სოციალური სამართლიანობის ცენტრი გთავაზობთ ინტერვიუს სტივენ ჯონსთან, რომელიც ჩვენმა მკვლევარმა მარიამ შალვაშვილმა ჩაწერა.
სტივენ ჯონსი ისტორიკოსი და პოლიტიკის მკვლევარია, რომელიც ათწლეულებია საქართველოს, რუსეთის და ზოგადად სამხრეთ კავკასიის თემატიკას სწავლობს. იგი ავტორია წიგნებისა: „სოციალიზმი ქართულ ფერებში: ევროპული გზა სოციალ-დემოკრატიისკენ (1883-1917)“, „საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“ და რედაქტორია წიგნების: „საქართველო: ავტოკრატიიდან დემოკრატიამდე“[1], „ომი და რევოლუცია კავკასიაში: საქართველო ცეცხლის ალში“[2], „თანამედროვე საქართველოს დაბადება: პირველი ქართული რესპუბლიკა და მისი მემკვიდრეები[3]“. სტივენ ჯონსი კავკასიის შესახებ ისტორიას ასწავლის ამერიკასა და საქართველოში.
ინტერვიუ ეხება საქართველოს ნაციონალიზმის ისტორიას მეცხრამეტე საუკუნიდან დღემდე და საქართველოს კონფლიქტის რეგიონების ისტორიული კონტექსტის გააზრებას.
- რა ტიპის კოლონიალიზმზე შეგვიძლია საქართველოს კონტექსტში საუბარი, განსაკუთრებით მე-19 საუკუნეში და მე-20 საუკუნის დასაწყისში? შეგვიძლია რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებს კოლონიალიზმი დავარქვათ? და რა როლი ჰქონდათ ელიტებს ამ ურთიერთობებში?
პირველ რიგში მნიშვნელოვანია დაფიქრება იმაზე, თუ რას წარმოადგენს იმპერია. რასაკვირველია, ყველა იმპერია განსხვავებულია. მაგალითად, ბრიტანული იმპერია ძალიან განსხვავდებოდა რუსული იმპერიისგან. მათ შორის ერთ-ერთი მთავარი განსხვავება ის იყო, რომ ბრიტანეთისგან განსხვავებით რუსეთის იმპერიას უშუალო სახმელეთო საზღვრები ჰქონდა კოლონიებთან. ასევე განსხვავდება იმპერიების დამოკიდებულება კოლონიების მიმართ. მაგალითად, რუსეთს საკმაოდ ლიბერალური დამოკიდებულება ჰქონდა კოლონიებში არსებული ელიტებისადმი, კოლონიის ელიტებს მაღალი თანამდებობები ეჭირათ არმიაში და ბიუროკრატიულ სისტემებში. მაგალითად, ფრანგები ასე არ იქცეოდნენ. საინტერესოა ისიც, რომ რუსეთი სხვადასხვა კოლონიას სხვადასხვანაირად ეპყრობოდა. მაგალითად, ფინეთს ბევრ თავისუფლებას აძლევდა. იმპერიები იშვიათად არის ერთსახოვანი, ერთგვაროვანი და სხვადასხვა ტერიტორიასა და კოლონიაში სხვადასხვა მიდგომას იყენებს.
