ფოტო: ნათელა გრიგალაშვილი. გადაღებულია 2018 წელს, ერაყში, ქერბალაში
საჯარო სივრცეში მუსლიმი ქალის ტრადიციული თავსაბურავის - ნიქაბის და ბურქას ტარებისთვის პასუხისმგებლობის დაწესების საკითხი, პარლამენტში შესაბამისი კანონპროექტის წარდგენის შემდგომ, საზოგადოებრივი მსჯელობის საგანი გახდა. იმის მიუხედავად, რომ კანონპროექტს ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტში მხარი არ დაუჭირეს, დისკუსიის სწორად წარმართვისთვის, საპარლამენტო და საზოგადოებრივი განხილვისას წამოჭრილი სამართლებრივი და სოციალური საკითხების სიღრმისეული ანალიზი მნიშვნელოვანია.
როგორც ეს განხილვის დროსაც გამოჩნდა, საკითხზე განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს არამარტო საზოგადოებაში, არამედ აკადემიურ წრეებშიც, უნივერსალური მიდგომა არც სხვადასხვა ქვეყნის პრაქტიკიდან იკვეთება. ევროპის ფარგლებში, მთელი ქვეყნის ტერიროტიაზე საჯარო სივრცეში ბურქისა და ნიქაბის ტარება აკრძალულია საფრანგეთში, დანიაში, ბელგიაში, ლატვიასა და ბულგარეთში. რიგ ქვეყანებში ბურქისა და ნიქაბის ტარება აკრძალულია კონკრეტულ საჯარო დაწესებულებებში. მაგალითად, ავსტრიაში სკოლებსა და სასამართლოში. ჰოლანდიაში ბურქა და ნიქაბი აკრძალულია სკოლებში, სამედიცინო დაწესებულებებსა და საჯარო ტრანსპორტში, აკრძალვა ასევე დასაშვებია საჯარო სივრცეში, როდესაც უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, აუცილებელია პირის იდენტიფიკაცია. ანალოგიური აკრძალვა სკოლებში მოქმედებს ნორვეგიაში. ასევე, აკრძალვები მოქმედებს ზოგიერთი ქვეყნის ცალკეული რეგიონების ფარგლებში (ესპანეთი, შვეიცარია, იტალია). გერმანიაში აკრძალვა მოქმედებს ქვეყნის მასშტაბით ავტომობილის მართვისას, ასევე ზოგიერთ ფედერაციულ ერთეულში, აკრძალვა ვრცელდება მხოლოდ კონკრეტულ საჯარო დაწესებულებებზე. ინგლისში საჯარო სივრცეში ბურქისა და ნიქაბის ტარება დაშვებულია, თუმცა რამდენიმე პრეცედენტული სასამართლო გადაწყვეტილების შემდგომ, მიღებულ იქნა დირექტივა, რომლის თანახმად, სკოლებს ჩაცმულობის წესი და შესაბამისად ბურქისა და ნიქაბის აკრძალვის საკითხი შეუძლიათ დამოუკიდებლად განსაზღვრონ.
მნიშვნელოვანია, რომ ძირითად შემთხვევაში შემოღებული აკრძალვები ქვეყნის მოსახლეობის ძალიან პატარა ნაწილს მიემართება, მაგალითად, აკრძალვის შემოღებისას, ბელგიაში დაახლოებით 30-მდე, ავსტრიაში დაახლოებით 150-მდე, საფრთანგეთში კი 2000 - მდე მუსლიმი ქალი ატარებდა ბურქას ან ნიქაბს.[1] კანონის შემოღებისას რეალური ადრესატების ასეთი პატარა რიცხვი საკანონმდებლო ორგანოების პოპულისტურ მიდრეკილებებს ცხადყოფს. როგორც წესი, ბურქის და ნიქაბის აკრძალვის ადვოკატირება ულტრამემარჯვენე პარტიების პოლიტიკური დღის წესრიგის ნაწილია. ბოლო პერიოდში შეინიშნება ტენდენცია, როდესაც ასეთი საკანონმდებლო ინიციატივით ულტრამემარჯვენე ამომრჩევლების ხმების მოსაპოვებლად ცენტრისტი პოლიტიკური პარტიებიც გამოდიან. მაგალითად, ავსტრიაში, აკრძალვის შემოღება უკავშირდებოდა ავსტრიის მმართველი სოციალ-დემოკრატიული პარტიისა და მემარჯვენე ცენტრისტული ავსტრიული სახალხო პარტიის კოალიციის შენარჩუნებას, რადიკალური მემარჯვენე პარტიის მხარდაჭერის ზრდის ფონზე.
