1988 წელს პარიზში გამართულ „საერთაშორისო სიმპოზიუმზე ევროპული კულტურული იდენტობის“ შესახებ, მერაბ მამარდაშვილმა წაიკითხა მოხსენება სახელწოდებით, „ევროპული პასუხისმგებლობა“. გაგანია მარქსიზმ-ლენინიზმის პირობებში, წლების განმავლობაში მამარდაშვილი გადაჭრით უპირისპირდებოდა მოსაზრებას, რომ ფილოსოფოსისთვის შეიძლება არსებობდეს რაიმე მყარი, გამორჩეული ადგილი დაკვირვებისა და ჭეშმარიტების შეცნობისათვის (ამაში, თავიდან უფრო შეფარულად და 80-იანების ბოლოსკენ სულ უფრო ღიად, რა თქმა უნდა, უპირველეს ყოვლისა დოგმად გახევებული ‘პროლეტარული თვალსაზრისი’ იგულისხმებოდა), პარიზში კი, შეკრებილ ევროპელ ინტელექტუალებს უცხადებს, რომ ის, პროვინციული პერიფერიიდან მომავალი კაცი, სწორედ ევროპისგან სიშორის ნიადაგზე ფლობს „დაკვირვების პრივილეგირებულ წერტილს“[1] და რომ ეს საშუალებას აძლევს, უკეთ შეიცნოს, თუ რა არის ევროპის არსი. საუბარია მის მიერ  მოყირჭებამდე გამეორებულ პრინციპზე, რომ ადამიანი ადამიანად გახდომის უსასრულო ძალისხმევაა, რისი ცნობიერებაც ამასობაში ლამის თავად ევროპელებმაც დაკარგონ, რადგან ეს მათთვის თითქმის თავისთავად ცხად რამედ ქცეულაო.

სულ არ არის საჭირო, მამარდაშვილის ეს ჟესტი ისე წავიკითხოთ, თითქოს ის უბრალოდ ევროპის „იდეას“ ეხებოდეს, რომელსაც არანაირი გეოგრაფიული, ემპირიული ევროპა არ შეესაბამება,[2] მით უმეტეს, რომ ამგვარი ჟესტი კიდევ უფრო მეტად ამყარებს იდეური თუ გეოგრაფიული ‘დასავლეთის’ ნორმატიულ უპირატესობას.[3] ‘არაევროპელი’ ინტელექტუალი ევროპის ცენტრს რომ ეახლება, რათა ‘ჭეშმარიტ’ ევროპელებს უქადაგოს, თუ რა არის სინამდვილეში ევროპა, თავისთავად უკვე საკმარისი უხერხულობის განცდას უნდა აღგვიძრავდეს, რათა ევროპის ‘იდეის’ რაგინდარა სახის დაფუძნებაზე თავის მტვრევა გადაგვაფიქრებინოს. აკი სწორედ ამგვარი უხერხულობის განუცდელობაა, რაც მამარდაშვილის მოხსენებიდან ოცდაათი წლის შემდეგაც შესაძლებელს ხდის, უცვლელად გაგრძელდეს ევროპის ადვოკატობანას თამაში, მამარდაშვილის სახელსა თუ მის მიერ დამკვიდრებულ სააზროვნო კოორდინატებზე დაყრდნობით.