ადმინისტრირების გარდა იმპერია-კოლონიის მიმართების კიდევ ერთ მნიშვნელოვან ასპექტს წარმოადგენს ის, თუ როგორ მოხდა კოლონიების შეერთება იმპერიასთან. საქართველოს შემთხვევაში, მე-18 საუკუნის ბოლოს საქართველოს ელიტები თვლიდნენ, რომ რუსეთთან გაერთიანება ორივე მხარისათვის სასარგებლო ნაბიჯი იქნებოდა. რასაკვირველია, ქართველებს იმპერიაში ინტეგრირებაზე მეტად მფარველი სჭირდებოდათ, მაგრამ ეს მაინც არ იყო მტრული დაპყრობა. მხოლოდ შემდეგ ჩნდება ბრაზი, როდესაც რუსეთის იმპერიაში, მაგალითად, ეკლესია კარგავს დამოუკიდებლობას. ეს უცნაური არ არის. როდესაც დაპყრობილი ხალხს აქვს გარკვეულ სიკეთეებზე წვდომა, ისინი თანამშრომლობენ იმპერიასთან და ეს ხდებოდა საქართველოშიც. აღსანიშნია ქართველი დიდგვაროვნები, რომლებიც რუსული ყაიდისა და წოდების არისტოკრატებად იქცნენ. რუსეთი მათ მხოლოდ პოტენციური ოსმალური დაპყრობებისგან კი არ იცავდა, არამედ მათ, როგორც მიწის მესაკუთრეებს იცავდა. ბევრი ქართველი არისტოკრატი გვარსაც იცვლიდა და არუსულებდა, რაც მაგალითად მცხეთაში, სვეტიცხოველის სასაფლაოების ქვებზე შეგიძლიათ ნახოთ. რუსიფიკაცია საკმაოდ შორს იყო წასული მე-19 საუკუნეში, თუმცა ასევე გავიხსენოთ 1832 წლის შეთქმულება, როდესაც ბაგრატიონების მმართველობის აღდგენის სენტიმენტებს ვხვდებით. ბაგრატიონების მონარქიის აღდგენასთან ერთად იყო რესპუბლიკის შექმნის შესახებ გაელვებები, მაგალითად, სოლომონ დოდაშვილის სახით.
1840-1850-იან წლებში ქართველებში უკვე ისმოდა საუბრები ნაციონალურ, კულტურულ უფლებებზე. 1860-იან წლებში უკვე „თერგდალეულების“ გააქტიურებას ვხედავთ. მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში იმპერიის პერიფერიებში, უკრაინაში, სომხეთში, ევროპული გავლენა საკმაოდ გავრცელდა. ამ გავლენებს ქართველებს შორისაც ვხედავთ. ისინი შთაგონებულები იყვნენ განმანათლებლობის იდეებით. მას შემდეგ, რაც რკინიგზის მშენებლობამ ქართველებს ევროპაში წასვლის და ევროპელებს - საქართველოში ჩამოსვლის საშუალება მისცა, ამ გავლენებმა იმატა და ეს არაა გასაკვირი.
- როგორი სახე ჰქონდა ქართულ ნაციონალიზმს მე-19 და მე-20 საუკუნის დასაწყისში და რა კავშირი ჰქონდა მას სოციალიზმთან?
როდესაც ნაციონალიზმზე ვსაუბრობთ, უნდა ვიცოდეთ, რომ ის ძალიან მრავალფეროვანია და ბევრ სხვადასხვა ფორმას იღებს. რუსეთის იმპერიაში ნაციონალიზმისა და სოციალური, პოლიტიკური რეფორმებისგან გამოცალკევება ძალიან რთული იყო. ქართული ნაციონალიზმში განსხეულებული იყო სოციალური საკითხებიც. ბევრი მხრივ ნაციონალიზმი იმპერიის იერარქიული ფორმის უარყოფას გულისხმობდა, ამიტომ დღის წესრიგში იდგა სუბორდინირებული ნაციონალობების უფლებების გაუმჯობესებაც და პოლიტიკური რეჟიმის შესახებ კრიტიკაც.
ძალიან რთული იყო, მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს წარმატებული ნაციონალისტი ყოფილიყავი და ასევე სოციალისტი არ ყოფილიყავი. ნაციონალიზმი და სოციალიზმი არა-რუს ახალგაზრდა, მეამბოხეებს შორის არ იყო ერთმანეთთან დაპირისპირებული ცნებები. ეს ორი იდეა ერთად არსებობდა და იგულისხმებოდა. სწორედ „მესამე დასმა“ და სოციალ-დემოკრატებმა შეძლეს სოციალიზმისა და ნაციონალიზმის თანხვედრა. ეს მოახერხეს იმის მიუხედავად, რომ ისინი რუსეთში ლეიბორისტული პარტიის წევრები იყვნენ, რომელიც ძირითადად კლასობრივი საკითხებისკენ იყო მიმართული. ამ პარტიის ბოლშევიკური ფრთა კი საერთაშორისო, ზოგადი პროლეტარიატის მმართველობას ქადაგებდა (აღსანიშნავია, რომ ამ ფრთაში ლენინი გამონაკლისი იყო და ბევრად უფრო სენსიტიური იყო ნაციონალიზმი სენტიმენტების მიმართ).