საერთაშორისო ადამიანის უფლებების სამართალი ერთმნიშვნელოვნად თანხმდება, რომ მსგავსი აკრძალვა ზღუდავს პირის რელიგიის თავისუფლების უფლებას, თუმცა შეთანხმება არ არსებობს იმის შესახებ, რამდენად გამართლებული და პროპორციულია ასეთი შეზღუდვა. რელიგიური ატრიბუტიკის და სამოსის ტარებას საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოც რელიგიის თავისუფლებით სარგებლობის ერთ-ერთ ფორმად აღიარებს.[2] საკონსტიტუციო სასამართლოს ჯერ არ უმსჯელია კონკრეტულად, მუსლიმური თავსაბურავის აკრძალვის დასაშვებობაზე, თუმცა, ზოგადი განმარტებების თანახმად, რელიგიის თავისუფლებაში უხეში, გადამეტებული ჩარევა შესაძლოა, პირის სულიერ ტანჯვას იწვევდეს: „პიროვნების იძულება, მოიქცეს თავისი რწემენის საწინააღმდეგოდ, ცალკეულ შემთხვევებში, შესაძლოა რწმენის უარყოფის ეკვივალენტური იყოს“. აღსანიშნავია, რომ მუსლიმური თავსაბურავის (ჰიჯაბის) ტარების შეზღუდვა, მათ შორის სასკოლო სივრცეში, დაუშვებლად მიიჩნია საქართველოს სახალხო დამცველის თანასწორობის დეპარტამენტმა. [3]
რელიგიური სიმბოლოს პოლიტიკური მნიშვნელობა
მუსლიმური თავსაბურავის ამჟამინდელ პოლიტიკურ მნიშვნელობას წინ უძღვოდა კოლონიების კულტურული არასრულფასოვნების მტკიცება, ქალის უფლებების შეზღუდვის გამო. თავსაბურავის ჩამორჩენილობის სიმბოლოდ წარმოჩენამ და მის წინააღმდეგ გამოყენებულმა აგრესიულმა პოლიტიკამ (მაგ. თავსაბურავის საჯარო ჩამოხსნის ცერემონიები), ის ბევრი მუსლიმი ქალისთვის საწინააღმდეგოდ, თავისუფლების სიმბოლოდ აქცია, რამაც ქრისტიანულ და ისლამურ კულტურებს შორის კონფრონტაცია გაზარდა. დღეს ნათელია, რომ წარსულში ქალის საზოგადოებრივი სტატუსის ყველაზე თვალსაჩინო სიმბოლოზე - მუსლიმურ თავსაბურავზე ყურადღების მიპრყობა, ამის პოლიტიკური ხელსაყრელობით იყო გამწვეული. ამას მოწმობს კოლონიზატორების პოლიტიკა, რომელიც მაგალითად, ქალების მიერ განათლების მიღების პრობლემას უყურადღებოდ ტოვებდა. ასევე, ხშირად ქალების უფლებების დაცვაზე ის პოლიტიკოსები ამახვილებდნენ ყურადღებას, რომლებიცსაკუთარ ქვეყანაში ქალების მიერ პოლიტიკური უფლებების მოპოვებას ეწინააღმდეგებოდნენ.[4]
მსგავსი ტენდენციის დანახვა არც დღევანდელ რეალობაში არის რთული. როგორც აღვნიშნეთ, ქალების „ხსნის“ სულისკვეთებით ხშირად ის პოლიტიკოსები საუბრობენ, რომლებიც მსგავს კონტექსტებში ქალების და სხვა ჩაგრული ჯგუფების ემანსიპაციას ეწინააღმდეგებიან. ლოგიკურად ისმის კითხვა, რატომ ეთმობა ამხელა ყურადღება ქალზე ძალადობის მხოლოდ ერთ შესაძლო გამოხატულებას, რომელიც კულტურებს შორის მართლაც განსხვავებულად გვხვდება და რატომ არ კეთდება აქცენტი ქალზე ძალადობის გლობალურ პრობლემებზე, რომლებიც კულტურებს შორის შეხვედრის წერტილია. როგორც ამ კითხვას მკვლევარები პასუხობენ, განსხვავებებზე ყურადღების გამახვილება, „სხვისი“ დემონიზება, ნაციონალური იდენტობის რეკონსტრუქციის და ამ ნიშნით კონსოლიდაციის საშუალებად იქცევა.[5] ქალების ჩაცმულობის კონტროლი რომ პოლიტიკური ინსტრუმენტი გახდა, კარგად ჩანს მთლიან საჯარო, მათ შორის მედია სივრცეში. იმის მიუხედავად, რომ მუსლიმი ქალების უმრავლესობა, დაახლოებით 90% არ ატარებს ნიქაბს ან ბურქას, მუსლიმი ქალის რეპრეზენტაციისთვის ნიქაბი და ბურქა მაინც მთავარ ატრიბუტებად რჩება.[6]
მუსლიმი ქალის ჩაცმულობის კონტროლის პოლიტიკურ ინსტრუმენტად ტრანსფორმირება არც არის გასაკვირი, რადგან ქალების სხვადასხვა ფაქტორით განპირობებული სურვილების პასიურობის და იძულების მარტივ ფორმულამდე დაყვანა თავიდანვე შეიცავს მის ბოროტად გამოყენების რისკებს.[7] რადგან ნიქაბის და ბურქის ტარების განმაპირობებელი ფაქტორები განსხვავებულია სხვადასხვა კონტექსტში, ისმის კითხვა, რამდენად სწორია თავისუფლების იზოლირებულად სოციალური კონტექსტის მიღმა გაანალიზება, რამდენად შესაძლებელია მკაფიო საზღვრების გავლება სოციალურ ნორმებსა და „რეალურ“ სურვილებს შორის და არის თუ არა დასავლურ საზოგადოებაში ქალების არჩევანი მათ ჩაცმულობაზე, დაკავშირებული კულტურულ-სოციალურ ნორმებთან.[8]
ანთროპოლოგიის პროფესორი, საბა მაჰმუდი ამ კითხვებზე პასუხს, ფემინიზმის ლიბერალური მისწრაფებების გადააზრებით ცდილობს. ის თავისუფლების ისტორიული და კულტურული კონტექსტის გარეშე განხილვას არასწორად მიიჩნევს. თავისუფლების სურვილი, მისი აზრით, თანაარსებობს ამ კონტექსტებით განპირობებულ სხვა სურვილებთან და მისწრაფებებთან ერთად.[9] მაჰმუდს მაგალითად მოჰყავს თეთრკანიანი, საშუალო ფენის წარმომადგენელი ფემინისტების ადვოკატირება ოჯახის ინსტიტუტის წინააღმდეგ, რასაც ისინი ქალის ჩაგვრის მთავარ წყაროდ მიიჩნევდნენ და აფრო-ამერიკელი ფემინისტების თავისუფლების განმარტება, შეძლებოდათ ოჯახების შექმნა, განპირობებული მონობის გამოცდილებით, რომელიც მათი თემების და სოციალური კავშირების რღვევას იწვევდაა.[10] უალტერნატივო, ფემინიზმის ლიბერალურ განმარტებაზე დამყარებული „ხსნის“ რიტორიკა, როგორც მინიმუმ, ზედმეტად ამარტივებს სხვადასხვა კონტექსტში მცხოვრები ქალების მოტივაციებს. მაჰმუდის აზრით, თვითნებურია თავისუფლების მხოლოდ ნორმებთან დაპირისპირების კონტექსტში გაგება, რომელიც უგულებელყოფს აგენტობას ნორმების კონკრეტული სახით გამოყენებისას. [11]
ზოგადი აკრძალვის პრაქტიკული შედეგები
ბოლოს, საკანონმდებლო რეგულირებაზე მსჯელობა მასთან დაკავშირებული შესაძლო უარყოფითი შედეგების აღიარებისა და გათვალისწინების გარეშე, თავიდანვე პრობლემურს ხდის მსგავს ინიციატივებს, და ისევ და ისევ საკითხის პოლიტიკურ ინსტრუმენტალიზებაზე მიანიშნებს.
