ავტორი: ლია დეკანაძე

საქართველოში გენდერის კვლევებში ქართველი აჭარელი მუსლიმი ქალებისა და მათი გამოცდილების კვლევის დეფიციტია. ხშირად ლიბერალური ფემინისტური დისკურსი მორცხვი და პასიური მუსლიმი ქალის საერთო სურათს გვთავაზობს, რომელშიც სრულიად უგულელყოფილია მათი როლი და წვლილის მნიშვნელობა საოჯახო და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ჩვენი საზოგადოების გაბატონებულ ხედვაში აღნიშნული სტატია მიზნად ისახავს, საზოგადოებას წარუდგინოს და გააცნოს ქართველი, აჭარელი, მუსლიმი ქალების გამოცდილება, მათი სოციალური აგენტობა და რეფლექსია არსებული აღქმების მიმართ.

მუსლიმ ქალთა აგენტობის ხარისხი და მნიშვნელობა დროთა განმავლობაში შეიცვალა ჩვენს ქვეყანაში  სოციალურ-პოლიტიკური ცვლილებების კვალდაკვალ. მაინტერესებს სწორედ ამ გარდაქმნების პარალელურად შეცვლილი ქართველი მუსლიმი ქალების თვითიდენტიფიცირება და დამოკიდებულება დომინანტური აღქმების მიმართ. ამ  ტრანსფორმაციებზე დაკვირვებისთვის სტატიაში სამ ძირითად კატეგორიას გამოვყოფ. ესენია: ქალთა მონაწილეობა ოჯახურ მეურნეობაში, ცოდნის კვლავწარმოებასა და რელიგიური იდენტობის შენარჩუნებაში. რესპოდენტები გახლავთ განსხვავებული ასაკისა და გამოცდილების მქონე ხუთი მუსლიმი ქალი, რომელთა ცხოვრებაშიც ისლამს, როგორც რელიგიასა და ცხოვრების წესს,  დიდი ადგილი ეკავა და კვლავაც ასე გრძელდება. ყველა ქალი მუდმივ რელიგიურ პრაქტიკებს არ მისდევს, მაგრამ ისლამი კვლავ რჩება მათ მნიშვნელოვან იდენტობად.  სტატიაში გამოყენებული სახელები კონფიდენციალურობის დაცვის მიზნით არ წარმოადგენს რესპოდენტთა რეალურ სახელებს.

„ჩვენ ზრუგზე[1] გედეიარა იმ რთულმა დრომ“

ჩემი რესპოდენტები გახლავთ: 90 წლის ნათელა - ყოფილი ბებიაქალი, მკურნალი და მზარეული ხულოდან;  70 წლის სენიე - ამჟამად ბოლნისში მცხოვრები დიასახლისი; 60 წლის ფატი - დაწყებითი განათლების პედაგოგი ხულოდან, 40 წლის ნანა - დიასახლისი ხულოდან და 25 წლის სალომე -  წალკაში მცხოვრები ქართული და ინგლისური ენების მასწავლებელი.  

იმის მიუხედავად, რომ ხუთივე ქალს განსაკუთრებული როლი ჰქონდათ ოჯახის სამეურნეო ცხოვრებაში  და მათი შინშრომა და სახლსგარე საქმიანობა ხშირად ოჯახის შემოსავლის ძირითადი ან ერთადერთი წყარო იყო, ისინი მაინც ძალიან მოკრძალებით საუბრობენ ამ თემაზე. ჩემი ყველა რესპოდენტი ბავშვობიდანვე აქტიურად იყო ჩართული საოჯახო მეურნეობაში: ასრულებდნენ საშინაო საქმეებს (რეცხავდნენ, ალაგებდნენ, საჭმელს ამზადებდნენ), უვლიდნენ ოჯახის პატარა წევრებს, მუშაობდნენ სეზონურად, ზაფხულობით იალაღებზე მიჰყავდათ ძროხები და რძის პროდუქტებს ამზადებდნენ; სოფელში დარჩენილი ქალები კი მიწაზე მუშაობდნენ, მოჰყავდათ ბოსტნეული და ისინიც გულმოდგინედ ემზადებოდნენ ხანგრძლივი ზამთრისთვის.