„მესამე დასი“ იდეოლოგიურად საკმაოდ ახლოს იყო „თერგდალეულებთან“, მემკვიდრეობით გაზეთი „კვალიც“ კი მიიღეს გიორგი წერეთელისგან, რომელიც „თერგდალეულების“ წევრი იყო. „მესამე დასი“ „თერგდალეულების“ ფესვებზე იდგა, თუმცა ამავდროულად ისინი მარქსისტები იყვნენ და სამეცნიერო სოციალიზმზის სჯეროდათ. ამ მხრივ ეს ორი ჯგუფი განსხვავდებოდა, მაგრამ თან ბევრი რამ ჰქონდათ საერთო. ამიტომაა საინტერესო ნოე ჟორდანიას ფიგურაც, მას ევროპაში ბევრი კავშირი ჰქონდა, იქ სწავლობდა, ცხოვრობდა, მიმოწერა ჰქონდა იქ არსებულ ჯგუფებთან და დაინტერესებული იყო იმით, თუ როგორ შეიძლებოდა სოციალიზმთან ერთად ნაციონალიზმის არსებობა. ჟორდანიას, მესამე დასს და სოციალ-დემოკრატებს აკრიტიკებდნენ, რომ ოქტომბრის რევოლუციამდე ისინი რუსეთის იმპერიისგან დამოუკიდებლობას არ ითხოვდნენ. ჟორდანიასთვის ნაციონალური დამოუკიდებლობა ნიშნავს ქართული მუშა კლასის მიერ საკუთარი ნაციონალური ცხოვრების თვითკონტროლს. ეს შეიძლება დამოუკიდებლობას არ გულისხმობდა, მაგრამ მათ უნდა შეძლებოდათ კულტურული ცხოვრების დამოუკიდებელი კონტროლირება. თუმცა ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ სოციალ-დემოკრატები მიხვდნენ, რომ იმ დროს დამოუკიდებლობისთვის ერთადერთი გამოსავალი იყო დამოუკიდებელი სახელმწიფო.
სოციალ-დემოკრატიული იდეების განვითარება საინტერესოა, რადგან მათ ჰქონდათ სრულიად სხვა იდეები. მათ შორის ისინი რუსი მენშევიკებისგან განსხვავდებოდნენ. განსხვავებებს ისიც წარმოშობდა, რომ ქართველი სოციალ-დემოკრატები კოლონიალურ დაქვემდებარებაში იმყოფებოდნენ. მათ უნდოდათ არა მხოლოდ სოციალისტური, არამედ ხალხის, სახალხო პარტია, რასაც მრავლად ნახავთ ქართულ სოციალურ-დემოკრატიულ გაზეთებშიც. ეს პარტია რაღაც კუთხით მუშათა პარტიის იდეას შორდებოდა და აქტიურად შემოყავდა ნაციონალიზმის საკითხი. ისინი ცდილობდნენ გლეხების, წვრილი აზნაურის შვილების (ჟორდანიაც აზნაურის ოჯახიდან იყო იყო), სხვადასხვა კლასების გაერთიანებას ნაციონალისტური გრძნობებით. თუ ჩვენ შევხედავთ მე-20 საუკუნის მემარცხენე რევოლუციებს, მაგალითად ვიეტნამს, კუბას (კუბას რევოლუციაც თავიდან მემარცხენე იყო და არა კონკრეტულად კომუნისტური), ეს მოძრაობები რამდენიმე კლასის ერთობას მოიცავდა და არა მხოლოდ მუშებს, თავდაპირველ მარქსის იდეას. მათ სჯეროდათ, რომ ვერ გექნებოდა სოციალიზმი ნაციონალიზმის გარეშე. დღესაც სოციალიზმი არ არის საერთაშორისო, ისინი განსხვავდება ქვეყნებისა და კონტექსტის მიხედვით და ნაციონალიზმს მოიცავს.
- ეს იმიტომაც ხომ არ ხდებოდა, რომ როგორც თქვენი ნაშრომებიდან მესმის, საქართველოს არ ჰყავდა დიდი რაოდენობის მუშათა კლასი? თან დიდი ხნის განმავლობაში ნაციონალიზმის იდეა სულაც არ იყო ქართველებს შორის საყოველთაოდ გაზიარებული, ეს იყო ელიტების პროექტი, რათა მათ გაერთიანებინათ სხვადასხვა კლასი და რეგიონი. მაგალითად, რეგიონალიზმი ძალიან ძლიერი იყო საქართველოში.