საფრანგეთში კანონის შემოღებამდე, ადამიანის უფლებების კუთხით მომუშავე ორგანიზაციის მიერ ჩატარებული კვლევის თანახმად, ქალების უმრავლესობა საკუთარი სურვილის შესაბამისად ატარებდა ბურქას და ნიქაბს. კერძოდ, კვლევის ფარგლებში გამოკითხული 32 ქალიდან, არცერთი არ უთითებდა იძულებაზე. ზოგიერთი მათგანი ნიქაბს/ბურქას ატარებდა ოჯახის წინააღმდეგობის მიუხედავად, გამოკითხული ქალების ერთი მესამედი ამ რელიგიურ ატრიბუტს ყოველდღიურად არ ატარებდა, უმრავლესობა მათგანი კი რელიგიური ატრიბუტის ტარების მიუხედავად, ჩართული იყო აქტიურ სოციალურ ცხოვრებაში. კვლევამ ასევე წარმოაჩინა, რომ მიმდინარე საჯარო დისკუსიებმა საზოგადოების გარკვეული წევრების მხრიდან სიტყვიერი და ფიზიკური ძალადობის წახალისება გამოიწვია. [12]
კანონის ამოქმედებიდან 2 წლის შემდგომ ჩატარებულმა კვლევამ ძალადობის ეს ტენდენცია კვლავ დაადასტურა. ამასთან, სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის რისკების მიუხედავად, ქალები აგრძელებდნენ ბურქის და ნიქაბის ტარებას, 35 გამოკითხულიდან მხოლოდ 8 ქალმა თქვა უარი თავსაბურავის ტარებაზე. მეტიც, გამოკითხულიდან 4-მა ნიქაბის ტარება კანონის ამოქმედების შემდგომ დაიწყო. მათი განმარტებით, აკრძალვის მიუხედავად, თავსაბურავის ტარების გადაწყვეტილება რელიგიური იდენტობის დაცვის სურვილით იყო განპირობებული.
თითოელმა გამოკითხულმა ქალმა დაადასტურა, რომ კანონს ნეგატიური გავლენა ჰქონდა მათ ცხოვრებაზე და არ უწყობდა ხელს მათ გაძლიერებას, ან ემანსიპაციას. უფრო კონკრეტულად, 27-მა ქალმა აღნიშნა, რომ კანონის ამოქმედების შემდეგ, ისინი უფრო ნაკლებად იყვნენ ჩართული საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ცდილობდნენ მაქსიმალურად იშვიათად გასულიყვნენ სახლიდან. ამასთან, კანონის ამოქმედების შემდგომ, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ნაკლებად იყვნენ ჩართული ის ქალებიც, რომლებმაც თავსაბურავი მოიხსნეს, თუმცა მათ გარეშე საჯარო სივრცეში არაკომფორტულად გრძნობდნენ თავს. გამოკითხული ქალების უმრავლესობისთვის კანონის ამოქმედებამ შეუძლებელი გახადა ოჯახური ვალდებულებების შესრულებაც, რამაც მათი ოჯახური ურთიერთობების გართულება გამოიწვია. ეს ცვლილებები ბევრი მათგანისთვის ფსიქოლოგიური პრობლემების მიზეზიც გახდა.
ამას გარდა, 2013 წელს, შინაგან საქმეთა მინისტრის მიერ გამოქვეყნებული მონაცემების თანახმად, იმის მიუხედავად, რომ კანონით რელიგიური ატრიბუტის ტარების იძულებაცდასჯადია, გამოყენებული სანქციების უმრავლესობის ადრესატები ისევ ქალები იყვნენ . 2 წლის განმავლობაში სულ მცირე 423 ქალმა გაიარა იდენტიფიკაცია (id check), ზოგიერთ მათგანს ამ პროცედურის გავლა რამდენიმეჯერმეც მოუწია. ამ ფონზე, მხოლოდ ერთი პირი გახდა სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის სუბიექტი იმ ნორმის საფუძველზე, რომელიც დასჯადად აცხადებდა სახის დაფარვის იძულებას.