მუსლიმი ქალები საბჭოთა გეგმიური ეკონომიკის ნაწილები იყვნენ. ნათელა ბებო „სტახანოველი[2]“ იყო და თამბაქოს ამუშავებდა, სენიე ბებო კი ჯერ  ჩაის, შემდეგ ვენახის კოლმეურნეობაში მუშაობდა.  ნათელა ბებოს ქმარი ჯერ ჯარში წავიდა, შემდეგ სასწავლებლად და ის მარტო სწევდა ოჯახის ჯაფას; ხოლო სენიე ბებოს ქმარი ბრიგადირად მუშაობდა და სახლში იშვიათად იყო. სენიე ბებო ჯერ კიდევ რვა წლის იყო, ქსოვა რომ ისწავლა და მეორე მსოფლიო ომის დროს მის მიერ მოქსოვილი ნივთების გაყიდვით 12 წლის ასაკში უკვე ჰქონდა მცირე შემოსავალი, ხოლო ნათელა ფაბრიკაში მუშაობდა. დაქორწინების შემდეგ ორივე მათგანს მოუწია როგორც საკუთარი შვილების, ისე მაზლიშვილების  მოვლა-პატრონობა და გაფართოებული ოჯახების გაძღოლა. ფატი ბავშვობიდანვე დამოუკიდებლად ართმევდა თავს საოჯახო საქმეებს. პედაგოგი გახდა, მაგრამ სოფელში რადგან ცხოვრობს, სკოლაში მუშაობის პარალელურად მიწათმოქმედებასა და სეზონურ მესაქონლეობას კვლავ მისდევს. ერიდება ამის აღიარება, რომ ოჯახში სტაბილური შემომტანი და მეურნეობის გამძღოლი სწორედ ის არის. ნანას დედის ავადმყოფობის გამო მცირე ასაკიდანვე მოუწია ოჯახის საქმიანობაში აქტიურად ჩართულიყო. ის უძღვებოდა საოჯახო საქმიანობას და უვლიდა ავადმყოფ დედას. ნანა იხსენებს 90-იან წლებში გამოვლილ განსაკუთრებულ სიღარიბეს, გაჭირვებასა და კორუფციას, რის გამოც სწავლის გაგრძელება ვერ შეძლო. დღეს ის დამოუკიდებლად ამუშავებს მიწის ნაკვეთს, ამზადებს თივას, მოჰყავს ხილი და ბოსტნეული, თუმცა ეს უზარმაზარი შრომა ოჯახის წევრების მხრიდან სათანდადოდ აღიარებული არ არის, რადგან ამგვარი შრომა თავისთავად ვალდებულებად  მიიჩნევა.  ბოლო პერიოდში ის მეფუტკრეობას მისდევს და მცირე დამოუკიდებელი შემოსავალიც აქვს, რამაც შედარებით გაუადვილა ცხოვრება. ხულოდან წალკაში გადასვლამ სალომეს ოჯახი უფრო რთულ საოჯახო საქმიანობაში ჩართო. მიუხედავად იმისა, რომ ოჯახის ყველა წევრი სრული ენერგიით მთელი დღის განმავლობაში მიწაზე მუშაობდა, ეს საქმიანობა შემოსავლიანი მაინც არ იყო. სალომეს დიდი ხანია აქვს საკუთარი შემოსავალი და ეს მას ოჯახთან ერთად ცხოვრების მიუხედავად დამოუკიდებლობის მაღალ ხარისხს ანიჭებს.