დიდი ხნის განმავლობაში, მათ შორის საქართველოში, ნაციონალიზმის სირთულე მდგომარეობდა არა გარე მტრებში, არამედ რეგიონალიზმში. ჟორდანიაც კი წერს ამაზე. ამბობს, კახელი და მეგრელი თუ გრძნობენ რომ ერთი ერთობის წევრები არიან? ხევსურები და გურულები თუ გრძნობენ ამას? ჟორდანია ცდილობდა, რომ მოდერნიზაციით, კომუნიკაციით და ინდუსტრიალიზაციით გადაეჭრა დაქსაქსულობის პრობლემა და ერთობის გრძნობა შეექმნა. ელიტები ევროპაშიც და საქართველოშიც ცდილობდნენ, რომ გლეხებისგან ახალი, ნაციონალისტური სახელმწიფოები შეექმნათ. საქართველოც ამ მდგომარეობაში იყო, ის არაა ამოვარდნილი ამ საერთო ტენდენციებისგან. მაგრამ ნამდვილად საქართველოს ჰყავდა მცირე მუშათა კლასი და ელიტებს სურდათ გლეხები შემოეყვანათ თავიანთ პროექტებში და მათ ერთად გასჩენოდათ მოქალაქეობრივი გრძნობები.
- თქვენს წიგნში „ომი და რევოლუცია კავკასიაში: საქართველო ცეცხლის ალში“, თქვენ აკრიტიკებთ ამერიკელი პოლიტიკოსის სტრობ ტალბოტის ნათქვამს, რომელმაც აღნიშნა, რომ სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის ომები იყო „შუასაუკუნოებრივი ბრძოლები სისხლისა და კულტურის გამო“. შეგიძლიათ გაგვიზიაროთ, რა არის თქვენი კრიტიკა თუ სკეპტიციზმი იმასთან დაკავშირებით, რომ ამ ომებს „ეთნიკური კონფლიქტები“ ვუწოდოთ?
აფხაზეთის კონფლიქტის დაწყების მიზეზად როგორც ქართულ, ასევე აფხაზურ მხარეს ელიტების მიერ სხვების მანიპულირება და ორგანიზება მიმაჩნია. მე ომამდეც და ომის შემდეგაც აფხაზეთში ვმოგზაურობდი. ერთ-ერთი პირველი შეხვედრა ომის შემდეგ 1995 წელს მქონდა ერთ-ერთ აფხაზ ქალთან, რომელიც თავად იყო აფხაზი და ჰყავდა ქართველი ქმარი, რომელიც ომში დაიღუპა. ეს ქალი მიყვებოდა, რომ სრულიად არ ესმოდა ომის მიზეზები, რადგან იქამდე ქართველები და აფხაზები ერთსა და იმავე სოფლებში ერთად თანაცხოვრობდნენ. რასაკვირველია, დაძაბულობებთან და სტერეოტიპებთან ერთად, მაგრამ ისინი მაინც ერთად და მშვიდობით გვერდიგვერდ ცხოვრობდნენ. რა თქმა უნდა, შემდეგ ომი ამ ყველაფერს ანგრევს.
ეს ომი აფხაზი ელიტების, ქართველი ელიტებისა და რუსი ელიტების მიერ იყო გამოწვეული. საქართველოს მხარეს იყვნენ, მაგალითად, იოსელიანი და კიტოვანი. ომის დროს იოსელიანმა ძალიან მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა. მხედრიონმა თავისი სიცოცხლე დადო სასწორზე პატრიოტიზმის სახელით, მაგრამ როდესაც ომის დროს 1992 წელს სოხუმში ვიყავი, შეგრძნება მქონდა, რომ ადგილობრივი ქართველების უმეტესობის ბრძოლის მიზეზი პატრიოტიზმთან კი არა, საკუთარი სახლის დაცვასთან იყო დაკავშირებული. იქაური ადგილობრივი ქართველები იბრძოდნენ იმიტომ, რომ საკუთარ თავებსა და ოჯახებს იცავდნენ. შემდგომში ომი ნამდვილად გახდა ეთნიკური საკითხი, მაგრამ თავდაპირველად ის იყო ბევრად უფრო ყოველდღიურ საკითხებთან გადაჯაჭვული და ბევრი იბრძოდა არა პატრიოტიზმის, არამედ სახლისა და საკუთარი ოჯახის დაცვის მიზეზით.