შემოღებული კანონის კონტრპროდუქტიულობას ადასტურებდა 2013 წელს, ორი მუსლიმი ქალის შემოწმებით გამოწვეული საჯარო წესრიგის დარღვევის შემთხვევები პარიზის გარეუბნებში. კანონის მიღებამდე, საჯარო წესრიგის დარღვევის არცერთი შემთხვევა არ უკავშირდებოდა ქუჩებში იმ ქალების ყოფნას, რომლებიც ნიქაბს ან ბურქას ატარებდნენ. [13]
სტანდარტები საჯარო სივრცეში მუსლიმური თავსაბურავის აკრძალვის შესახებ
ევროპული სასამართლოს მიდგომა
ევროპულმა სასამართლომ დაშვებულად მიიჩნია საჯარო სივრცეში მთლიანი სახის დაფარვის აკრძალვა საქმეზე S.A.S. v. France. აკრძალვა ზოგადად სახის დაფარვისკენ იყო მიმართული, რელიგიური კონოტაციის მიუხედავად, თუმცა კანონის ზოგადი ბუნება შეზღუდული იყო გამონაკლისი შემთხვევებით, კერძოდ აკრძალვიდან გამორიცხული იყო ტანსაცმელი, რომლის ტარებაც განპირობებული იყო ჯანმრთელობის ან პროფესიული მიზნებიდან, ან რომელიც სპორტული, სახელოვნებო ან ტრადიციული ცერემონიალების, მათ შორის რელიგიური რიტუალების ნაწილია, ასევე ტანსაცმელი, რომელიც საკანონმდებლო ან სხვა რეგულირებით იყო დაშვებული. საქმის განხილვისას ევროპულმა სასამართლომაც აღიარა, რომ პრაქტიკაში ის ძირითადად მუსლიმ ქალებს შეეხებოდა, დაახლოებით 2000-მდე ქალს.
საინტერესოა, რომ საქმის საბოლოო შედეგის მიუხედავად, სასამართლო ვრცლად განიხილავს შეზღუდვის ნეგატიურ შედეგებს. სასამართლო აღიარებს, რომ ასეთი ზოგადი აკრძალვა პლურალიზმს ზღუდავს, ქალების საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან იზოლირებას, მათი ავტონომიის შეზღუდვას იწვევს და შესაძლოა მუსლიმური იდენტობისთვის საფრთხედაც იქნეს აღქმული, მათ შორის იმ მუსლიმების მიერ, რომლებიც თავად არ ემხრობიან სახის სრულად დაფარვის პრაქტიკას. ამასთან, სასამართლო თავის მსჯელობაში უარყოფს უსართხოების და გენდერული თანასწორობის დაცვის არგუმენტებს. სასამართლოს უარყოფს უსაფთხოების არგუმენტს, რადგან რეგულირება არ უკავშირდება კონკრეტულ რისკს და სავარაუდო რისკიდან გამომდინარე პიროვნების იდენტიფიცირების ვალდებულებას, არამედ ყველა შემთხვევაში კრძალავს საჯარო სივრცეში სახის დაფარვას. სასამართლო უარყოფს გენდერული თანასწორობის არგუმენტსაც, რადგან, სასამართლოს თანახმად, დაუშვებელია სახელმწიფოს მხრიდან ამ არგუმენტის გამოყენება ისეთი პრაქტიკების აღმოსაფხვრელად, რომელთაც თავად ქალები იცავენ.
უსაფრთხოებისა და გენდერული თანასწორობის დაცვის არგუმენტების უარყოფის შემდგომ, სასამართლოს შემოჰყავს შეზღუდვის ალტერნატიული საფუძველი, კერძოდ, სასამართლო შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზნად „ერთად ცხოვრებისთვის“ აუცილებლი მინიმალური მოთხოვნების დაკმაყოფილებას მიიჩნევს, რაც სასამართლოს აზრით, სხვების უფლებების დაცვის კონვენციით გათვალისწინებულ მიზანს შეესაბამება. კერძოდ, სასამართლო იზიარებს სახელმწიფოს არგუმენტს, რომ სახის დაფარვა შემხებლობაშია სხვების უფლებასთან იცხოვრონ სოციალიზაციის ისეთ სფეროში, სადაც „ერთად ცხოვრება“ გაადვილებულია. სასამართლო ასეთი ზოგადი პოლიტიკის საკითხს ქვეყნის შიგნით მიმდინარე დემოკრატიულ პროცესებს ანდობს და საკითხზე ევროპული კონსენსუსის არარსებობაზე მიუთუთებს, ამასთან, სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის მიუხედავად, ჯარიმის მცირე ოდენობას, აკრძალვის პროპორციულობის არგუმენტად იყენებს.[14]
2017 წელს სასამართლომ ეს მიდგომა კიდევ ერთხელ დაადასტურა ბელგიაში მოქმედ მსგავს კანონთან მიმართებით. საქმეზე dakir v. Belgium, სასამართლომ მოკლედ შეაჯამა დადგნილი პრეცედენტი, რომლის თანახმად, ნიქაბის და ბურქის ტარების საჯარო სივრცეში დაშვების შესახებ გადაწყვეტილება სახელმწიფოს დისკრეციის ფარგლებში ექცევა და კონკრეტული საზოგადოების გადაწყვეტილების საგანია. [15]
