რამდენიმე ხნის წინ, ერთ-ერთ (ა)სოციალურ ქსელში წავაწყდი ტექსტს, რომლის შინაარსიც მოკლედ ასე შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ: შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანები ნამდვილად უნარშეზღუდულები არიან და მათი განსხვავებული შესაძლებლობების მქონეებად მოხსენიება ლიბერალური პოლიტკორექტულობა და მეტიც -  დამამცირებელი სარკაზმია, რამდენადაც ეს ახალი ცნება, რეალურად, ყველასთვის თავისთავად ცხადი სავალალო კლინიკური მდგომარეობის გარეგანი შელამაზება და დამალვაა.

საკუთარი არგუმენტის გასამყარებლად ინტუიციის უხილავმა წარმომადგენელმა „შეზღუდული შესაძლებლობის უმწვავესი“ ფორმა წარმოიდგინა, რომელიც ჩვენს ინტუიციას სხვა გზას არ დაუტოვებს გარდა იმისა, რომ ჯანსაღ სხეულთან შეპირისპირებაში აღიაროს ამ „ანომალიური“ სხეულის საბრალოობა, მისი არაადამიანურობა ან ნაკლებ ადამიანურობა.

ჯანსაღი სხეულის მქონე ოპონენტისთვის ყველაფერი ხელის გულივით ნათელია: მაგალითად, თუ ნორმალური ადამიანობა ნიშნავს, შეგეძლოს ორივე ფეხითა და მამაკაცური მანერებით სიარული, მაგრამ შენ ეს არ შეგიძლია, მაშინ რაღაც გაკლია, რაღაცას არასწორად აკეთებ; მეტიც, შენი ეს უუნარობა შენი არაადამიანური იდენტობის ნაწილია; აჩრდილი, რომელიც ჯანსაღი სხეულის მზერაში იმდენად თვალსაჩინოა, რომ მისი წინასწარდაშვებები შემოწმებასა და ეჭქვეშ დაყენებას აღარ ექვემდებარება.

რა შეიძლება იყოს „ჯანსაღი სხეული“, რომლის გაგებაც ასე თავისთავად ცხადი და ინტუიტურია? ხომ არ აქვს „თავისთავად სიცხადესა“ და „ინტუიტურობას“ საკუთარი დამალული შესაძლებლობის პირობები? როგორც ხდება რაღაც „თავისთავად ცხადი“ და „ინტუიტური“?

ცხადია, საგნები თავისთავად ცხადები თავისთავადად არ გვეჩვენებიან, ეს ტავტოლოგია იქნებოდა. ჩვენი მსჯელობის შემთხვევაში, საქმე გვაქვს ვარგისობის, სიჯანსაღის, პროდუქტიულობის ჰეგემონურ ნორმასთან (ინგ. Ableism), რომელიც სავალდებულო ჰეტეროსექსუალობასა და კაპიტალისტურ პროდუქტივიზმსაა მიბმული. სიჯანსაღის დისციპლინური ნორმა, ისევე როგორც ყველა სხვა ნორმა, იქნება ეს  ჰეტეროსექსუალური თუ ნაციონალისტური, თავის თავში გარდაუვლად აწარმოებს მათ, ვინც ამ ნორმას ვერ შეასრულებს. ნებისმიერი ნორმა არსებობს იმდენად, რამდენადაც მისი სრულყოფილი შესრულება შეუძლებელია.

გენდერთან მიმართებით, ქვიარ თეორიამ აჩვენა, რომ ჰეტერონორმატიულ საზოგადოებაში ყველა ადამიანი „ფაქტობრივი ქვიარია“. ესე იგი, იმათ შემთხვევაში, ვინც ვერ ახერხებს ნორმების სრულყოფილ განმეორებას, შესაბამისი დისციპლინური ინსტიტუციები თუ საზოგადოებაში მიმოფანტული მაკონტროლებელი აპარატები ცდილობენ ნორმიდან გადახვევების მოთვინიერებას, გაწვრთნას და ყოველთვის მომავლისთვის გადადებული ნორმის იდეალური შესრულებისთვის უსასრულო რეპეტიციებს.

ჯუდიტ ბატლერი ესეში „კრიტიკულად ქვიარი“ გამოარჩევს ქვიარობის ორ გაგებას: ვირტუალურსა და კრიტიკულს. ამ ორის ერთმანეთში აღრევა ხშირად გვაშვებინებს ისეთ შეცდომებს, რომლიდანაც გამომდინარეობს მტკიცებები - „ჰეტერო-კაცებიც ვიჩაგრებით, შეხედეთ რა რთულია ჰეტეროსექსუალისთვის იყოს ჰეტეროსექსუალი!“ ჩემი აზრით, საკითხის ამგვარ დაყენებას შეცდომაში შევყავართ, როცა არ ვითვალისწინებთ თუ როგორი ბანალურია ნორმის ვერ შესრულება. მისი ინსტრუმენტალიზება, ხშირად, ისევ და ისევ იმ ნორმების სასარგებლოდ ხდება - დომინანტური ნორმების კვლავწარმოებაზე პასუხიმსგებლობის შემსუბუქებით ან თავიდან არიდებით.