ვფიქრობ, როდესაც ჩვენ ვაანალიზებთ 1990-იანებში ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობებს, ხშირად ვამბობთ, რომ ეს იყო ეთნიკურად მოტივირებული კონფლიქტი. საბოლოოდ ომის გამომწვევი მიზეზების შესახებ ნარატივი ხშირად უკავშირდება ხოლმე ისტორიას, ეთნიკურობას, კულტურის დაცვას, მაგრამ, როგორც ვთქვი, ეს კონფლიქტი ძირითადად პოლიტიკურად მოტივირებული იყო ელიტების მიერ და გადაჯაჭვული სოციო-ეკონომიკურ საკითხებთან, რომელიც უკვე შემდეგ გახდა ეთნიკური საკითხი.
იუგოსლავიის ომის შემთხვევაშიც მსგავსს სურათს ვხედავთ. მაგალითად, ბოსნია-ჰერცოგოვინაში ერთსა და იმავე სოფლებში ცხოვრობდნენ ქრისტიანებიც და მუსლიმებიც. ისინი თავ-თავიანთ სალოცავებში ლოცულობდნენ და მშვიდობიანად თანაცხოვრობდნენ, მაგრამ როდესაც ომი დაიწყო, ნარატივი შეიცვალა იმით, რომ მუსლიმები და ქრისტიანები ფუნდამენტურად ვერ ეწყობოდნენ ერთმანეთს. ეს კონფლიქტი მობილიზებული და მოტივირებული იყო გარედან: ქალაქებიდან, ურბანული ცენტრებიდან და სოფლებში ცხოვრების დინამიკას ცვლიდა. ვფიქრობ, მსგავსი რამ მოხდა საქართველოშიც. ეს იყო იდეოლოგიური ბრძოლა, რომელიც ნელ-ნელა ზემოდან, ელიტებიდან, ქვემოთ წამოვიდა და მოშალა სოფლებში არსებული ცხოვრების წესი, რომელიც ბევრად უფრო ტოლერანტული და მშვიდობიანი იყო, ვიდრე ახლა ჩვენ წარმოგვიდგენია.
თუმცა, როგორც ვახსენე, ელიტების პოლიტიკა გადაჯაჭვული იყო სოციო-ეკონომიკურ საკითხებს. ამაში იმას ვგულისხმობ, რომ აფხაზებს საბჭოთა კავშირში ჰქონდათ გარკვეული პოლიტიკური უპირატესობები, თუმცა ისინი მიიჩნევდნენ, რომ მაინც გარიყულები იყვნენ. ისინი ფიქრობდნენ, რომ არ შეეძლოთ ისეთი მაღალი თანამდებობების დაკავება, როგორც ქართველებს - მათ შორის, ქართული ენის არცოდნის გამო, ასევე მიიჩნევდნენ, რომ ქართველებთან შედარებით უფრო ნაკლებად ჰქონდათ ეკონომიკური სარგებელი - აფხაზეთში უფრო მეტად სოფლები იყო და არა ქალაქები. ასევე ფიქრობდნენ, რომ გარიყულები იყვნენ ქართული ბიზნეს-ქსელებისგან. აფხაზეთში იყო განცდები, რომ ეკონომიკურად და სოციალურად ბევრად უფრო არახელსაყრელ მდგომარეობაში იყვნენ და საბოლოო ჯამში ყველაფერს ბოლოს მაინც თბილისი აკონტროლებდა, რომ სინამდვილეში მათ ეთნიკური ქართველების თანასწორი მოპყრობა არ ჰქონდათ. ვფიქრობ, ეს საკითხები საბოლოოდ ძალიან მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა მათთვის. თუ შევხედავთ მათ მდგომარეობას საბჭოთა კავშირში და ომამდე, ვიტყვით, რომ მათ ნამდვილად უკეთესად ექცეოდნენ, ვიდრე ჩრდილო-აფრიკელებს საფრანგეთში, მაგრამ აფხაზებს შორის მაინც არსებობდა სხვადასხვა სახის წყენები და ბრაზი. ელიტებმა ამ წყენის ექსპლოატირება მოახერხეს და გარდაქმნეს ნაციონალურ-კულტურულ ბრძოლად.