მართალია, ევროპული სასამართლო დაშვებულად მიიჩნევს ნიქაბის საჯარო სივრცეში აკრძალვას მოცემულ გარემოებებში, როდესაც აკრძალვა ზოგადი ხასიათის არის, კონკრეტულ ჯგუფს არ მიემართება და დაწესებული სანქციაც მინიმალურია, თუმცა ცხადია, სახელმწიფოებს არ მოეთხოვებათ ნიქაბის და ბურქის აკრძალვა კონვენციიდან გამომდინარე. მეტიც, ეს გადაწყვეტილებები მსგავს სენსიტიურ საკითხზე სახელმწიფოს დისკრეციის პატივისცემის არგუმენტებით უფროა გამყარებული ვიდრე, საჯარო მიზნის მიღწევისთვის თავად შეზღუდვის გარდაუვალი აუცილებლობით. ამას გარდა, განხილული გადაწყვეტილების მიღებისას სასამართლოს მსჯელობა მიანიშნებს, აკრძალვით უმცირესობის ჯგუფისთვის შექმნილ სერიოზულ ნეგატიურ შედეგებზე, აკრძალვის კონტრპროდუქტიულ პოტენციალზე, აკრძალვის ზოგადად მუსლიმი მოსახლეობის წინააღმდეგ მიმართულ აქტად გაგების უარყოფით შედეგებზე. საბოლოო შედეგსა და სასამართლოს მიერ გაკეთებულ აქცენტებს შორის ასეთი სხვაობა, მიანიშნებს პოლიტიკურად სენსიტიურ საკითხზე სახელმწიფოების დისკრეციის პატივისცემის არგუმენტის გადამწყვეტ მნიშვნელობაზე. აღსანიშნავია, რომ ევროპული სასამართლოს მიერ პლურალიზმის არა ასიმილაციაზე, არამედ განსხვავებული ჯგუფების თანაცხოვრებაზე ორიენტირებული განმარტებები გვხვდება სხვა საქმეებშიც, სასამართლო მათ შორის ჯვარცმის საკლასო ოთახში დაშვებისას ითვალისწინებს, და პოზიტიურად აფასებს ამავე სკოლაში მუსლიმური თავსაფრის ტარების შესაძლებლობას.[16]
გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტი
2018 წელს გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტის მიერ საფრანგეთში მოქმედ კანონზე მიღებული გადაწყვეტილება უნივერსალური სტანდარტის დადგენის კუთხით პრეცედენტულია. კომიტეტი ევროპული სასამართლოს მიდგომისგან განსხვავებით, საჯარო სივრცეში ბურქის და ნიქაბის ტარების აკრძალვას რელიგიის თავისუფლების დარღვევად და ინტერსექციური დისკრიმინაციის (გენდერის და რელიგიური კუთვნილების ნიშნით) შემთხვევად მიიჩნევს.
განსხვავებული დასკვნის მიუხედავად, გარკვეულ საკითხებზე ევროპული სასამართლოსა და კომიტეტის პოზიციები ერთმანეთს ემთხვევა. კომიტეტი თვლის, რომ აკრძალვა ძირითადად რელიგიური ატრიბუტის აკრძალვისკენ არის მიმართული და პრაქტიკაში ძირითადად ამ ჯგუფის წინააღმდეგ გამოიყენება[17]. კომიტეტი იმეორებს ევროპული სასამართლოს მსჯელობას უსაფრთხოების ინტერესებთან მიმართებითაც და მის რელევანტურობას გამორიცხავს კონკრეტული რისკის მითითების გარეშე ზოგადად საჯარო სივრცეში ჩაცმულობასთან მიმართებით.[18]
კომიტეტი ცნობს სახელმწიფოს ზოგად ინტერესსაც, საჯარო სივრცეში სოციალიზაციას შეუწყოს ხელი[19], თუმცა მას ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების დაცვის შემადგენელ ნაწილად არ აღიარებს. კომიტეტის თანახმად, რელიგიის თავისუფლების შეზღუდვის კონკრეტული მიზნები მკაცრად არის გაწერილი, და მისი განმარტება ვიწროდ უნდა მოხდეს. შესაბამისად, სახელმწიფომ სხვების უფლებების დაცვის მიზნის გამოყენებისას, კონკრეტულად უნდა მოახდინოს იმ უფლებების იდენტიფიცირება, რომლებსაც სადავო კანონის გარეშე საფრთხე ემუქრება. კომიტეტი არ ეთანხმება ევროპულ სასამართლოს, რომ „ერთად ცხოვრების“ აბსტრაქტული ინტერესი შესაძლოა სხვა ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებად გადაითარგმნოს, რადგან პაქტი არ იცავს პირის უფლებას, შეძლოს ინტერაქცია ჰქონდეს ნებისმიერ პირთან და არ შეხვდეს დაბრკოლებებს პირის ჩაცმულობიდან გამომდინარე. კომიტეტი ყურადღებას ამახვილებს დაწესებულ გამონაკლისებზეც, რომლებიც ცხადყოფს, რომ სახის დაფარვა სხვა შემთხვევებში არ მიიჩნევა „ერთად ცხოვრებისთვის“ დამაბრკოლებელ გარემოებად[20]. სასამართლო განმარტავს, რომ იმ შემთხვევაშიც, თუ სოციალიზაციის ხელშეწყობა ლეგიტიმურ საჯარო მიზნად იქნებოდა აღიარებული, მოცემული ბლანკეტური აკრძალვა მაინც გაუმართლებელი იქნებოდა უფლების არაპროპორიციულად შეზღუდვის გამო.[21]
ადამიანის უფლებების კომიტეტი საკმარისად არ მიიჩნევს დარღვევის დასაბუთებას მხოლოდ რელიგიის თავისუფლების კუთხით, და დამატებით განმარტებებს აკეთებს თანასწორობის უფლების ნაწილშიც. გაეროს კომიტეტი აანალიზებს კანონით დაწესებული გამონაკლისების მნიშვნელობას, კანონის მიღებამდე მიმდინარე დებატებს და მის პრაქტიკაში იმპლემენტაციას, რაც მთლიანობაში კანონის ერთი ჯგუფის წინააღდეგ ამოქმედებაზე მიუთითებს. სასამართლოს თანახმად, რეგულირება იმიტომაც არის პრობლემური, რომ საკანონმდებლო განხილვები საჯარო სივრციდან ადგილობრივი კულტურული კონტექსტისთვის მიუღებელი, გენდერული უთანასწორობის გამომხატველი სიმბოლოების წაშლის მიზანს ცხადყოფდა.[22]
კომიტეტი აღიარებს, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში ნიქაბის ტარება უკავშირდება საზოგადოებრივ და სოციალურ წნეხს, თუმცა უარყოფს განზოგადებულ დაშვებას, რომ სახის სრული დაფარვა არის ყოველთვის დისკრიმინაციული ძალადობის და არა პირადი არჩევანის შედეგი. ამას გარდა, კომიტეტის აზრით, შემოღებული აკრძალვა წინააღმდეგობაში მოდის თავისივე მიზანთან, დაიცვას ქალების თანასწორობის უფლება, რადგან მას შეუძლია ქალების საჯარო სივრციდან გარიყვა, საჯარო სერვისებზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა, სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობა და შესაბამისად, მარგინალიზების დამატებითი რისკები გამოიწვიოს.[23]
