრცეს დიდი ხანია მზა, თითქმის დაპროგრამირებული პასუხები აქვს. ამ პასუხებს მოკლედ და მკაფიოდ აჯამებს ვაკო ნაცვლიშვილი თავის სტატიაში „როგორ ხდება საეკლესიო სანთლის ფასწარმოქმნა?“

„ქართველი ხალხი მონურ ცხოვრებას არის ჩვეული; ქართველს დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღება არ შეუძლია; ქართველი თავის ბედს რელიგიურ მოძღვარს მიანდობს; ქრისტე ეგეთი არ არის, მაგრამ ქართველი სახარებას არ კითხულობს... ჩვენთან თითქმის არასდროს დაისმება კითხვა, მაინც რა ძალა ექაჩებათ ადამიანებს, ეკლესიას შეაფარონ თავი.“[2]

ადმინისტრაციის ეზოში დაგეგმილი მშენებლობის მეშახტისეულ შეფასებაში, რომელიც ერთი შეხედვით საკმაოდ სტანდარტულია, არის რაღაც თვისობრივად განსხვავებული, რაც აუცილებლად ითხოვს ყურადღების გამახვილებას, დაკვირვებას, გაშლას და რაც მთავარია, კონტექსტუალიზაციას.

საქართველოში, რელიგიის ლიბერალური კრიტიკისთვის დამახასიათებელი ზედაპირულობის, ცალმხრივობის და აბსტრაქტულობის ძლიერმა ტრადიციამ, წლების განმავლობაში მონოპოლიზებულმა საჯარო სივრცემ და მემარცხენე აკადემიურ სფეროსთან ურთიერთობის სიმწირემ, ხელი შეუწყვეს რელიგიის კრიტიკის ჩიხში შეყვანას და მემარცხენე მიდგომის გამარტივებას. ეს პროცესი, სხვადასხვა საჯარო დისკუსიაში და სასწავლო აუდიტორიებში, მემარცხენე მიდგომის უხეშ მატერიალიზმამდე დაყვანის სახით გვევლინება. ამ მდგომარეობის შეჯამებისთვის საუკეთესო მაგალითია გიგა ზედანიას გამოსვლა დისკუსიაში სეკულარიზმის შესახებ:

„ბევრი ადამიანი განიხილავს რელიგიას, როგორც სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების ფუნქციას და ფიქრობს, რომ როგორც კი მოგვარდება, იმ წუთში ესეც გადაიჭრება. ჩემი აზრით, ეს არის ილუზია და რატომ? იმიტომ, რომ ჯერ ეს ერთი, რამდენიმე ათწლეული ეს არ მოგვარდება იმიტომ, რომ ჩვენ ღარიბი ქვეყანა ვართ და რამდენიმე ათწლეული სოციო-ეკონომიკური პრობლემები არ მოგვარდება და მეორე, იმ ტიპის მოვლენები, რომლებსაც ჩვენ აღვწერთ, გინდათ ფუნდამენტალიზმი და გინდათ რაც გინდათ დავარქვათ, ის უშლის ხელს ამის მოგვარებას. უბრალოდ ეს შეუძლებელია. თუ გავრცელდება ასეთი ტიპის მოძრაობა, შეუძებელია სოციო-ეკონომიკურ პრობლემებზე გადასვლა და ეგ არის პრობლემა.“[3]

ამ ყოველგვარ საფუძველს მოკლებულ მსჯელობას - „ღარიბი ქვეყნის“ კლასიკური მემარჯვენე არგუმენტიდან, მემარცხენე მიდგომის „ყველაფრის სოციო-ეკონომიკურ პრობლემებზე დაბრალებად“ აღქმამდე -  პასუხი დიდი ხნის წინ გაეცა.[4] მემარცხენე მიდგომა, თითის მატერიალური პირობებისკენ გაშვერით, რელიგიის არა უგულებელყოფას, არამედ ამ პირობების გათვალისწინებით, მის ახსნას ცდილობს (ან უნდა ცდილობდეს). თუმცა, მკაფიო მატერიალისტური მიდგომა რელიგიის საკითხებთან ისევ პრობლემურია. სწორედ ამ პრობლემურ მდგომარეობას ეხმაურება უკვე არაერთი მეცნიერი და პოლიტიკოსი.

