საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
რელიგიის თავისუფლება /
თარგმანი
როგორ ხდება სამოქალაქო რელიგიის პოლიტიკურ რელიგიად გადაქცევა: საბერძნეთი, რუმინეთი და რუსეთი
ქრისტიანული მართლმადიდებლობის თვალსაზრისით, როგორც სამოქალაქო, ასევე პოლიტიკური რელიგიები პოლიტიზებული რელიგიის ფორმებია. ორივე მართლმადიდებლობის არაორთოდოქსული ფორმაა, თუმცა სხვადასხვა ხარისხით. პოლიტიკური რელიგია უფრო პოლიტიზებული და ნაკლებად მართლმადიდებლურია, ვიდრე სამოქალაქო რელიგია. სამოქალაქო რელიგია ხშირად გზას უხსნის იძულებისმიერ პოლიტიკურ რელიგიას. ეს მართლაც დადასტურდა ბევრ აღმოსავლურ ქრისტიანულ საზოგადოებაში, სადაც სამოქალაქო რელიგიამ კარი გაუღო პოლიტიკურ რელიგიას. ჩვენ ამ სამწუხარო ტენდენციას სამ მაგალითზე განვიხილავთ: საბერძნეთის, რუმინეთისა და რუსეთის.
1. საბერძნეთის მაგალითი
ბერძნული სამოქალაქო რელიგია პროტოტიპულია აღმოსავლეთ ქრისტიანობის სამყაროში და არქეტიპულია მრავალი მართლმადიდებლური ქვეყნისთვის, განსაკუთრებით ბალკანეთში. ბერძნულ სამოქალაქო რელიგიას, რომელიც განმანათლებლობის ნაყოფია, ბალკანეთის სამოქალაქო რელიგიაც შეიძლება ეწოდოს. მიუხედავად მისი სეკულარიზმში გადგმული ფესვებისა, ის არ იყო ანტიკლერიკალური. უფრო მეტიც, მის მშენებლობაში მნიშვნელოვანი წვლილი სწორედ სასულიერო პირებმა და იერარქებმა შეიტანეს. მისი მთავარი მიზანი იყო ოსმალეთის მმართველობიდან გათავისუფლება. ბალკანეთის სამოქალაქო რელიგიამ ევოლუცია განიცადა პოლიტიკური განთავისუფლების იმედიდან ერის წმინდა ინსტიტუტად გადაქცევამდე. ის წარსულის კონსტრუირებულ, ხშირად წარმოსახვით თხრობას ეფუძნება.
ბერძნულმა სამოქალაქო რელიგიამ თანამედროვე ბერძენი ერი საბერძნეთის ისტორიის ყველა ისტორიული პერიოდის ერთმანეთთან შეკვრით წარმოქმნა. თანამედროვე ბერძნული ეროვნული ნარატივის ავტორმა, კონსტანტინოს პაპარრიგოპულოსმა (1815–1891) თანმიმდევრული ელინიზმი აღწერა კლასიკური ანტიკურობიდან ბიზანტიის პერიოდის გავლით ნეოელინისტურ სახელმწიფომდე. მისთვის ელინიზმს ისტორიული მრავალსახოვნება ახასიათებდა, თუმცა სხეული ყოველთვის იგივე რჩებოდა.[1] ეს იდეა, რომელიც ჩვენს დროში თვალსაჩინოა, მეცხრამეტე საუკუნის ბერძნებისთვის სიახლე იყო. ის დაკავშირებულია სამებოვანი ღმერთის ქრისტიანულ მოძღვრებასთან: როგორც ერთი ღმერთია სამ ჰიპოსტასში, ასევე ერთი და იგივე ელინიზმი ისტორიულად გამოიხატა კლასიკური ანტიკურობის, ბიზანტიისა და თურქული უღლისაგან განთავისუფლებული თავისუფალი ბერძნული სახელმწიფოს „ჰიპოსტასებით“. ეს სამებოვანი მეტაფორა საფუძვლად დაედო ბერძნულ სამოქალაქო რელიგიას.
ამ რელიგიის ყველაზე წმინდა მოვლენა იყო 1821 წლის განმათავისუფლებელი რევოლუცია. იმისთვის, რათა ხალხს ის წმინდად მიეღო, მისი მოვლენები შესაბამისობაში იყო ტრადიციულ საეკლესიო კალენდართან. ბერძნული სამოქალაქო რელიგიის გადმოცემის თანახმად, ძველი პატრას მიტროპოლიტმა გერმანოსმა (1771–1826) ხარების დღესასწაულზე, 25 მარტს აკურთხა ბერძნული რევოლუციის დროშა. ეს ამბავი შესაძლოა ისტორიულად ზედმიწევნით სწორი არ იყოს, მაგრამ ის სამოქალაქო „წმინდა გადმოცემის“ ფუნქციას ითავსებს. ხარების დღესასწაული ყველაზე მნიშვნელოვანი ბერძნული სამოქალაქო დღესასწაული გახდა წმინდა ჰემეროლოგიაში - დღესასწაულების ნუსხაში. ის აღინიშნება როგორც სახელმწიფო დღესასწაული და დღესასწაულებს მრავალი ბერძენი ესწრება, ისინიც კი, ვისაც ღმერთი არ სწამს.