მამარდაშვილი ფილოსოფიურ გამოსავალს ეძებდა ხრწნას მიცემული გვიანი საბჭოთა სოციალიზმიდან. მხოლოდ, ამ ძიების უაღრესად შეზღუდული ისტორიული ღირებულება ის არის, რომ, რაც მამარდაშვილს საბჭოთა ‘ჩიხისათვის’ შესაპირისპირებელ ალტერნატივად ესახებოდა, სხვა არაფერი იყო, თუ არა უკანა კარიდან შემოპარებული და ფილოსოფიურად დაწმენდილ-გაპატიოსნებული ბანალური სიბრძნეები საზოგადოების, სახელმწიფოსა და ეკონომიკის შესახებ, რაც აღზევებული ტეტჩერისეული ნეოლიბერალიზმიდან აეკენკათ რკინის ფარდის გადმოღმა მოდისიდენტო ინტელექტუალებს. მამარდაშვილი ერთ ქვაბში ხარშავს სოციალიზმის ბოლშევიკურ და მენშევიკურ ვარიანტებს და აცხადებს, რომ „ჩვენ“, ქართველები, 1917 და 1921 წლამდეც, ანუ გარეშე ძალის შემოჭრამდეც, „უკვე მოხიბლულნი ვიყავით სოციალიზმის ილუზიით, მით უმეტეს, რომ იგი ევროპაში გასასვლელი გზა გვეგონა.“[4] სოციალიზმი გაიგივებულია უტოპიურ აზროვნებასთან, რაც სინამდვილისათვის წინასწარ დადგენილი გეგმის თავს მოხვევას ნიშნავს. ამას კი მივყავართ ოქტომბრის რევოლუციის „ანთროპოლოგიურ კატასტროფამდე“, გადამნაწილებელ, „პრიმიტიულ“, „სტიქიურ“, „ამორფულ“ საზოგადოებამდე, რომელშიც ადამიანთა თავისუფალ ძალისხმევას არ ეძლევა ასპარეზი, საკუთარი გონივრული შრომისა და შემოქმედებითობის შედეგად წარმოქმნას თავიანთივე თანაარსებობის ცივილიზაციური ფორმები.

ადამიანის მეტაფიზიკურ ძალისხმევასა და შემოქმედებითობაზე აპელირებით იფუთება ის, რაც უბრალოდ ფილოსოფიის მაღალფარდოვან რეგისტრში აყვანილი საბაზრო ძალების ‘თავისუფალი’ თამაშია, ხოლო 1990 წელს დასავლელ მარქსისტებს რომ მიახლის, თქვენი დასავლური კაპიტალისტური ქვეყნები უბრალოდ ჩვეულებრივი ადამიანური საზოგადოებებიაო[5], ევროპაც - ეს ვითომდა ადამიანის ადამიანად გახდომის უსასრულო ძალისხმევის ადგილი - ყოველგვარი ისტორიული ხდომისგან იცლება; ინგლისური ‘დიდი ქარტიიდან’ დღევანდელ ‘ნორმალურობამდე’ (რომელშიც, ღვთის მადლით, სახელმწიფო აღარ არის თავისუფალ, დამოუკიდებლად მოაზროვნე და მეურნე მოქალაქეთა ‘ძიძა’!), ყველაფერი ევროპის ერთ მონოლითურ იდეად დუღაბდება.

და მაინც, მამარდაშვილს არ განუვითარებია დროის ისეთი მოდელი, რომელიც წინსვლას გულისხმობს რაღაც უარესი მდგომარეობიდან უკეთესისაკენ. როდესაც ის საბჭოთა კავშირს ვითომ მხოლოდ „პირობითად“[6] არქმევს  „აღმოსავლეთს“,  სულაც არ გულისხმობს, რომ მარადიულ ‘ბუნებით მდგომარეობად’ გამოცხადებული კომუნისტური სივრცე, რაგინდ დიდი დაგვიანებით, უნდა ‘დასწეოდა’ იმას, რასაც თითქოს ასევე მხოლოდ „პირობითად“ ერქმევა „დასავლეთი“. ევროპა უმალ ბედისწერად და ბედნიერ შემთხვევითობად ქვავდება. „თუ ყოფიერებაში მოხდა ინგლისელი, ის მუდამ იქნება ინგლისელი, - იგულისხმება ინგლისის მოქალაქე, რომელიც დაიბადა ‘მაგნა ქარტას’ წიაღში,“[7] როგორც მუდმივად ხელახალი ძალისხმევით ცხოველსაყოფი თავისუფლების ველში. თავი დავანებოთ კრებსითი ‘ინგლისელის’ სტერეოტიპულობას; ნურც იმას ჩავეძიებით, რაოდენ პრობლემურია, ‘დიდ ქარტიაზე’ საუბრისა არ იყოს, ცივილიზაციის იმგვარი გაგებით ხელმძღვანელობა, რომლის მიხედვითაც „ნამდვილ ევროპელებს ინდივიდუალური იდენტობები მათივე ცივილიზაციის ხასიათის მეოხებით ენიჭებათ“[8]. სანაცვლოდ, თუ მამარდაშვილის განაზრებებში ნაგულისხმევ დროით სქემაზე შევჩერდებით, აღმოჩნდება, რომ ‘ინგლისელსა’ და ‘ბავშვურ’ კომუნიზმში ჩარჩენილ საბჭოთა ადამიანს შორის ხიდის გაბმა შეუძლებელია; დაწევის არანაირი საშუალება არ არსებობს. ან ჯეკპოტივით გაარტყამ შემეცნებას, ‘გაგებაში ჩავარდები’ და საბჭოთა ‘გვირაბიდან’ გამოსული ადამიანად გახდომის რაღაც საკუთარ გზას დაადგები, ან არაფერი არ იქნება.