ბოლო ოცდაათი წლის განმავლობაში, მსოფლიოს მასშტაბით, დასავლეთის იმპერიალისტური სამხედრო ინტერვენციების, გახშირებული ტერაქტების, ნაციონალურ და საერთაშორისო პოლიტიკებში რელიგიური პრობლემების აქტუალიზების და რელიგიური მოძრაობების გაძლიერების ფონზე, თანამედროვე მემარცხენე აკადემიურ და პოლიტიკურ წრეებში, მსჯელობა რელიგიის საკითხზე განახლდა.

2008 წელს, დიდი ბრიტანეთის მუშათა სოციალისტური პარტიის (SWP) წევრი ჯონ მალინო, წერილს „ოპიუმზე მეტი: მარქსიზმი და რელიგია“ ასე იწყებს: „დაახლოებით ოცი წლის წინ, სკეგნესში, პარტიის სააღდგომო კრებაზე, „მარქსიზმსა და რელიგიაზე“ ვისაუბრე. დაახლოებით ასე დავიწყე: დღეს, ბრიტანეთში, რელიგია - საბედნიეროდ - არ წარმოადგენს მძაფრ პოლიტიკურ გამოწვევას. სამწუხაროდ, დღეს ასე აღარ არის.“[5]

ოპიუმზე მეტი - სწორედ ის დახასიათებაა, რომელზეც ამახვილებს ყურადღებას რელიგიის საკითხებთან მიდგომის ახალი ტალღა მემარცხენე აკადემიურ და პოლიტიკურ წრეებში. აქ, ტალღა გულისხმობს არა თეორეტიკოსთა ან თეორიის მკვლევართა გაერთიანებულ სკოლას, არამედ სხვადასხვა ქვეყანაში მოღვაწე რამდენიმე ავტორს, რომლებიც მემარცხენე პოზიციიდან იკვლევენ რელიგიის საკითხებს სხვადასხვა სფეროში (ცხადია, გადაკვეთებით): ბიბლიური კრიტიკა (როლანდ ბოერი), სოციოლოგია (მიშელ ლიოვი), ხელოვნების თეორია (ჯონ მალინო), რელიგიის სოციოლოგია (ენდრიუ მაკკინონი)  და ა.შ. - და ამ სფეროებში საერთო პრობლემატიკას წამოწევენ. კერძოდ, იმას, რაც „ოპიუმზე მეტში“ იგულისხმება.

ამ ავტორების მიხედვით, რელიგიის მარქსისტულმა კრიტიკამ დაკარგა მისი დიალექტიკური - ორმაგი მნიშვნელობის - ხასიათი, რასაც სავალალო პოლიტიკური შედეგები და მათი ინტელექტუალური გამართლება მოჰყვა. ამ ორმაგი მნიშვნელობის გასაგებად, ჯერ პირველ, ძალიან ცნობილ და ფართოდ გამოყენებულ მნიშვნელობას უნდა შევეხოთ.