კრიტიკული ქვიარი, ონტოლოგიურად ქვიარის საპირისპიროდ, არის ის, ვინც არა მხოლოდ ვერ ასრულებს მინიჭებულ იდენტობას (ესე იგი, ყველა ადამიანი), არამედ ის, ვინც აცნობიერებს ჰეგემონიის არსებობას, მის დისციპლინურ ნორმებს, მის მიერ მარგინალიზებულ იდენტობებსა და ცხოვრების წესებს და მათი მხედველობაში მიღებით, არა მხოლოდ აჩვენებს ნორმათა ცრუ ბუნებრიობას, არამედ იბრძვის მისი დასუსტების, ჩამოშლისა და ჩანაცვლებისთვის. კრიტიკული ქვიარი ცდილობს არა კანონში ასიმილირებას, არამედ მის დანგრევას. სხვა სიტყვებით, კანონით სანქცირებული ქცევების [ვერ]განმეორება ასიმილირების მცდელობაა, ხოლო კანონის მიერ უკანონოდ გამოცხადებული ქცევების გამეორება კი თავად კანონის ლეგიტიმურობის ეჭვქვეშ დაყენებაა, რომელიც სიცოცხლის არტიკულირების ფორმებს კანონიერად და უკანონოდ ყოფს.

იგივე შეიძლება ითქვას, სიჯანსაღეზე, ვარგისიანობაზე. შეზღუდული შესაძლებლობა გარკვეული აზრით, ონტოლოგიური მოცემულობაა, ყველა ადამიანი ამა თუ იმ დროსა და ადგილზე, სხვადასხვა ინტენსივობით დამდგარა საკუთარი შეზღუდული შესაძლებლობების წინაშე. ადამიანური სხეული, ბატლერის განსაზღვრებით, „მხარდაჭერილი სხეულია“, რომლის ცხოვრება დამოკიდებულია სხვა ადამიანებსა და არაადამიანებზე. სხვა სიტყვებით, ადამიანი არ არსებობს კომპლექსური სტრუქტურების მხარდაჭერის გარეშე, იქნება ეს ენობრივი თუ ტექნოლოგიური. ჩვენს ეპოქაში, როცა რეალობა არა მხოლოდ სიმბოლურად, არამედ ტექნოლოგიურადაც ადამიანის (სხვადასხვაგვარი რაციონალობის) მეტ-ნაკლებად გამიზნული ქმედების ნაყოფია, შეზღუდული შესაძლებლობის „ბუნებრივ“ რეალობასთან ვერ მორგებად გამოცხადება განსაკუთრებულად პოლიტიკური განცხადებაა, რომლითაც ჰეტეროსექსისტური, კაპიტალისტური ჰეგემონია თავს იმართლებს.

ჯანსაღი სხეული, ისევე როგორც სხვა შეუძლებელი იდენტობები, მარად მიუღწეველი ნორმაა; იდენტობა, რომელთა განსხეულებაშიც ადამიანები უამრავ ფსიქიკურ ენერგიას ხარჯავენ. „ჯანსაღი სხეული“ აჩრდილია, რომელიც ბორგავს ადამიანთა უბრალო სხეულებზე და მათ მოსვენების საშუალებას არ აძლევს.

შეზღუდული შესაძლებლობა, ისევე როგორც მთელი რიგი ქცევების პათოლოგიზება, მოდერნულ დროში ბიოპოლიტიკის დაბადებასთანაა მიბმული, როცა სამედიცინო დისკურსმა თავის თავზე აიღო ბუნებრივი და არაბუნებრივი, ნორმალური და არანორმალური არსებების დადგენის პასუხისმგებლობა. მკვლევრები შეზღუდული შესაძლებლობის (!) კონსტრუირების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორად ინდუსტრიულ კაპიტალიზმსაც ასახელებენ ხოლმე (თუმცა, ცხადია „შეზღუდული შესაძლებლობა“ სხვა სახელით და სხვა მნიშვნელობით კაპიტალიზმამდეც განიცდიდა რეპრესიას/წარმოებას), რამდენადაც საზოგადოებაში, რომელშიც შრომის კულტი და პროდუქტივიზმი დეფაქტო იდეოლოგიის ნაწილია, ადამიანი, რომელიც შრომის შემოთავაზებულ ფორმებში ვერ ახერხებს მონაწილეობის მიღებას და არაპროდუქტიულია, ავტომატურად გაირიყება და 1. ან სამუდამოდ გაიწირება სიღატაკისთვის (შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანების უდიდესი ნაწილი სიღარიბეში და სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობს, მათ შორის მდიდარ დასავლეთში)  2. ან პატერნალისტური მიდგომებით მათი შებრალება და შეწყნარება ხდება დომინანტური ნორმების (რომელთა გარშემოც რეალობაა კონსტრუირებული სიმბოლურად და შესაბამისად მატერიალურადაც) მორღვევის გარეშე.