მუსლიმური თავსაბურავის შეზღუდვა სპეციფიკურ საჯარო სივრცეებში
სტატიის მიზნებიდან გამომდინარე, მხოლოდ მოკლედ განვიხლავთ სპეციფიკურ საჯარო სივრცეებში ჰიჯაბის აკრძალვის შესახებ ევროპული სასამართლოს მიდგომას. ზემოთ განხილული სტანდარტები მიანიშნებს საჯარო სივრცეში ჰიჯაბის ზოგადი აკრძალვის დაუშვებლობაზე, რადგან ამ მიმართულებით დადგენილი ევროპული სტანდარტი მთლიანად სახის სრულად დაფარვის მნიშვნელობას ეყრდნობა. სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები სპეციფიკურ საჯარო სივრცეში ჰიჯაბის აკრძალვის დასაშვებობასთან მიმართებით გადამწყვეტ მნიშვნელობას ანიჭებს კონკრეტული ქვეყნის კონტექსტს ან საჯარო სივრცის სპეციფიკურობას (მაგ. სკოლები, უმაღლესი სასწავლებლები), რაც შეზღუდვის საჭიროების დადასტურებისთვის მოეთხოვება სახელმწიფოს. სასამართლოს ასეთი მიდგომა აკრძალვის მხოლოდ აუცილებელ საგამონაკლისო გარემოებებში დაშვებაზე მიანიშნებს.
ამ მიმართულებით ჰიჯაბის აკრძალვის შესახებ ევროპული სასამართლოს დიდი პალატის მიერ მიღებულმა პირველმა გადაწყვეტილებამ მნიშვნელოვანი პრეცედენტი დაადგინა. საქმეზე Leyla Sahin v. Turkey სასამართლომ იმსჯელა უმაღლეს დაწესებულებაში თავსაბურავის ტარების აკრძალვაზე. სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა ამ სფეროში სახელმწიფოს ფართო დისკრეციაზე, და საკითხის განსაკუთრებულობაზე, რაც ევროპის მასშტაბით კონსენსუსის არსებობას უშლიდა ხელს. თუმცა, ასეთი დისკრეციის მიუხედავად, კონკრეტულ კონტექსტში დაწესებული შეზღდუვის პროპორციულობაზე მაინც დეტალურად იმსჯელა. სასამართლოს თანახმად, „რელიგიური აღმსარებლობის მნიშვნელობა ან საჯარო გამოხატულების ზემოქმედება განსხვავებული იქნება დროის და კონტექსტის შესაბამისად“, ამდენად, გასათვალისწინებული იქნება ასეთი შეზღუდვის დაწესების საჭიროება კონკრეტულ ქვეყანაში.[24] დიდი პალატა ვრცელ განხილვას უთმობს თურქეთის კონსტიტუციით დადგენილ სეკულარიზმის მკაცრ რეჟიმს და კონკრეტულად თურქეთის სახელმწიფოს მიერ დემოკრატიული სისტემის შენარჩუნებითვის ამ პრინციპის მნიშვნელობას. დიდი პალატა პირდაპირ უთითებს ბოლო წლების განმავლობაში თურქეთში ამ რელიგიური სიმბოლოს მიერ პოლიტიკური არსის შეძენაზე, თურქეთში არსებულ ექსტრემისტულ პოლიტიკურ მიმდინარეობებზე, რომლებიც წინასაარჩევნო პოლიტიკური კამპანიების ფარლგებში, მაგალითად შარიათის კანონების შემოღებას ადვოკატირებდნენ. სასამართლოს განმარტებით, თავსაფრის ტარების შეზღუდვის აუცილებლობას შესაძლოა მოსახლეობის დომინანტი მუსლიმური იდენტობიდან და უმრავლესობის მიერ თავსაფრის ტარებიდან გამომდინარე „წნეხი“ იწვევდეს, ქვეყანაში, სადაც მოსახლეობის 94 % მუხლიმია, მუსლიმური თავსაფრის ტარების უფლებას შესაძლოა უმცირესობაში მყოფი სტუდენტების იძულება და დაშინება გამოეწვია. ხაზგასასმელია, რომ სასამართლო მხოლოდ ამ ფაქტორების ჩამოთვლის შემდგომ გადადის შეზღუდვის თანაზომიერების შემოწმებაზე და აქაც უთითებს, რომ შემოწმება ხდება ამ კონკრეტულ გარემობებებში თავსაფრის ტარების შეზღუდვის შესაძლო გამართლებაზე.[25]
სასამართლოს განხილულ კიდევ ერთ საქმეში Dahlab v. Switzerland ამჯერად საჯარო სკოლაში მასწავლების მიერ ჰიჯაბის ტარების აკრძალვა და სამსახურიდან გათავისუფლება იქნა გამართლებული. ევროსასამართლომ აღნიშნა, რომ ზოგადად მოსწავლეებზე რელიგიური სიმბოლოების გავლენის ხარისხის ზუსტი დადგენა რთულია, თუმცა იმ ასაკობრივი ჯგუფისათვის (4-8 წელი), რომელსაც მოსარჩელე ასწავლიდა, რელიგიური თავსაბურავის ტარებას შესაძლოა პროზელიტიზმის ეფექტი ჰქონოდა. კიდევ ერთ საქმეზე Dogru v. France სასამართლომ ჰიჯაბის ტარების აკრძალვა სკოლაში სპორტის გაკვეთილების დროს გამართლებულად მიიჩნია. სასამართლომ მოსწავლეების ჯანმრთელობის/უსაფრთხოების დაცვის მიზნებიდან გამომდინარე სპორტის გაკვეთილების დროს ჩაცმულობის ზოგადი წესის გათვალისწინება სახელმწიფოს გონივრულ ღონისძიებად მიიჩნია, ასევე აღნიშნა სკოლაში შექმნილი ზოგადი დაძაბულობა და სასკოლო სივრცეში რელიგიური ნეიტრალიტეტის დაცვისთვის არჩეული ღონისძიებები სახელმწიფოს დისკრეციას დაუქვემდებარა.