ენდრიუ მაკკინონი თავის ნაშრომში „’ხალხის ოპიუმის’ წაკითხვა: გამოხატულება, პროტესტი და რელიგიის დიალექტიკა“ წერს: „რელიგია... ხალხის ოპიუმია. ეს არის რელიგიის ყველა მარქსიანული ანალიზის საწყისი წერტილი და განმარტება იმისა, თუ რას ფიქრობდა მარქსი რელიგიაზე.“[6]ეს ნაწყვეტი მაკკინონის ნაშრომიდან მკაფიოდ ასახავს რელიგიის, მსოფლიოს მასშტაბით, დღეისთვის გაბატონებული მარქსისტული კრიტიკის საზღვრებს. შესაბამისად, ასეთი  კრიტიკის მიხედვით, რელიგიის მარქსისტული ანალიზი გულისხმობს ყურადღების გამახვილებას რელიგიის ოპიატურ ხასიათზე და ამის ხარჯზე, რელიგიის, როგორც ადამიანის შრომითი პროცესისგან, საზოგადოებისგან და საკუთარი თავისგან გაუცხოების ნაწარმის და ამ გაუცხოებაზე პასუხის დავიწყებას.

ახალი ტალღა კრიტიკულია ამ მიდგომის მიმართ და ის ცალმხრივად, გამარტივებულად და აბსტრაქტულად მიაჩნია.[7]მართლაც, მარქსისტული კრიტიკის ასეთი გამარტივება საყურადღებო იმიტომ კი არ არის, რომ მარქსს ვოლტერის, შტირნერის, შტრაუსის, ბაუერის[8] და რაც მთავარია, ფოიერბახის გადალახვის დამსახურებას უკარგავს, არამედ იმიტომ, რომ ასეთ აკადემიურ მიდგომას შეიძლება მოჰყვეს სტრატეგიული შეცდომები მემარცხენე ჯგუფების მხრიდან, რაც რელიგიის საკითხებთან მიმართებით, მათ დღევანდელ მოუმზადებლობაშიც გამოიხატება.

რელიგიის მარქსისტული კრიტიკის ახალი ტალღისთვის განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია მარქსის ესე „ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისთვის,“ სადაც ავტორი წერს: „რელიგიური სიღატაკე ერთსა და იმავე დროს, არის გამოხატულება ნამდვილი სიღატაკისა და პროტესტი ნამდვილი სიღატაკის წინააღმდეგ.“[9]ამ ნაწყვეტის ციტირების შემდეგ, როლანდ ბოერი თავის წერილს ასე აგრძელებს: „...აქ არის მინიშნება რელიგიის ორმაგ მნიშვნელობაზე. რელიგიის სიღატაკე შეიძლება იყოს ნამდვილი სიღატაკის გამოხატულება და რელიგია შეიძლება იყოს [როგორც მარქსი წერდა] ამოსუნთქვა, გული და სული უგულო და უსულო სამყაროსი. მაგრამ, ის ასევე ამ სიღატაკის წინააღმდეგ მიმართული პროტესტია. ეს არგუმენტი საკმაოდ ბევრჯერ მოგვისმენია, მაგრამ ორაზროვნება მარქსის ყველაზე ცნობილ ფრაზაშია: ის ხალხის ოპიუმია.“

ამ მეტაფორის ორმაგ მნიშვნელობას საინტერესოდ იკვლევს ენდრიუ მაკკინონი. თავის ნაშრომში, მაკკინონი ოპიუმზე XIX საუკუნის პარლამენტარული დებატების გავლით, მიმოიხილავს ამ პერიოდში ოპიუმის სხვადასხვა მნიშვნელობას, შემდეგ უბრუნდება მარქსის მეტაფორას, და მისი დიალექტიკური წაკითხვით, გვთავაზობს კრიტიკული პრაქტიკების შესაძლებლობებს გვიანი კაპიტალიზმის ეპოქაში. მაკკინონი წერს: „ოპიუმი ტკივილგამაყუჩებელი იყო, მაგრამ ასევე გამოიყენებოდა დაავადებების განკურნებისთვის.“[10]

ოპიუმის ორმაგი, დიალექტიკური მნიშვნელობა მარქსთან გულისხმობს, რომ რელიგია ჩნდება თვითონ ექსპლუატირებულ, გაუცხოებულ და ჩაგრულ ადამიანებში და რაც მთავარია, სწორედ ამ ჩაგვრის, ექსპლუატაციის და გაუცხოების საწინააღმდეგოდ. როგორც მაქს ჰორკჰაიმერი წერდა, „რელიგია უთვალავ თაობათა ოცნებების, ნოსტალგიების და ბრალდებების ნუსხაა.“[11] ეს მნიშვნელობა დიდი ხნის განმავლობაში იყო დაკარგული და სწორედ მისი დაბრუნებით ცდილობენ ეს ავტორები რელიგიის პროგრესული ხასიათის ახსნას.