სწორედ ამ რთულ შინშრომას უკავშირდება მუსლიმ ქალთა შორის სოლიდარობისა და ურთიერთდახმარების განსაკუთრებული მაგალითები. ურთიერთგაზიარება წარსულშიც და დღესაც მნიშვნელოვნად აადვილებს იმ მძიმე შრომას, რასაც ქალები ყოველდღიურ ცხოვრებაში სწევენ. „ქალებმა ერთმანეთით გედევტანეთ ის დრო“- ამბობს ნათელა ბებო და ამატებს, რომ განსაკუთრებულ მხარდაჭერას ის  მეზობელი ქალებისგან გრძნობდა. იხსენებს, როგორ ეზიდებოდნენ ქალები ტყიდან ნეკერს, ერთად თესავდნენ და ბარავდნენ, ზამთარში კი სიმინდის რჩევის ნადშიც ერთად იყვნენ. ადრე ქალები ერთმანეთს უკერავდნენ ტანსაცმელს, პერანგებსა და საცვლებს; უქსოვდნენ წინდებს. ქალები არ ფლობდნენ კერძო საკუთრებას  და ვერც თავიანთი ნებასურივილისამებრ ხარჯავდნენ მძიმე შრომის შედეგად აღებულ მცირე შემოსავალს. ქალის ძირითად ქონებას  მაჰრი[3]  შეადგენდა (ძირითადად ოქრო), რომლის გაყიდვის ან დალომბარდების საკითხიც ოჯახის დღის წესრიგში პოსტ-საბჭოთა საქართველოში ხშირად დგებოდა. მოგვიანებით, როცა მათ დამოუკიდებელი ფული გაუჩნდათ, უკვე ფულის სესხებითა და  სხვადასხვა ნივთების ჩუქებით ფინანსურადაც ეხმარებოდნენ ერთმანეთს, ხოლო ვისაც ამის შესაძლებლობა არ ჰქონდა მორალურად ამხნევებდა უიმედობაში ჩავარდნილ მეზობელს. მასწავლებლები კი მხარდაჭერას მოსწავლეების დედების მიმართ მათი შვილებისთვის ახალი პერსპექტივების ჩვენებითა და ცოდნის გადაცემით ავლენენ.

წარსული ცხოვრების გახსენებისას ქალებს ნოსტალგია აქვთ იმ ძველი ინტენსიური ურთიერთობების მიმართ, რაც ადრე არსებობდა, მაგრამ მაინც მოსწონთ ახალი ცხოვრება, სადაც ტექნოლოგიურმა განვითარებამ და საკუთარმა შემოსავალმა მკვეთრად გაუადვილეს ყოველდღიური ყოფა: „ადრე უფრო ერთიანობა იყო, დღეს ეს მჭიდრო კავშირები მოშლილია და ყველა ჩვენი საქმისთვის ვართ მონდომებულები, შენი თუ არ გაქ მოსაქმებული სხვას რას მიეხმარები“-ფატი. ამის გამომწვევი შესაძლოა იყოს გაფართოებული ოჯახების ჩანაცვლება ნუკლეარული ოჯახების ტიპით. მცირემიწიანობის მიუხედავად, დღეს ყველას თავისი ნაკვეთი და საქმე აქვს და სოფლის მეურნეობაში დაქირავებული შრომაც თემში უკვე გავრცელებული პრაქტიკაა. ამასთანავე, ბევრი ქალაქში გადავიდა საცხოვრებლად და იქვე დასაქმდა სხვადასხვა სექტორში, რამაც ძველი კოლექტიული მუშაობის ეთიკა ახალი ინდივიდუალისტური მიდგომებით ჩაანაცვლა.

„ვუყურებდით, ვუსმენდით და ვსწავლობდით“

მუსლიმურ თემშიც, ისევე როგორც მთელს ქვეყანაში,  ისტორიულად ფესვგადგმული პატრიარქატის შედეგად ნორმად ითვლებოდა გოგონებისთვის განათლების შეზღუდვა. მათ მიერ გამოჩენილი ნიჭისა და უნარების მიუხედავად, მართებულად არ ითვლებოდა გოგოს სასწავლებლად გაშვება. დროთა განმავლობაში სწორედ ქალების ინიციატივითა და მხარდაჭერით შეიცვალა ეს ტენდენცია და შესაბამისად გაიზარდა ჩემს რესპოდენტებს შორის ფორმალურ განათლებაზე ხელმისაწვდომობის ხარისხიც. ამას ხელი შეუწყო საბჭოთა კავშირის სავალდებულო სასკოლო განათლების პოლიტიკამაც, რის შედეგად დაწყებით განათლებასა და წერა-კითხვის ცოდნაზე ხელმისაწვდომობა ქალებსაც მიეცათ.  ნათელას დაწყებითი, სენიეს და ნანას საბაზო, ხოლო ფატისა და სალომეს საშუალო სკოლის დასრულებასთან ერთად უმაღლესი განათლებაც აქვთ მიღებული.  პირველი თაობის ქალებმა სწავლა იმის გამო ვერ გააგრძელეს, რომ მათი მშობლებისთვის გოგო-შვილების განათლება პრიორიტეტული  არ იყო, „სასწავლებლად რომ წახვიდე თავსაფარს მოიხსნი, რწმენას დაჰკარგავო“- უთხრა მამამ ნათელას, ხოლო სენიეს სწავლაზე  რომ მიდგა საქმე, ოჯახმა სახლის მშენებლობა დაიწყო და მისი სწავლისთვის აღარავის ეცალა, თუმცა „სახლიც რომ არ ყოფილიყო მე არვინ მასწავლიდა, არ იყო გოგოს სწავლა მაშინ, თორემ ექთნობა მინდოდა ძალიან“ სინანულით ამატებს ნათელა და ამბობს, რომ მთელი ცხოვრება  ფიზიკურად შრომობდა და განსაკუთრებით ესმის ქალისთვის განათლებისა და მუშაობის მნიშვნელობა.