შეზღუდვის საგამონაკლისო ბუნებაზე მიმანიშნებელი სასამართლო პრაქტიკის მიუხედავად, აღნიშვნის ღირსია ამ საქმეებში სასამართლოს მიერ გაკეთბული განმარტებები ქალის მუსლიმურ თავსაბურავთან მიმართებით. რელიგიური სიმბოლოს შინაარსობრივ დატვირთვაზე საუბრისას, სასამართლო მუსლიმურ თავსაბურავს გენდერული თანასწორობის პრინციპთან შეუსაბამოს უწოდებს. სასამართლოს განმარტებით, თავსაბურავის ტარების ვალდებულება გამომდინარეობს რელიგიური დოქტრინიდან, რომელიც წინააღმდეგობაში მოდის გენდერული თანასწორობის პრინციპთან. თუმცა, როგორც ავღნიშნეთ, მოგვიანებით განხილულ საქმეზე S.A.S v. France, სასამართლო გენდერულ თანასწორობასა და მუსლიმურ თავსაბურავს შორის ასეთ ასოციაციას აღარ ახდენს და ამით „ხსნის“ რიტორიკასაც ემიჯნება. იმის მიუხედავად, რომ მხარეები, ასევე საქმეში ჩართული დაინტერესებული ორგანიზაციები მნიშვნელოვან აქცენტებს აკეთებდნენ რელიგიური სიმბოლოს მნიშვნელობაზე, სასამართლოს თანახმად, რელიგიური სიმბოლოს შოკისმომგვრელი ეფექტის შესახებ არგუმენტები „ერთად ცხოვრების“ საჯარო მიზნის შესახებ მსჯელობით ამოიწურება. სასამართლო პირდაპირ უთითებს, რომ დაუშვებელია სახელმწიფოს მიერ გენდერული თანასწორობის არგუმენტის გამოყენება, როდესაც კონკრეტული პრაქტიკა თავად ქალების თავისუფლების სფეროში ექცევა და მის აკრძალვასაც ისინი ეწინააღმდეგებიან.[26] სასამართლო ანალოგიურად უდგება გენდერული თანასწორობის დაცვის შესახებ არგუმენტს ბოლოს განხილულ საქმეზეც dakir v. belgium. [27]
დასკვნა
გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის დაუშვებლად მიიჩნევს საჯარო სივრცეში სრული სახის დაფარვის აკრძალვას, რადგან კანონი ერთი ჯგუფისთვის უფლების შეზღუდვის მიზანს და შედეგს ატარებს. შესაბამისად, იმისთვის, რომ ქვეყნებმა არ დაარღვიონ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების აქტით დადგენილი ვალდებულებები, მათ უარი უნდა თქვან საჯარო სივრცეში ბურქის და ნიქაბის ზოგადი აკრძალვის შემოღებაზე.
ამასთან, მუსლიმური თავსაბურავის, მათ შორის ბურქისა და ნიქაბის ზოგადი საჯარო სივრცეში აკრძალვის უსაფრთხოების დაცვის არგუმენტით გამართლებას დაუშვებლად მიიჩნევს როგორც გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტი, ისე ევროპული სასამართლო. ეს განმარტებები არ გულისხმობს, პირის იდენტიფიკაციის მიზნით თავისუფლების შეზღუდვის გამორიცხვას დამატებითი წინაპირობის არსებობის შემთხვევში, მაგალითად ისეთ გარემოებებში, როდესაც იდენტიფიცირებულია კონკრეტული რისკი, ან ასეთი რისკი გაზრდილია საჯარო სივრცის სპეციფიკურობიდან გამომდინარე (მაგ. აეროპორტი).
მნიშვნელოვანია ბოლო დროს, ევროპული სასამართლოს მიერ, გენდერული თანასწორობის „ხსნის“ რიტორიკის უგულებელყოფაც, კერძოდ იმის ხაზგასმა, რომ თავისუფლების შეზღუდვა, პირის სურვილის წინააღმდეგ მისივე დაცვის არგუმენტით, დაუშვებელია. ევროპული სასამართლოს ამ არგუმენტს იზიარებს ადამიანის უფლებების კომიტეტიც, რაც საერთაშორისო ადამიანის უფლებების სამართალში ამ მიმართულებით არსებულ კონსენსუსზე უნდა მიანიშნებდეს.
მუსლიმური თავსაბურავის აკრძალვის დასახელებული მიზნებისთვისვე გამოუსადეგობაზე მიანიშნებს კვლევები, რომლებიც საფრანგეთში კანონის მიღებამდე და მიღების შემდგომ არსებულ მდგომარეობას აანალიზებენ. „ხსნის“ რიტორიკას უარყოფს თავად ქალების მიერ მუსლიმური თავსაბურავის ტარების შესახებ გადაწყვეტილების მოტივები.