მეტაფორის დამახინჯება, მაკკინონის მიხედვით, მისმა ხშირმა გამოყენებამ გამოიწვია. ავტორი ფრედრიკ ჯეიმსონს ციტირებს: „ტექსტები ჩვენ წინ გვისწრებენ, როგორც ყოველთვის-უკვე-წაკითხულები. ჩვენ [მათ] წინა დალექილი  ინტერპრეტაციების გავლით ვიგებთ. ან – თუ ტექსტი სულ ახალია – კითხვის ჩვენში დალექილი ჩვევებით და კატეგორიებით, რომლებიც მემკვიდრეობით მიღებული ინტერპრეტაციული ტრადიციებით გამოგვიმუშავდება.“[12]

ბოერის მიხედვით, მეტაფორის დიალექტიკური წაკითხვა ლენინმა შეძლო.[13] ლენინი რელიგიას უწოდებს „სულიერ იაფფასიან არაყს,”[14]რომელიც ოპიუმზე არანაკლებ ორაზროვანია.[15] ლენინის მატერიალისტურ მიდგომაზე ასევე საუბრობს საბჭოთა მკვლევარი მ. ს. კორზუნი, რომელიც წიგნში „რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია ექსპლუატატორული კლასების სამსახურში,“ წერს: „ვ.ი. ლენინი მეორე დუმაში როჟკოვის წარმოთქმული სიტყვის დახასიათებაში აჩვენებს, რომ მორწმუნეთა ცნობიერებაზე გავლენის მთავარი წყარო მათი ცხოვრების რეალური პირობები იყო... როჟკოვის სიტყვა ეწინააღმდეგებოდა მისივე რუტინულ რელიგიურ მრწამსს, რომელიც ადამიანს მოთმინებისკენ, მორჩილებისკენ და ა.შ. მოუწოდებს.“[16]

წინააღმდეგობა, რომელიც ლენინმა როჟკოვის გამოსვლის დახასიათებისას გამოავლინა, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საქართველოსთვის. ამ წინააღმდეგობას ადამიანები ყოველდღიურ ცხოვრებაში აწყდებიან, თუმცა მას ყურადღება თითქმის არასდროს ექცევა.

ამის ნათელი მაგალითია 2016 წლის 25/26 თებერვლის ღამეს, ტყიბულში, გაფიცვისას შახტის ადმინისტრაციის შენობის გამაფრთხილებელი ოკუპაციის დროს მომხდარი დაპირისპირება გაფიცულებსა და ტყიბულისა და თერჯოლის ეპარქიის მღვდელს  შორის. შენობის დაკავებიდან დაახლოებით ერთ საათში გამოჩენილი სასულიერო პირი, რომელსაც გაფიცვის მიმდინარეობისას არავითარი ნაბიჯი არ გადაუდგამს, გაფიცულებს შენობის დატოვებისკენ მოუწოდებდა. შენობის გამაფრთხილებელი ოკუპაციის შეწყვეტის შემდეგ, მასსა და გაფიცულთა ნაწილს შორის მწვავე შელაპარაკება დაიწყო. ფრაზით „რა გიწერია შენს სახარებაში?!“ მუშები სასულიერო პირს დამსაქმებლის დაცვაში ადანაშაულებდნენ.