ეს ქალები მონაწილეობას  იღებდნენ არაფორმალური ცოდნის შექმნისა და  კვლავწარმოების პროცესში. მომდევნო თაობებისთვის ეს ქალები იყვნენ სოციალიზაციის აგენტები. ნათელა ბებო ბებიაქალიც იყო. ის სამედიცინო რჩევებს აძლევდა ახალგაზრდა ქალებს, ხოლო ორსულებს მშობიარობაში ეხმარებოდა - 110 პატარა აიყვანა ხელში. როგორც თავად ამბობს, პოლიტიკოს ვაჟს პროფესიული განათლების მიღების გარდა, ზნეობა, სიკეთისა და სიავის გარჩევა სწორედ მან ასწავლა. „ნაგავზე გაზრდილი სოკო შეიძლება დიდი გაიზარდოს, მაგრამ მალე წაიქცევა, ამიტომ სიკეთესა და პატიოსნებას ვასწავლი ჩემ შვილებსაც და მოსწავლეებსაც“ - მითხრა  ფატიმ.  ნანაც ფიქრობს, რომ მთავარი რაც შვილებს ასწავლა: განსხვავებულის მიმღებლობა, ჰუმანურობა, სხვებისადმი სამართლიანი და თავაზიანი მოპყრობაა. ქალები ძალიან ამაყობენ საკუთარი შვილებით და კმაყოფილები მეუბნებიან, რომ მთავარი სიმდიდრე და მიღწევა მათ ცხოვრებაში „კარგი შვილების კარგად აღზრდაა“.

აღსანიშნავია, რომ ცოდნის კვლავწარმოების ხარისხი დროთა განმავლობაში შეიცვალა. თავდაპირველად ქალებს შორის ცოდნის გაზიარებას ორი მიზეზი აბრკოლებდა: პირველ რიგში, სირცხვილად ითვლებოდა რაიმეს არცოდნა და სხვისთვის კითხვა, მეორე მხრივ კი სპეციალიზებული ცოდნა ქალებს გამოარჩევდა და საზოგადოებაში მაღალ სტატუსს ანიჭებდა, სამედიცინო ცოდნა განსაკუთრებით პრივილეგირებული იყო, ამიტომაც მალავდნენ მას. ბევრ ქალს ჩუმი დაკვირვებით, კითხვის დაუსმელად მოუწია გარკვეული ცოდნის „მოპარვა“. ნათელა ბებო: „ნადში[4] ვიყავ, მხარმოტეხილი კაცი რომ მეიყვანეს, მასპინძელმა ქალმა ვინმემ არ დიმინახოსო სახლში შეიყვანა, კარი დაკეტა და იქ უმკურნალა, მე ლურსმნით გავხრიტე კედელი და იქიდან ვუყურე რანაირად შეკოჭა მოტეხილობა“, ამის შემდეგ კი დღემდე მკურნალობს მოტეხილობებს. სენიე ბებოც ადასტურებს, რომ ქსოვის, ქარგვისა და საჭმლის კარგად მომზადებას, ისევე როგორც ჩითილების გამოყვანას, ქალები ერთმანეთისგან ჩუმი დაკვირვებით სწავლობდნენ. ასევე ამბობს ფატი, რომ ბუნებრივი მკურნალობის მეთოდები, რომლებიც დედისგან შეისწავლა არავისთვის უსწავლებია, იმ მიზეზიით, რომ არ უნდოდა თავის გამოჩენის მიზნით ვინმესთვის მისი ცოდნა თავს მოეხვია. 