რასაც მამარდაშვილთან ვაწყდებით, ერთგვარი ისტორიული პესიმიზმი თუ ფატალიზმია, რაც მას XIX საუკუნის რუს მედასავლეთეებთან აახლოებს, დასავლეთთან მიმართებით რუსეთის ლამის აღმოუფხვრელი ჩამორჩენის გამო რომ გოდებდნენ. მათ კი, ვინც, მამარდაშვილის სიკვდილიდან მოყოლებული დღემდე, მის იდეურ მემკვიდრეობაზე აპელირებს, მისი ფილოსოფიური გეოგრაფია წინსვლის ხისტ სქემაში მოუქცევიათ: ახლა უკვე მხოლოდ ევროპის ადვოკატი კი აღარ ხარ, არამედ იმავდროულად პროკურორიც, რომელიც სამშობლოს ბრალად უყენებს, რომ  ‘ჯერ კიდევ’ საბჭოთა მენტალობაშია ჩარჩენილი, რომ ‘ჯერაც არ’ არის საკმარისად ევროპელი. მოთქმა მრავლობითი რიცხვის პირველ პირში ისმის; საკუთარი ეგო ჩამორჩენილი სამშობლოს ტრაგიკულ კოლექტივთან აიგივებს თავს (ჩვენ ჯერაც არ გვაქვს ნამდვილი თანამედროვე სამოქალაქო შეგნება; ჩვენ რეფორმაცია, განმანათლებლობა და ბუნებრივი კაპიტალისტური განვითარება გამოვტოვეთ; ჩვენ 70 წელი საღათას ძილით გვეძინა), ხოლო, როდესაც საუბარი იწყება იმაზე, რომ ‘ქართველმა’ ეს არ იცის, ის არ შეუძლია, ეს ვერ შეიგნო, იქიდან ვერ გამოვიდა, (‘ქართველმა’, რომელიც ამგვარ სტერეოტიპულ მხოლობითში ისეთივე რასიალიზებულ სახეს იძენს, როგორც დასავლური კოლონიალური მზერის ქვეშ მოქცეული კრებსითი ‘ზანგი’ და ‘არაბი’), მამარდაშვილის განცხადებული თუ უნებლიე მემკვიდრე პრეტენზიას აცხადებს, რომ ჩამორჩენილი კოლექტივის ჩვენობითში ავანგარდის როლი შეითვისოს. ამით, ერთი მხრივ, თავისი სამწყსოს ევროპული ნორმის შესაბამისად აღზრდის საქმეს შეუდგება, მეორე მხრივ კი, ევროპული ტრიბუნის წინაშე იწუწუნებს თავის რთულად აღსაზრდელ მოსწავლეებზე და სწორედ აღსაზრდელისგან თავის სიშორეს აქცევს იმის მტკიცებულებად, თუ თავად რაოდენ ახლოსაა თავის იდეალ ევროპელთან.[9]