მსგავსი წინააღმდეგობის არანაკლებ მკაფიო მაგალითია ჭიათურაში, დაახლოებით ოთხი წლის წინ მომხდარი შემთხვევა. როგორც მაღაროელები იხსენებენ, სამი წლისა და ექვსი თვის განმავლობაში, ყოველ თვე, დამსაქმებელი კომპანია „ჯორჯიან მანგანეზი“ მათ  ხელფასიდან ხუთ ლარს აჭრიდა. ამის მიზეზი კომპანიას მაღაროელებისთვის არ უცნობებია. ერთ-ერთი მაღაროელის მიხედვით, მიზეზი მხოლოდ მაშინ გახდა ცნობილი, როდესაც უშუალოდ მან, აგრესიულად მოითხოვა განმარტება. გაირკვა, რომ ეს თანხა ჭიათურაში წმ. ანდრია პირველწოდებულის ეკლესიის მშენებლობისთვის გამოიყოფოდა. ეკლესია დღემდე მშენებარე მდგომარეობაშია.

მაღაროელი იხსენებს: „ამას ვიხდიდით ჩვენ სამწელიწადნახევარი. განა ჩვენი შეთანხმებით იყო ესა. არ იყო ეს ჩვენი შეთანხმებით... ...ბევრი, მაგალითად, აპროტესტებს ახლაც და ამბობს, რო სხვებს თურმე კიდე ექვითებათ და მე აღარ მექვითება. ეს ისა და წარმოიდგინეთ, ეს ხო არ არის ქველმოქმედება და ამ ქველმოქმედებისთვის ჯილდო გადაეცა ბატონ აკაკი გურჯიძეს, პატრიარქი რო ბრძანდებოდა... ბევრი აპროტესტებს, მაგალითად თანამშრომელმა მითხრა მე, შენ რო აღარ გექვითებაო, როგორ მიაღწიეო. მე ვუთხარი, მე კი არ იმას ვქენი მე ვუთხარი, გამოვთქვი, რო ძალით რატო მართმევს მე, როცა მაქვს საშუალება, მე თვითონ. წარმოიდგინეთ, სამწელიწადნახევარი გვექვითებოდა თვეში ხუთი ლარი.“

პატრიარქ ილია II-ის მიერ, კომპანიის დირექტორის, აკაკი გურჯიძის ქველმოქმედებისთვის დაჯილდოება მაღაროელებმა გააპროტესტეს. თუმცა, არა საჯაროდ. მეორე მაღაროელი იხსენებს: „იმ წუთში, გაფიცვები ახალი დაწყებული იყო. ნუ, რაც ვქენი ის იყო, რო ჯერ დავუკავშირდი შავნაბადაზე არის მამა დავითი, მას. იქიდან საპატრიარქოს მეუფე დანიელს [საჩხერისა და ჭიათურის მიტროპოლიტი დანიელ დათუაშვილი] დამაკავშირეს. მათ მითხრეს, რო ვანდოთ უფალს, უფალმა განსაჯოს და მივანდოთ  უფალსო.“ ამის შემდეგ, ეს საკითხი აღარ განხილულა.

მუშების და ზოგადად, ქართველი მრევლის უმრავლესობის რელიგიური განწყობების შექმნა და შენარჩუნება, გარდა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებთან ურთიერთობისა, სამუშაო ადგილებზე და არაფორმალურ გარემოებში (ოჯახი, სუფრა, „ბირჟა“ და სხვ.) ხდება. სწორედ აქ უნდა გავიხსენოთ კომპანიის გეგმა ტყიბულში, შახტის ეზოში ეკლესიის აშენებასთან დაკავშირებით და მეშახტის დამოკიდებულება ამ ყველაფერთან. აი, მეშახტის სიტყვები:

„ეს თუ მუშებისთვისაა, ის ეკლესია იქნება მუშებისთვის და ეგეთ რაღაცას მივესალმები. ბიზნესმენი თუ ეკლესიას ააშენებს მივესალმები, ოღონდ თვითონ არ უნდა აკონტროლოს ხო გამიგე. და თვითონ ვერც გააკონტროლებს, ის იქნება ეზოში ეკლესია და ჩვენ შევალთ მუშები და ვილოცებთ და არამგონია ეხლა როგორმე გააკონტროლოს იმან.“