დროთა განმავლობაში ქალები უფრო გახსნილები გახდნენ ცოდნის გაზიარებისთვის და დღეს ისინი თავად არიან ინიციატორები მათ ხელთ არსებული ცოდნა თანასოფლელებს მათი ნება-სურვილით გადასცენ. ამ ტენდენციის ცვლილებას ადასტურებს სალომეს გამოცდილებაც, რომელიც სკოლის მასწავლებლობის პარალელურად ხელმძღვანელობს სოციალურ  საწარმოს. ამ პროცესში დაუგროვდა სხვადასხვა ტექნიკური უნარები, რომლებსაც თანასოფლელებს უანგაროდ უზიარებს. განსაკუთრებით ქალებს აძლევს მოტივაციას, რომ გამოიჩინონ ინიციატივები და გახდნენ მეწარმეები. ასწავლის, როგორ გარდაქმნან იდეა აქტივობად და განახორციელონ წარმატებული პროექტი.  სალომეს მაგალითი ახლა სხვებისთვის ბიძგის მიცემაში გამოიხატება, რათა ჩაერთონ საერთო საგანმანათლებლო საქმიანობაში ცოდნის წარმოებისთვის: „საკუთარი მაგალითით ვცდილობ სხვებს ვაჩვენო, რომ უნივერსიტეტის დასრულების შემდეგ სოფელში დაბრუნება მარცხი არ არის და რომ მისი  წარმატებულ გამოცდილებად გადაქცევა სრულიად შესაძლებელია“.

 „გულში მუსლიმები ვიყავით, გარეთ ქართველები“

რელიგიური თვითაღქმა ყველაზე მგრძნობიარე თემაა ქალებისთვის, რადგან ამ იდენტობას უკავშირდება ბევრი გულისტკივილი და სევდიანი გამოცდილება. ერთი ცხადია, რომ ქალებმა ისლამის შენარჩუნებისთვის დიდი ძალისხმევა გასწიეს, რადგან წლების განმავლობაში მათთვის მეტა იდენტობა სწორედ მუსლიმობა იყო და მუსლიმ ქალებს (როგორც ზოგადად თემს) არსებული პოლიტიკური რეჟიმებიდან გამომდინარე უწევდათ ამ რელიგიური იდენტობის გამოხატვა, ან დაფარვა. თავიდან მათთვის ერთდროულად მუსლიმად და ქართველად ყოფნა წინააღმდეგობრივი იყო, მაგრამ დროთა განმავლობაში შეითვისეს ორივე იდენტობა და დღეს თამამად უწოდებენ თავს ქართველ მუსლიმებს.

ქალები იხსენებენ, რომ  1930-იანი წლებიდან 1970-იან წლებამდე ლოცულობდნენ მალულად, სალოცავი ხალიჩა დამალული ჰქონდათ. მარხვისას ფანჯრებზე ფარდაგებს აფარებდნენ, ცივ საჭმელს ჭამდნენ, რომ შუქი არ აენთოთ და არავის გაეგო, რომ მარხვას იცავდნენ. სკოლასა  და კოლმეურნეობაში მარხვის თვეში  ადგილობრივი პარტიული ორგანიზაციის წარმომადგენლები ჩამოატარებდნენ წყალს და ყველას აიძულებდნენ დალევას, რათა მათი მარხვა დაერღვიათ. წინაპრებისგან ნასწავლ ლოცვებსა და რიტუალებსაც სწორედ ქალები გადასცემდნენ ბავშვებს.

ნათელა ბებო იხსენებს, რომ იმ ხანებში (1937-38 წლებში) მისი ახლობელი ოთხი ხოჯა[5] დაიჭირეს და დახვრიტეს: „მამაჩემიც სამჯერ დაიჭირეს და კარცელში ჩააგდეს ყურანს ნუ კითხულობ და ლოცვას ბაღნებს ნუ ასწავლიო, ასე ვისწავლეთ ლოცვა და დღემდე ნამაზს არ ვარონიებ[6]. მამაჩემი ჯუმას[7] და ბაირამებ[8]ს ვერ ლოცულობდა, ჯანაზაზე[9] რომ მიდიდოდა ძველი ტანსაცმელი ეცვა, რომ ვერ მიმხდარიყნენ ჰა მიდიოდა. გულში მუსლიმანები ვიყავით, გარეთ ქართველები[10]. ჩვენ ამფერი[11] წვალებით შევნახეთ რწმენა“.  