მიტროპოლიტი გერმანოსი ერთ-ერთი მთავარი ფიგურაა ბერძნული სამოქალაქო რელიგიის ჰაგიოლოგიაში – „წმინდანთა“ ნუსხაში. ჰაგიოლოგია ასევე მოიცავს სხვა იერარქებს, სასულიერო პირებს და პოლიტიკოსებსაც კი. მათ შორის არიან ეგრეთ წოდებული ეთნომოწამეებიც – ის საეკლესიო მოღვაწეები, რომლებმაც სიცოცხლე შესწირეს ბერძენი ერის გათავისუფლებას: კონსტანტინოპოლის პატრიარქი გრიგორიოს V, რომელიც ოსმალებმა 1821 წლის რევოლუციისთვის განტევების ვაცად ჩამოახრჩვეს; სმირნის მიტროპოლიტი ქრიზოსტომოსი, რომელიც თურქმა აჯანყებულებმა 1922 წელს მოკლეს მცირე აზიაში საბერძნეთის წარუმატებელი სამხედრო კამპანიის შემდეგ და კიდევ ბევრი სხვა. ბერძნული სამოქალაქო რელიგიის ერთ-ერთი პატივცემული მოღვაწე, ათანასიოს დიაკოსი (1788–1821) იეროდიაკონი იყო – ბერი დიაკვნის წოდებით. საეკლესიო სტატუსს მისთვის ხელი არ შეუშლია, რომ გამხდარიყო ოსმალეთის წინააღმდეგ მეამბოხე (კლეფტის [κλέφτης] ან ავაზაკი). სამოქალაქო რელიგიის თვალსაზრისით, ათანასიოსის ეს ორი უნარი - სასულიერო პირობა და ავაზაკობა - უპრობლემოდ ერწყმის ერთმანეთს, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ძნელად თავსებადია ტრადიციული რელიგიის თვალსაზრისით. იოანის კაპოდისტრიასი (1776–1831), დამოუკიდებელი ბერძნული სახელმწიფოს პირველი მეთაური და მისი ერთ-ერთი დამაარსებელი, რომელიც ნაფპლიონის ეკლესიის კიბეზე მოკლეს, ბერძნული პანთეონის ფიგურა გახდა ისევე, როგორც აბრაამ ლინკოლნი ამერიკის სამოქალაქო რელიგიაში.[2]
საბერძნეთის ეკლესიამ არა მხოლოდ გავლენა იქონია ბერძნული სამოქალაქო რელიგიის ჩამოყალიბებაზე, არამედ თავადაც განიცადა მისი დიდი გავლენა. ბერძენი ერის ბრძოლამ ოსმალეთის იმპერიისგან დამოუკიდებლობისთვის ბერძნულ ეკლესიასაც დააკისრა ბრძოლის ვალდებულება ავტოკეფალიისთვის - კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსგან გამოყოფისათვის. ამრიგად, ბერძნული ავტოკეფალია სამოქალაქო რელიგიის ნაწილი გახდა. არქიმანდრიტი თეოკლიტო ფარმაკიდისი (1784–1860), რომელმაც მთავარი როლი შეასრულა 1833 წელს საბერძნეთის ავტოკეფალიის გამოცხადებაში, ცენტრალური ფიგურაც იყო ბერძნული სამოქალაქო რელიგიის დოქტრინის არტიკულირებაში.