- რა შეგვიძლია ვთქვათ აფხაზურ-ქართული და ოსურ-ქართული დაძაბულობების ისტორიაზე?
ჩვენ ხშირად ვახსენებთ ხოლმე პოსტ-საბჭოთა პრობლემებს, მაგრამ გასათვალისწინებელია, რომ ამ დაძაბულობების ნაწილი დაიწყო უფრო ადრე, მე-20 საუკუნის დასაწყისში. მათ შორის, პირველ რესპუბლიკაში ქართულ-აფხაზური ურთიერთობები დაიძაბა და ასევე გვახსოვს, რომ სამხრეთ ოსეთში ქართულმა სახალხო გვარდიამ საშინელებები ჩაიდინა. მე არ ვფიქრობ, რომ ეს ქართული ნაციონალიზმის მიერ უმცირესობების მიმართ ჩაგვრა იყო, რადგან იმ პერიოდშიც ეს დაპირისპირებები ეკონომიკურ და სოციალურ საკითხებთან იყო შერეული, განსაკუთრებით კი პირველი რესპუბლიკის დროს სახელმწიფოს შენარჩუნებისა და უსაფრთხოების საკითხებს უკავშირდებოდა - სამხრეთ ოსეთის აჯანყებებში ბოლშევიკებიც კი იყვნენ ჩართულები 1918 და 1920 წლებში. სურათი ძალიან კომპლექსურია, თუმცა ცხადია, რომ ეს დაპირისპირებები საბჭოთა კავშირამდე არსებობს. ამიტომ მცდარია ვთქვათ, რომ ამ რეგიონებში კონფლიქტი მხოლოდ იმიტომ დაიწყო, რომ საბჭოთა კავშირის სტრუქტურამ არსებობის საშუალება მისცა აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკას ან სამხრეთ-ოსეთის ავტონომიურ რეგიონს. არსებობს არგუმენტი, რომ კონფლიქტების ჩარჩო ამ საბჭოთა სტრუქტურამ შექმნა. ჩემი აზრით, ეს ახსნა მაინც და მაინც სწორი არ არის და დაძაბულობები უფრო ღრმად მიდის.
რაც შეეხება საჭოთა კავშირს, ვხედავთ მის ორმაგ სახეს: ის მრავალეროვანი იყო რეალობაშიც და მისწრაფებებითაც, მაგრამ თან საბჭოთა კავშირის მოდერნიზაციის პროექტი მაინც ეთნიკური იდენტობის ესენციალისტურ გაგებაზე იდგა. 1920-იან წლებში კორონიზაციის პოლიტიკა გატარდება, რამაც იმუშავა და საქართველოში მცხოვრებ უმცირესობები გააძლიერა. ეს პოლიტიკა ქართველებს მაინც და მაინც არ მოსწონდათ, თუმცა საბჭოთა კავშირში მაინც საკმაოდ მშვიდობიან თანაცხოვრებას ვხედავთ ქართველებს, აფხაზებსა და ოსებს შორის, შესაძლოა ავტორიტარული მმართველობის გამოც, ან ქვეყნის მენეჯმენტის გამო. მაგრამ საბჭოთა კავშირის დროს ასევე აშკარაა ნაციონალური ცნობიერების ზრდა აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში. იდენტობის ესენციალური პოლიტიკის გამო აფხაზად, ქართველად, ოსად ყოფნა ხაზგასმული იყო საბჭოთა კავშირის კულტურული პოლიტიკის მიერ.