სენიეს ოჯახი ეკომიგრანტად ხულოდან საცხოვრებლად ჯერ ქობულეთში გადავიდა, სადაც მისი სოფელი ძირითადად აჭარელი მუსლიმებით იყო დასახლებული, მაგრამ რელიგია დიდ როლს მათ ცხოვრებაში არ იკავებდა. შემდეგ სამთაწყაროში გადავიდნენ, სადაც რელიგიურად შერეულ სოფელში ცხოვრობდა, ბოლოს კი ბოლნისში დასახლდნენ. სამთაწყაროში ცხოვრებისას სოფელში მასობრივ ნათლობაზე პატრიარქი ჩავიდა და მისმა ათეისტმა ქმარმა მისი ნებართვის გარეშე ერთ-ერთი ქალიშვილი მონათლა, მოგვიანებით ოჯახის სხვა წევრებიც გაქრისტიანდნენ, „სადაც წავიდნენ იქაური ქუდი დაიხურეს“ (სენიე), ბოლნისში მათ გადასვლამდე აზერბაიჯანელი მოსახლეობა ცხოვრობდა, რომლებიც აიძულეს სახლები დაეტოვებინათ და სხვაგან  წასულიყვნენ. სწორედ ასეთ სახლში შეასახლეს მისი ოჯახი. სენიე დღემდე ღრმადმორწმუნე მუსლიმი ქალია, ის ჩუმად ლოცულობს, მარხულობს, თუმცა ირგვლივ არავინ, შვილების ოჯახებმაც კი არ იციან ამის შესახებ. „კომუნისტების დროსაც ასე  ჩემთვის ვიყავი მუსლიმი, ახლაც ასე ვარ, მარა ადრე ეკლესიებშიც ვერ დადიოდნენ ქრისტიანები, ახლა ისინი თავისუფლად დადიან, მე ისევ ჩემთვის გულში მაქვს ისლამი“. მიზეზს რომ ვეკითხები ამ ამბავს იხსენებს და მთხოვს მისი სახელით არსად დავწერო: „ახალად რომ ჩამოვედით პურის რიგში ვიდექი, თავზე მეფარა, ადგილობრივმა ქალმა მითხრა ჩვენ აქედან თათრები გავასახლეთ და შენ კიდევ თათარი მოსულხარო“. ეს ამბავი 90-იანი წლების დასაწყისში მოხდა, როცა რელიგიური იდენტობის გამოხატვა მხოლოდ ფარულ რიტუალებს აღარ უკავშირდებოდა, არამედ ის გარეგნულ ატრიბუტებშიც აისახა.   მუსლიმი ქალისთვის იდენტობის მთავარი გარე მარკერი თავსაფარი გახდა და ეს ტენდენცია საქართველოში დღესაც გრძელდება. თუმცა ნათელა ბებო ცდილობს ამ ნიშანსაც  სხვაგვარი დატვირთვა მიანიჭოს და შეურაცყოფის თავიდან აცილების მიზნით  თავსაფრის ტარების  მთავარ არგუმენტად მეზობლებს მზისგან თავდაცვას უსახელებს.

ფატი იხსენებს რომ 1970-იან წლებში მკაცრი კონტროლი უკვე აღარ იყო რელიგიაზე და სახლში დედასთან ერთად თავისუფლად ლოცულობდა, მაგრამ საჯარო სივრცეში მაინც აკრძალული იყო ყველა ტიპის ღვთისმსახურება. არაბულ ენას და ყურანის კითხვას ვერსად სწავლობდა, რადგან არ მოიპოვებოდა შესაბამისი წიგნები, არ არსებობდა მედრესეები და ცოდნაც გადმოცემით ბებია-ბაბუისგან მიიღო. ფატი 10 წლის განმავლობაში მუშაობდა პიონერთხელმძღვანელად და ბავშვებს კომუნისტურ იდეოლოგიას ასწავლიდა. პიონერებს ჰქონდათ შესაბამისი ათეისტური კუთხე, რომლის მთავარი ლოზუნგებიც იყო: „რელიგია მასების ოპიუმია“, „ჩვენი გონება არს ჩვენი ღმერთი“. ეს საბჭოთა საერთო პოლიტიკა იყო რელიგიის მიმართ და ისინიც ირგებდნენ კომუნისტურ როლებს. საბჭოთა სკოლებში ისინი ეცნობოდნენ და სწავლობდნენ ათეისტურ ეთიკას,  მაგრამ სახლში მისულებს ბებია-ბაბუა უწყრებოდნენ „ამ სისულელეებს ნუ უჯერებთ, ღმერთი ერთია და  ჩვენ მუსლიმები ვართო“. იხსენებს, როგორ დასცინოდნენ პიონერები სასულიერო პირებს და ზოგადად საჯარო სივრცეში ძალიან ეთაკილებოდათ მუსლიმობა „მუსლიმები ვიყავით სახლში, მაგრამ გარეთ ათეისტები, არარელიგიური კომუნისტები“.