ერთი მხრივ, 1990-იანი წლების კატასტროფა, საბჭოთა ქართული ინდუსტრიული ინფრასტრუქტურა ლურსმან-ლურსმან რომ გაიზიდა ქვეყნიდან და მილიონობით დასაქმებულ და ხვალინდელი დღის შიშისგან დაცულ ადამიანს დაუნგრია ცხოვრება, იკვეცება აბსტრაქტულ, გეომეტაფიზიკურად გადაპრანჭულ ბრძნადმეტყველებად იმის თაობაზე, რომ საბჭოთა მენტალიტეტში ჩარჩენილმა ადამიანებმა თავისუფლება ვერ ისწავლეს. მეორე მხრივ, პროზაში, ბლოგებში, რადიო და ტელეეთერსა თუ საჯარო დისკუსიებში მამარდაშვილის მიერ სააზროვნო სივრცეში საორიენტაციო კოორდინატებად დამკვიდრებული ცნებები ან უმალ, მეტაფორები, დასავლეთთან ინსტიტუციურ-მატერიალური ‘ინტეგრაციის’ პირობებში, თითქოს უსასრულო შთაგონებისა და ვარიაციის წყაროდ იქცევა, დაწყებული აღმოსავლეთისა და დასავლეთის „მენტალურ გეოგრაფიაზე“ საუბრით და დამთავრებული ნაგვის გადამუშავების შვეიცარიული წესისადმი მიძღვნილი მისტიკური ქებათა ქებით, ფერისცვალებისა და განღმრთობის გზას რომ გადის ყოფითი მატერიალურობიდან ყოველგვარ ნაგვისმიერებას განშორებულ ზეციურ ჰიპოსტასამდე.  

ქართული საჯარო აზრისთვის განა უცხო და ახალია გეოპოეტურ სპეკულაციებში გადაწყვეტილი „ფიქრები საქართველოზე“.[10] 2018 წლის ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზე საქართველოს საპატიო სტუმრობამაც კიდევ ერთხელ დაადასტურა, რაოდენ დიდია აცდენა ევროპის განუყოფელ ნაწილად საქართველოს კულტურულ თვითწარმოსახვასა[11] და იმ რეალურ მოცემულობას შორის, რომ საქართველო დღეს იმავე დასავლეთის მიერ ეკონომიკურად დაქვემდებარებული და პოლიტიკურად სუვერენობაშეკვეცილი ქვეყანაა. დროა, ფიქრი დავიწყოთ იმაზე, რომ მოკავშირეები უნდა განვსაზღვროთ არა წარმოსახულ კულტურულ მიკუთვნებულობაზე დაყრდნობით - იქნება ეს დასავლური გლობალური ჩრდილოეთისადმი თუ ქართულ მეტყველებაში რუსეთის მეტაფორად გამჯდარი ‘ერთმორწმუნე’ ჩრდილოეთისადმი - არამედ რეალური სოციალური და ეკონომიკური ფაქტორების საფუძველზე: ვინ არის დღევანდელი გლობალური მოცემულობის პირობებში ჩვენი არა ნათესავი, არამედ მოკავშირე? ამისათვის შეიძლება კომპასის ამოყირავება დაგვჭირდეს და მუშაობის სწავლა ისეთი კრიტიკული ცნებით, როგორიცაა გლობალური სამხრეთი. ეს უკვე არც გეოპოეტური მეტაფორაა, ჩამორჩენილობასა და სიველურესთან გაიგივებულ ‘აზიასა’ თუ ‘სამხრეთივით’ და არც გეოგრაფიულადაა ერთმნიშვნელოვნად შემოსაზღვრული, რადგან გლობალური სამხრეთის საზღვრები პირველ რიგში იმაზე გადის, თუ რომელი ქვეყანაა, დედამიწის კოლონიური წარსულისა და ნეოკოლონიური აწმყოს გათვალისწინებით, მყვლეფელი და რომელი - ყვლეფილი.

გაზიარება