როდესაც საბჭოთა კავშირის ბოლო წლებში ან დაშლის შემდეგ არსებულ ნაციონალისტურ აჯანყებებზე ვფიქრობთ, ბევრი აჯანყება როგორც იმპერიის დანგრევით, ავტორიტეტების მოშლით, ეკონომიკური და სოციალური მდგრადობის ჩამოშლით არის გამოწვეული, ასევე ეთნიკური კუთვნილების ან იდენტობის გამო უთანასწორობას უკავშირდება. რა თქმა უნდა, ეთნიკური უთანასწორობების პრობლემაც იდგა, მაგრამ რეალობა იყო კომპლექსური და ეთნიკური საკითხი არეული იყო მრავალ ეკონომიკურ და სოციალურ ცვლილებებთან და მათ მოშლასთან. ეკონომიკური რესურსები უცებ ძალიან შეზღუდული აღმოჩნდა და ამან გააძლიერა კონკურენცია რესურსების მოპოვებაზე. სწორედ ამიტომ ნაციონალური კონფლიქტების ისტორიის გაგება ეკონომიკური და ინსტიტუციური მიზეზების განხილვის გარეშე შეუძლებელია.
ამ პერიოდში წარმოიქმნა არა მხოლოდ რესურსებზე შეზღუდული წვდომა, ასევე გარკვეული ჯგუფებისთვის ფულის კეთების შესაძლებლობებიც. სამხრეთ ოსებისა და აფხაზების ელიტებს შორის იყო სენტიმენტები იმის შესახებ, რომ ისინი გარიყულები იყვნენ ამ პერიოდის ფულის კეთების შესაძლებლობებისგან. მაგალითად, 1991 წლის შემდეგ პრივატიზების პერიოდში ეს შესაძლებლობები ქართველი ელიტების ხელში მოექცა.
თუმცა უნდა გავითვალისწინოთ კიდევ ერთი ფაქტორი და ესაა იმპერიული კონტექსტი. რუსეთი განზე კი არ იდგა და უყურებდა, არამედ აქტიურად მონაწილეობდა და დაძაბულობების შესაძლებლობებს სათავისოდ იყენებდა. მას კარგად შეეძლო საქართველოში სხვადასხვა ტიპის ნაციონალიზმით მანიპულირება. ბრუბაკერი ამბობს, რომ ნაციონალიზმი პოსტ-საბჭოთა პერიოდში რესპუბლიკებში მთავარ ეთნიკურ ჯგუფსა და უმცირესობებს შორის მიმართებებით კი არ იგება, არამედ ე.წ. სამკუთხა მიმართებები არსებობს მთავარ ეთნიკურ ჯგუფს, უმცირესობებსა და რუსეთს შორის და რუსეთი ამ უმცირესობების მფარველობას იჩემებს. შესაბამისად, არც ეს კონფლიქტი იყო მხოლოდ ქართველებსა და აფხაზებს შორის და ქართველებს, რუსებსა და აფხაზებს შორის იყო.
- როგორ ხედავთ 1990-იანი წლების ნაციონალიზმს?
ჩემი არგუმენტი წიგნში „ომი და რევოლუცია კავკასიაში: საქართველო ცეცხლის ალში“ ისაა, რომ ქართული ნაციონალიზმის შესახებ აზრები გადაჭარბებულია. სტრობ ტალბოტი და სხვა დასავლელი პოლიტიკოსები ფიქრობდნენ, რომ ქართული ნაციონალიზმი განსხვავებული და ექსტრემისტული იყო, რასაც მაგალითად, გამსახურდიას ფიგურა განასხეულებდა. ის მოდის ხელისუფლებაში და სამხრეთ ოსების მიმართ ბრძოლას მაშინვე იწყებს. მაგრამ თუ შევხედავთ საქართველოს ნაციონალიზმს სხვადასხვა პერიოდში, მათ შორის 1980-იანი წლების დასაწყისშიც კი, როდესაც მის გააქტიურებას ვხედავთ, ქართული ნაციონალიზმი უფრო მეტად ფოკუსირდებოდა კულტურულ თავისუფლებასა და უფლებებზე. საქართველოს ნაციონალური მოძრაობა საბჭოთა კავშირიდან დამოუკიდებლობისთვის არ გააჩნია მანამ, სანამ გასაგები არ ხდება, რომ საბჭოთა კავშირი იშლება. რაღაც კუთხით, ქართველები უკრაინელებს ჩამორჩებიან, რომლებსაც ბევრად უფრო ძლიერი ნაციონალისტური მოძრაობა ჰქონდათ (თუმცა ეს მოძრაობა უკრაინელების პატარა ჯგუფში არსებობდა).