90-იან წლებში საბჭოთა კავშირის დაშლასა და კომუნისტური იდეოლოგიის რღვევას თან მოჰყვა ეთნო-რელიგიური ნაციონალიზმის აღზევება, რამაც უპირველესად სწორედ სკოლაში შეაღწია. ფატი ადასტურებს, რომ გაბატონებული კომუნისტური იდეოლოგია ახლა მართლმადიდებლობამ ჩაანაცვლა: „ათეისტური კუთხე აღარ გვქონდა სკოლაში, პირიქით დაგვემატა საგანი „რელიგია და კულტურა“, სადაც ვასწავლიდით ბავშვებს, რომ აჭარა ძირძველი ქართული მიწაა და აქ მცხოვრებ ქართველებს არ შეგვშენის მუსლიმებად ყოფნა. ისევ მუსლიმი მასწავლებლები, რომლებიც სახლში კიდეც ვლოცულობთ მუსლიმური წესით, სკოლაში ბავშვებს ვეუბნებით ისლამი ძალით მოგვახვიეს თურქებმა თავს და როგორც წყალი არ დაჰკარგავს თავის კალაპოტს, ადრე თუ გვიან, ისე დავუბრუნდებით ჩვენც ქრისტიანობის მიმართულებას“. სკოლებში ახლაც ორმაგი როლები აქვთ მოსწავლეებსაც და მასწავლებლებსაც, რომლებიც თავის მხრივ შეეჩვივნენ ამას. სასკოლო სახელმძღვანელოებში მუსლიმ ქვეყნებთან დაკავშირებით ყურადღება გამახვილებულია დამანგრეველ ბრძოლებსა და შემოსევებზე, ჩამოყალიბებულია მუსლიმის, როგორც  მტრის ხატი, ხოლო მათში ქართველი მუსლიმების ისტორია სრულიად იგნორირებულია. სწორედ ამისგან გამოწვეულ სირცხვილისა და უგულველყოფის შეგრძნებას უკავშირდება ორმაგი იდენტობით ცხოვრება.

 ნანა იხსენებს, რომ არარელიგიურ ოჯახში გაიზარდა, თავდაპირველად მუსლიმად ყოფნა მისთვის დედასთან ერთად ლოცვას ნიშნავდა. ქორწინების შემდეგ მეტად რელიგიურ და ტრადიციულ ოჯახში აღმოჩნდა, სადაც მუსლიმობა უკვე ყოველდღიურ რიტუალებსა და ღვთისმსახურებას ნიშნავდა. ნანა იხსენებს, რომ  თავიდან მისთვის რელიგია ზედაპირული სფერო იყო და რიტუალებსაც მექანიკურად ასრულებდა, 1992 წელს დაბეჭდილი ყურანი პირველად შემოვიდა ხულოს ჯამეში და დღესაც ახსოვს როგორი მოწიწებით და პატივისცემით ჩაიხუტა ის, მიუხედავად იმისა, რომ წარმოდგენაც კი არ ჰქონდათ რა ეწერა მასში, შემდეგ „გავაცნობიერე, შემიყვარდა ისლამი და თავსაფარიც დავიფარე, რაზეც ხშირად დამცინოდნენ და განმსჯიდნენ, ჯერ ძალიან პატარა ხარო“.