ამ კონტექსტში, რას ნიშნავს ხეიბრის-თეორია? სიტყვა ხეიბარი, (ინგ. Crip ან Cripple) უკვე დიდი ხანია რაც ისეთივე აპროპრიაციული ოპერაციის ობიექტი გახდა, როგორიც სიტყვა ქვიარი (ინგ. Queer) დეკადების წინ. ხეიბრის თეორია, ისევე როგორც ქვიარ თეორია საკუთარ ამოცანად ისახავს:

1. იმ ცნებების მოტაცებას, რომლებითაც ჰეგემონია ხეიბრებს (ხეიბრად იდენტიფიკაცია შეუძლია მასაც, ვინც არ არის ‘გამოხატულად’ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე!) სახელჰყოფდა, მაგალითად ხეიბარი ან ქვიარი, და ამ ცნებებისთვის იმ მნიშვნელობების მინიჭებას, რომლებიც კონტრ-ჰეგემონურია, ესე იგი, ცდილობს ამ ცნებებს მიენიჭოს პოზიტიური მნიშვნელობები, რომლებიც არ იქნება ჰეგემონურ ნორმათა ჩრდილები;

2 ხეიბრის თეორია, ისევე როგორც ქვიარ თეორია, მოითხოვს არა დომინანტურ ნორმებში მარგინალიზებული ადამიანებისთვის უსაფრთხო და შემწყნარებლური ადგილების მიჩენას, არამედ თავად ამ ნორმების მოშლას, რომელშიც ხეიბარი იქნება სახელი არა ვერ-შემდგარი ადამიანისა, არამედ ნაწილი იმ მრავალი არამყარი იდენტობისა, რომელიც საზოგადოებაში ცირკულირებს;

3. ხეიბრის თეორია, ისევე როგორც ქვიარ თეორია, მოწოდებულია - ჰეგემონური ნორმების კრიტიკასთან და სუბვერსიასთან ერთად - კოლექტიურად გარდაქმნას მათი განსხეულებული, ინსტიტუციონალიზებული სახეები, ამდენად, ქვიარ და ხეიბრის თეორიის ვულგარული გაგება იქნება ის, თუ მათ მხოლოდ ინდივიდუალისტური ბრძოლის საშუალებებად ან პიროვნების დამამშვენებელ უბრალო აქსესუარებად წარმოვიდგენთ. პირიქით, ქვიარ და ხეიბრის პოლიტიკა ცდილობს გარდაქმნას და მოშალოს ის საჯარო ინსტიტუციები, რომლებზედაც ესა თუ ის ჰეგემონია დგას და არა მხოლოდ საჯარო სივრცე გარდაქმნას, არამედ აჩვენოს საჯაროსა და კერძოს შორის მკაცრი გამიჯვნის სისუსტეები, ესე იგი, გააპოლიტიკუროს ერთი შეხედვით დეპოლიტიზებული სივრცეები.

ხეიბარი ყველა ჩვენგანია, მაგრამ კრიტიკული ხეიბარი მხოლოდ ის, ვინც “შეზღუდული შესაძლებლობის“ წარმოების წესს აცნობიერებს და მას სხვადასხვა სტრატეგიით უპირისპირდება. ხეიბარი აღარ უნდა იყოს სამარცხვინო ტერმინი, ხეიბარი ეწინააღმდეგება მის „უნარშეზღუდულად“ ან „განსხვავებული შესაძლებლობების“ მქონედ წოდებას, რამდენადაც „განსხვავებული“ შესაძლებლობების ქონა წინასწარ უშვებ იგივეობისა და განსხვავების, ჩვენი და სხვების დიქოტომიებს. ხეიბარი იბრუნებს იმას, რაც მას თავზე მოახვიეს და მას საკუთარ საბრძოლო დროშად, მოულოდნელი ალიანსებისთვის მუდმივად ღია პოლიტიკურ იდენტობად გარდაქმნის. ხეიბარი საკუთარი ამაყი და ჯიუტი არსებობითა და კრიტიკული აქტივობით, ერთი მხრივ, ააშკარავებს ადამიანთა ექსკლუზიურ ჯგუფზე მორგებული ჰეტეროსექსისტური კაპიტალიზმის ეთიკურ ლიმიტებს და მეორე მხრივ, გვაჩვენებს ალტერნატიული რეალობის კონსტრუირების შესაძლებლობას, რომელიც სულაც არ არის ბუნებრივი და მუდმივად ექვემდებარება ცვლილებას.