ცხადია, მუშები აგრესიულად არიან განწყობილნი დამსაქმებელი კომპანიის მიმართ. თუმცა, ეს არ გულისხმობს იმას, რომ კომპანიების კავშირი ეკლესიასთან, მუშებში თავისთავად იწვევს კრიტიკულ დამოკიდებულებას რელიგიისადმი. შახტის ეზოში დაგეგმილი ეკლესიის მშენებლობის შემთხვევასა და ამ ყველაფერთან მეშახტის დამოკიდებულებაში საყურადღებო ის არის, რომ ტყიბულელი მშრომელი, კომპანიის მიერ ეკლესიის მშენებლობით, დასაქმებულთა მანიპულაციის და დაშოშმინების მცდელობას, ბიზნესმენისგან თავისუფალი ეკლესიის არსებობის სურვილით პასუხობს. მეშახტე ისეთ ეკლესიას „მიესალმება,“ რომელიც გარკვეულწილად, კომპანიის და მასთან დაკავშირებული ცხოვრების საპირისპირო სფეროს მოიაზრებს. ე.ი. რელიგიას, რომელიც „ნამდვილი სიღატაკის წინააღმდეგ“ არის მიმართული. სწორედ ამგვარი მიდგომა იგულისხმება რელიგიის პროგრესულ ხასიათში, ისეთში, როგორზეც ბოერი და სხვები წერენ და რომელიც მხოლოდ კლასობრივ დაპირისპირებაში შეიძლება გამოვლინდეს. რელიგიას აქვს ანტიკაპიტალისტური სენტიმენტი, რომელიც მორჩილად მოხმარების და თავაუწევლად შრომის გვიან კაპიტალისტურ ეპოქაში, საზოგადოებას სასიცოცხლოდ ესაჭიროება და რომელსაც შეუძლია გაუცხოების პროდუქტი რევოლუციურ ინსტრუმენტად აქციოს. სწორედ ამას მოწმობს 60-იანი წლების კოლუმბიელი მღვდლის, კამილო ტორესის სიტყვები მისი განცხადებიდან მარქსისტულ პარტიზანულ ჯგუფთან შეერთების თაობაზე: „მიმაჩნია, რომ სწორედაც ვასრულებ ჩემს სამღვდელო მსახურებას, როდესაც ვმონაწილეობ კოლუმბიის რევოლუციაში, მოყვასის სიყვარულისა და კოლუმბიელების დიდი უმრავლესობის საკეთილდღეოდ.“[17]

კითხვას, მიაჩნიათ თუ არა მუშებს, რომ გაფიცვებისას და აქციებისას ეკლესიისთვის ცალსახა მხარდაჭერის კატეგორიულად მოთხოვნა საჭიროა, ზესტაფონელმა მუშამ ასე უპასუხა:  „ალბათ ერთი რო მოხდეს, მერე ბევრიც მოხდება. ალბათ არავის არ უფიქრია. ერთი ნაბიჯი მაგ თემაზე ვინმემ რო გადადგას, შეიძლება წესადაც შემოვიდეს და აუცილებელიც გახდეს.“

რელიგიის პროგრესული ხასიათი საქართველოში პრაქტიკულ ფორმებს სწორედ მაშინ გამოიღებს, როდესაც ხსენებული კრიტიკული „აუცილებლობა“ მუშების პოლიტიკურ დღის წესრიგში დადგება.

სტატია მომზადდა კვლევითი სტიპენდიის პროექტის ფარგლებში  ჩატარებულ კვლევაზე "რელიგია და მუშათა კლასი თანამედროვესაქართველოში” (ავტორები: გიორგი კობახიძე, გიგა ბრეგვაძე) დაყრდნობით.