ნანა ფიქრობს,  რომ თავსაფარი უკვე პირდაპირ განსაზღვრავს მის იდენტობას, რაზეც სხვებს განსხვავებული რეაქციები აქვთ. ზოგი ძალიან წუხს მის გამო, რომ სიცხეშიც „უწევს ამის ტარება“; ზოგს უკვირს, როგორ შეძლო მუსლიმმა ქალმა შვილებთან ერთად თბილისში გადმოსულიყო, ისინი სასწავლებლად საზღვარგარეთ გაეშვა და თავისუფლების დიდი ხარისხი მიეცა მათთვის. „თბილისში მეზობელი ქალისთვის ჩემი თავსაფარი უღელი იყო, რომელიც ქმარმა დამადგა და ერთი სული ჰქონდა ის მოეხადა ჩემთვის და განვეთავისუფლებინე სირცხვილისგან, მონობისგან“. ნანა ერთდროულად აკრიტიკებს ამ რეაქციებს, მაგრამ თანაუგრძნობს კიდეც მათ, რადგან ამ ქალებისთვის შესაძლოა ერთადერთი ქართველი მუსლიმია, ვისაც ისინი იცნობენ, შესაბამისად არასწორ მოლოდინებსაც და უხერხულ რეაქციებსაც არცოდნასა და მცდარ წარმოდგენებს უკავშირებს, რისი დაძლევაც სწორი კომუნიკაციით სრულებით შესაძლებელია.   

დღეს მუსლიმური იდენტობის „გამჟღავნებისთვის“ შედარებით უსაფრთხო სივრცეა. თბილისში გადმოსული სტუდენტები ჯერ ნიადაგს სინჯავენ და შემდეგ საუბრობენ მათ რელიგიურ იდენოტობაზე, რასაც არაერთგგვაროვანი რეაქციები მოჰყვება-ხოლმე. სალომე  პირიქით, თავის წარგენისას პირველ რიგში რელიგიურ იდენტობას ასახელებდა,  შედეგად  ბევრი ადამიანი მხოლოდ მისი მუსლიმობის გამო დაუმეგობრდა, რადგან მასში ეგზოტიკურ, განსხვავებულ მუსლიმ ქალს ხედავდნენ, ზოგი კი სწორედ ამ მიზეზით დისტანცირდა მისგან. სალომე წუხს, რომ ამ პროცესში გოგონები ხშირად კარგავენ საკუთარ რეალურ მე-ს, რადგან იდენტობის ეს მარკერი (მუსლიმობა) სხვებთან ურთიერთობისას გადაფარავს სხვა მახასიათებლებს. არაბისტიკაზე სწავლამ ის ერთდროულად დააბნია და თან დაეხმარა. გაანალიზებინა ბებიისგან ნასწავლი გაუაზრებელი რელიგიური პრაქტიკები და რიტუალები და მათ ფილოსოფიური, ადამიანური და ახლობლური მნიშვნელობა შესძინა.  4 წლის განმავლობაში სალომეს პროფესორებმა არ  იცოდნენ, რომ მუსლიმი იყო, საბაკალავრო ნაშრომის დაცვისას გაიგეს და ძალიან გაუკვირდათ. „მე მუსლიმობა არასდროს დამიმალავს, უბრალოდ მათ ვერ წარმოედგინათ,  რომ მუსლიმი ვიქნებოდი, მე ხომ არ ვგავდი იმ მუსლიმ გოგოს, მათ რომ ჰქონდათ გონებაში წარმოდგენილი“. დღეს სალომესთვის მუსლიმად ყოფნა რიტუალებში ან გარეგან ატრიბუტებში არ გამოიხატება. მუსლიმად ყოფნა იდენტობასთან ერთად მისთვის ძალიან ინტიმური და პირადი შინაგანი სულიერი მდგომარეობაა.

შეჯამებისთვის შეგვიძლია ვთქვათ, რომ გამოყოფილ სამივე კატეგორიაში (საოჯახო მეურნეობა, ცოდნის კვლავწარმოება და მუსლიმური იდენტობის შენარჩუნება) მუსლიმმა ქალებმა ითამაშეს მნიშვნელოვანი როლი და  ამ მიმართულებით იყვნენ მნიშვნელოვანი აგენტები, თუმცა ეს საკითხი სათანადოდ შესწავლილი და გამოკვლეული არ არის. უფრო მეტიც, არსებულ ნარატივში საერთოდ უგულველყოფილია მათი წვლილი საოჯახო და საზოგადოებრივ განვითარებაში და არსებული რესურსები და ძალისხმევა მიმართულია მხოლოდ ქალთა ცნობიერების ამაღლების კუთხით და არ მოიცავს თუნდაც ზემოთ აღნიშნულ ასპექტებში ქალთა გამოცდილებების შეკრებასა და გაზიარებას. ვფიქრობ, კვლევის ამ მიმართულებით განვითარება საინტერესო და სასარგებლო შედეგებს მოგცემს

გაზიარება