ქართველების ძირითადი ფოკუსი იყო ენაზე და უფრო ზოგადად, კულტურულ საკითხებსა და უფლებებზე. ისინი პროტესტს გამოთქვამდნენ იმასთან დაკავშირებით, რომ მშობლიურ ენაზე მიეღოთ განათლება და მშობლიურ ენაზე შეძლებოდათ ქართული ლიტერატურის გამოქვეყნება, რომელიც შეიძლება საბჭოთა კავშირის მიმართაც კი ყოფილიყო კრიტიკული. წიგნის არგუმენტი ისაა, რომ ქართული ნაციონალიზმი საკმაოდ რბილია 1980-იან წლამდე. რბილია მანამ, სანამ ისეთი სტრუქტურა არ იქმნება, რომელიც ქართველების მისწრაფებებს არ შეცვლის. 1980-იანი წლების ბოლოს კი ქართველები ხედავენ, რომ დამოუკიდებლობის შანსი არსებობს და იწყება სხვადასხვა ტაქტიკის, იდეებისა და ემოციების განვითარება.
მაგრამ მას შემდეგ რაც ზვიადი მოდის ძალაუფლებაში, ვხედავთ პრობლემებს. პირადად მე მგონია, რომ ძალიან სამწუხაროა, რომ ზვიად გამსახურდია მოვიდა ხელისუფლებაში. მე მას ვიცნობდი და რამდენჯერმე ინტერვიუც მქონია მასთან. მაგრამ ეს იყო სამწუხარო ფაქტი, მან გაამწვავა ისედაც რთული ტრანზიციის პრობლემები და ჩაუყარა საფუძველი ექტრემალურ ნაციონალისტურ და ავტორიტარულ იდეებს. ჟორდანია ბევრად პრაგმატული იყო და ბევრ სიტუაციას ერგებოდა. გამსახურდია ასეთი არ იყო. ვფიქრობ, ტრანზიციის პერიოდი და ტრანზიციის დროს მმართველი ლიდერების საკითხი ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორია. შესაძლოა ხელისუფლებაში ისეთი ვინმე ყოფილიყო, ვინც ტრანზიციის პერიოდს ძალადობის გარეშე გაუმკლავდებოდა, მაგრამ ასე არ მოხდა. რა თქმა უნდა, ამან გამოიწვია საპირისპირო მოძრაობა - 1992 წელს ჩამოდის შევარდნაძე, რომელიც უფრო მეტად ძველ საბჭოთა სისტემას და ამავდროულად სტაბილურობას წარმოადგენს. შევარდნაძეც ნაციონალისტი იყო, თუმცა სხვა ტიპის ნაციონალისტი.
შემდეგ შევარდნაძეზე პასუხად ვიღებთ კიდევ სხვაგვარ ნაციონალიზმს, სააკაშვილის სახით, რომელიც უფრო მეტად დემოკრატიულ იმპულსებზე, მოდერნიზების იდეაზე, კორუფციის დამარცხებაზე იდგა და ჭეშმარიტ ნაციონალურ თვითგამორკვევაზე ლაპარაკობდა. მაგრამ ჩვენ საქართველოში ვხედავთ 30 წლიან ციკლს, რომ თავდაპირველი, თუნდაც დადებითი, იმპულსები გადაგვარდება და იერარქიული, კორუფციული სისტემით ნაცვლდება. სააკაშვილის მმართველობაც გადაგვარდა, განსაკუთრებით 2007 წლიდან. მსგავს პროცესებს ვხედავთ 2012 წლის ხელისუფლების ცვლილების დროსაც.
საინტერესოა, რა უწყობს მუდმივად ამ ციკლის განმეორებას? სამხრეთ კავკასიის სომეხი მკვლევარი ვიკენ ჩეტერიანი საუბრობდა საქართველოში არსებულ გამუდმებულ რევოლუციაზე. საინტერესოა ქართული პოლიტიკის მერყევი ბუნება. ინსტიტუციები ვეღარ ემსახურება საქართველოს მოქალაქეების დემოკრატიულ სურვილებსა და საჭიროებებს და ეკონომიკურ სოციალურ საჭიროებებს და მათ წინააღმდეგ გაბრაზება და ძლიერი ემოციები იწყებს მობილიზებას.