ხშირ შემთხვევაში, განსაკუთრებით ისეთ კონტექსტებში, სადაც ნიქაბის ან ბურქის ტარება საზოგადოებაში ფართოდ დამკვიდრებული ტრადიციის წინააღდეგ ხდება, ის უფრო მეტად რელიგიური იდენტობის დაცვის, შენარჩუნების სურვილით არის მოტივირებული და ემანსიპატორული მნიშვნელობა აქვს. ამ დროს, აკრძალვის შემოღება, იმის გარდა, რომ კონკრეტული ტრადიციის წინააღმდეგ აგრესიული ბრძოლის ფორმაა, ქალების მხრიდან მათი იდენტობის გამომხატველ, დამაფიქსირებელ, ემანსიპატორულ აქტს ეწინააღმდეგება. მეტიც, როგორც კვლევები ცხადყოფს, ნიქაბის და ბურქის აკრძალვას ისევ მხოლოდ ქალებზე აქვს ნეგატიური გავლენა, მათ საზოგადოებისგან იზოლირებას აძლიერებს, საჯარო სერვისებზე წვდომას აფერხებს და ემანსიპაციის პროცესს, მხოლოდ ხელს თუ უშლის. რელიგიურ სიმბოლოსთან ბრძოლა მაშინაც, როდესაც ის კონკრეტულ შემთხვევაში არის იძულების შედეგი, პრობლემის მხოლოდ გარეგნულ გამოხატულებასთან ბრძოლას გულისხმობს და ქალების ჩაგვრის ნამდვილი მიზეზებიდან გადააქვს აქცენტი. როგორც დასაწყისშიც აღვნიშნეთ, კულტურული განსხვავებულობის, ჩამორჩენილობის პარადიგმაზე პოლიტიკის დაყრდნობის კონტრპროდუქტიულობა, მათ შორის ქალების ემანსიპაციის კონტექსტში, ისტორიულადაც დასტურდება.
ბოლოს, რელიგიური ატრიბუტის ხილვადობა არ გულისხმობს რომელიმე რელიგიის თავსმოხვევას. ასეთი არგუმენტი მხოლოდ და მხოლოდ ისეთ კონტექსტში შეიძლება გახდეს რელევანტური, როდესაც საზოგადოების ერთი კონკრეტული რელიგიური ჯგუფის დომინირების გამო, სეკულარულ უმცირესობაზე იძულების წნეხი გაზრდილია და რელიგიური ატრიბუტი აკრძალვის გარეშე უკვე არის პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზების საგანი. პლურალიზმის იდეა არა ადამიანთა მსოფლმხედველობრივ, მათ შორის, რელიგიური განსხვავებების გათანაბრებაში, არამედ, სწორედ მათ შენარჩუნებაში მდგომარეობს, ამიტომ შეზღუდვაც, მრავალფეროვნების შენარჩუნების და არა წაშლის არგუმენტიდან უნდა გამომდინარეობდეს.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] Eero Janson, Stereotypes that define “us”: the case of Muslim women, Kaitseväe Ühendatud Õppeasutused, 2011: 183
[2] საქართველოს სახალხო დამცველი პარლამენტის წინააღმდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 22 დეკემბრის გადაწყვეტილება;
[3] 2017 წლის 18 სექტემბერს სახალხო დამცველის მიერ საჯარო სკოლებში რელიგიური ნეიტრალიტეტის და რელიგიური ნიშნით დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ გამოცემული ზოგადი წინადადება;
[4] ლაილა აბუ-ლუღოდი, სჭირდებათ თუ არა მუსლიმ ქალებს ხსნა? EMC - ის თარგმანების კრებული, (მთარგმნელი: თამთა მელაშვილი), გვ. 57; Eero Janson, Stereotypes that define “us”: the case of muslim women, Kaitseväe Ühendatud Õppeasutused, 2011:188;
[5] Eero Janson, Stereotypes that define “us”: the case of muslim women, Kaitseväe Ühendatud Õppeasutused, 2011: 184;
[6] იგივე, 183;
[7]იგივე, 187;
[8] იგივე, 186;
[9] ლაილა აბუ-ლუღოდი, სჭირდებათ თუ არა მუსლიმ ქალებს ხსნა? EMC - ის თარგმანების კრებული, (მთარგმნელი: თამთა მელაშვილი), გვ. 17
[10] Mahmood, Saba. Politics of Piety: The Islamic Revival and the Feminist Subject. Princeton University Press, c2005, 13;
[11] იგივე, 23;
[12] Research Report by Open Society Justice Initiative Unveilling the Truth: Why 32 Muslim Women Wear the Full-face Veil in France, 2011;
[13] Research Report by Open Society Justice Initiative After the Ban: The Experiences of 35 Women of the Full-Face Veil in France, 2013;
[14] S.A.S. v. France [GC], no. 43835/11, § 119, 137-162, ECHR 2014;
[15] Dakir v. Belgium, no. 4619/12, § 56, 11 July 2017;
[16] Lautsi and Others v. Italy [GC], no. 30814/06, ECHR 2011;
[17] Sonia Yaker v. France, CCPR (17.07.2018), 8.2
[18] იგივე, 8.7
[19] იგივე, 8.9
[20] იგივე, 8.10
[21] იგივე, 8.11
[22] იგივე, 8.9, 8.13, 8.15;
[23] იგივე, 8.15; 8.16
[24] Leyla Şahin v. Turkey, no. 44774/98, §109-110, 29 June 2004;
[25] იგივე, პარა 114-121;
[26] S.A.S. v. France [GC], no. 43835/11, §119 ECHR 2014;
[27] Dakir v. Belgium, no. 4619/12, § 49-50, 11 July 2017;