ამგვარად, ჰეტეროსექსისტური კაპიტალიზმის ჰეგემონიასთან ბრძოლა, არ შეიძლება „შეზღუდული შესაძლებლობის“ წარმოების წინააღმდეგ ბრძოლის გარეშე; „შეზღუდული შესაძლებლობა“ მიბმულია შრომის უუნარობასთან, ვერ-შემდგარ-ჰეტეროსექსუალობასთან და ა.შ. თანამედროვე მემარცხენე/ქვიარ/ხეიბრის პოლიტიკის ამოცანაა არა პროლეტარ, კოგნიტარ, ხეიბარ ან ქვიარ ადამიანებ-ზე საუბარი, მათი საჯარო სივრცეში რეპრეზენტირება მათი ხმის გარეშე, არამედ ამ ადამიანთა ოპოზიციური, აქტიური პოლიტიკური ქმედებათა ხმების გაძლიერება, მხარდაჭერა და არა პატრონობა, თანასწორთა შორის ალიანსები და არა შემწყნარებლობა და სიბრალული.

ხეიბარ-პოლიტიკის (Crip-politics) პათოსს კარგად ასახავს ხეიბარ-კულტურის წარმომადგენელი ქალი პოეტის, შერილ მერი ვეიდის ლექსი, ‘მე არ ვარ ერთ-ერთი’ (I Am Not One Of The). ლექსში, ავტორი მასზე თავს მოხვეული იდენტობებისგან დისტანცირების ნაცვლად, მათ ნორმასთან ოპოზიციური მნიშვნელობით ინარჩუნებს და რამდენადაც, ხეიბარი ისევე როგორც ქვიარი, საბოლოო ანგარიშში დომინანტურ ნორმებში არასიმილირებადი პოზიციებია, იმდენად ხეიბრის პოლიტიკური იდენტობის მქონე ადამიანს არ აინტერესებს ნორმალურობის ან მაგალითისთვის, მშვენიერების საზღვრების გაფართოება, მასში “ინტეგრირება” როგორც „თავისებურად მშვენიერის“. ნაცვლად ამისა, მას სურს იმ ძალაუფლებრივი სტრუქტურების მორღვევა, რომლებიც პირველ რიგში აწესებენ მსგავს ექსკლუზიურ ნორმებს.

მე არ ვარ ერთ-ერთი (I Am Not One Of The)

(ავტორი: შერილ მერი ვეიდი/ გიორგი ჩუბინიძის თარგმანი)

მე არ ვარ ფიზიკურად ნაკლული -

მე დარტყმა ვარ დაკოჟრილი მუშტით,

მე ვარ ფრანგული კოცნა გახლეჩილი ენით,

მე შენს უკანასკნელ შიშებზე შეკერილი ორთოპედიული ფეხსაცმელები ვარ.

მე არ ვარ განსხვავებული უნარების მქონე-

მე ვარ ეპიტაფია მილიონი მოუვლელად მიტოვებული, არასრულფასოვანი ბავშვისთვის,

მე ვარ ხატი ტიერგარტენის საერთო სასაფლაოს ძვლებისგან ამოკვეთილი,

მე ვარ გამქრალი ფეხები საბნით დამალული.

მე არ ვარ ჯანსაღ-არაჯანსაღი -

მე შავი პანტერა ვარ მწვანე თვალებით და ნაიარევით, როგორც თამასოვანი ღობე,

მე ვარ ვარდისფერი მაქმანიანი საცვალი, რძესავით თეთრ მრგვალ თეძოს რომ ეთამაშება.

მე ბოროტი თვალი ვარ,

მე პირველი დაყოფილი უჯრედი ვარ,

მე მოლაპარაკე ტალახი ვარ,

მე ვარ ევა, მე ვარ კალი^[1].

მე ვარ მთა, რომელიც არასდროს იძვრის

მე ყოველთვის ვიყავი, ყოველთვის ვიქნები.

მე კოჭლი ვარ,

მე ხეიბარი ვარ,

მე შეშლილი ქალბატონი ვარ

მე ქალი ვარ წვენით. 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

პუბლიკაცია მომზადებულია „ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტროინგის ცენტრის (EMC)“ “სამოქალაქო აქტივიზმის პლატფორმის” ფარგლებში, რომელიც National Endowment for Democracy (NED)-ის მხარდაჭერით ხორციელდება

პუბლიკაციაში მოტანილი მოსაზრებები შესაძლოა არ გამოხატავდეს EMC-ისა და NED-ის პოზიციას.

გაზიარება