მეოცე საუკუნის განმავლობაში ბერძნულმა სამოქალაქო რელიგიამ არასტაბილურობა და დაუცველობა გამოავლინა იძულებითი მეთოდების მიმართ. ის რამდენჯერმე გარდაიქმნა მაიძულებელ პოლიტიკურ რელიგიად დიქტატურის დროს. ერთ-ერთი ასეთი დიქტატურა იყო იოანეს მეტაქსასის რეჟიმი, რომელიც 1936 წლიდან 1941 წლამდე ბატონობდა. მეტაქსასი თავის მისიას ბერძნული სამოქალაქო რელიგიის იდეალების განხორციელებაში ხედავდა, როგორც ეს იყო ჩამოყალიბებული მეცხრამეტე საუკუნეში. თუმცა, ოპონენტების მიმართ ძალადობის გამოყენებით და ქვეშევრდომების სწავლებით, მან ეს სამოქალაქო რელიგია პოლიტიკურ რელიგიად აქცია. კერძოდ, მეტაქსასს სჯეროდა, რომ სახელმწიფო ინდივიდებზე უპირატესია.[3] მისი სახელმწიფო იყო ტოტალიტარული და ამ მხრივ იდეოლოგიურად ახლოს იდგა მუსოლინის ფაშისტურ სახელმწიფოსთან, რომელთანაც 1940 წელს მეტაქსასს მაინც მოუწია სამხედრო შეტაკება. მეტაქსასი ასევე ბაძავდა მესამე რაიხის ზოგიერთ სტრუქტურასა და იდეოლოგემას.[4] „მაინ კამპფი“ („ჩემი ბრძოლა“) ფართოდ გამოიცა და იკითხებოდა მეტაქსასის საბერძნეთში. „ახალგაზრდული ეროვნული ორგანიზაცია“ (Ἐθνική Ὀργάνωσις Νεολαίας) ბაძავდა ჰიტლერგიუგენდს,[5] ხოლო საბერძნეთის უსაფრთხოების სამსახურები შუცტაფელისა და გესტაპოს მოდელზე შეიქმნა. ასეც რომ იყოს, მეტაქსასის რეჟიმი სრულად ვერ იქნება გაიგივებული ნაციზმთან. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ითვალისწინებდა წმინდა ბერძნული რასის მიერ საბერძნეთზე სრული კონტროლის აღებას, ის ანტისემიტური არ ყოფილა. მეტაქსასმა გონივრულად შორს დაიჭირა თავი ჰიტლერისა და მუსოლინისაგან. მას ეშინოდა, რომ ისინი საბერძნეთის ეროვნულ სუვერენიტეტს დაარღვევდნენ.
მეტაქსასი ავადმყოფობით გარდაიცვალა 1941 წლის დასაწყისში და ამის შემდეგ ნაცისტები მალევე შეიჭრნენ საბერძნეთში. ოკუპაცია 1944 წლამდე გაგრძელდა, სანამ გერმანიის ჯარებმა აღმოსავლეთ ფრონტზე განვითარებული მოვლენების, მოკავშირეებისა და ადგილობრივი წინააღმდეგობის გავლენით ქვეყნიდან გასვლა გადაწყვიტეს. ნაცისტებისგან საბერძნეთის გათავისუფლებას მშვიდობა არ მოუტანია სამოქალაქო ომით (1946–1949) ტანჯულ ქვეყანაში. ეს ომი მიმდინარეობდა წინააღმდეგობაში მონაწილე ბერძნულ ჯარებს შორის, რომელთაგან ბევრს კომუნისტური იდეები ამოძრავებდა და ისინი საბჭოთა კავშირს უჭერდნენ მხარს, ასევე პროსამთავრობო ჯგუფებს შორისაც, რომელთაგან ბევრს ფესვები მეტაქსასის რეჟიმში ჰქონდა გადგმული. სამოქალაქო ომის შემდეგ, რომელიც პროკომუნისტური მხარის დამარცხებით დასრულდა, ბრძოლა პოლიტიკურ მემარჯვენეებსა და მემარცხენეებს შორის გაგრძელდა.
ამან გამოიწვია ასპარეზზე ბერძნული პოლიტიკური რელიგიის მძლავრი ხელახალი გამოსვლა დიქტატურის დროს, რომელიც 1967 წლიდან 1974 წლამდე გრძელდებოდა. ეგრეთ წოდებულმა „შავი პოლკოვნიკების ხუნტამ“ გეორგიოს პაპადოპულოსის (1919-1970) ხელმძღვანელობით პოლიტიკური ძალაუფლება გადატრიალების გზით ჩაიგდო ხელში. „პოლკოვნიკების“ პოლიტიკურ პროგრამაში იყო კონსერვატიზმი და ნაციონალიზმი. მისი ლოზუნგი იყო „ბერძენი ქრისტიანების საბერძნეთი“ (Ἑ6άς, Ἑ6ήνων Χριστιανῶν).[6] ამ პოლიტიკური პროგრამის განხორციელებისას სამხედრო რეჟიმმა დაარღვია საბერძნეთის კონსტიტუცია და დაიწყო პოლიტიკური ოპონენტების დაპატიმრება და მკვლელობა.
ძლიერმა კონსერვატიულმა და ნაციონალისტურმა დღის წესრიგმა, რომელიც ბიზანტიური წარსულიდან მოხმობილ მასალებთან იყო შერწყმული, წაახალისა საბერძნეთის ეკლესია, მიეღო ხუნტა და მხარი დაეჭირა მისთვის. ეს მხარდაჭერა იგრძობოდა ეკლესიის ყველა წოდებისა და ფენისგან. მაგალითად, ახალი პოლიტიკური რეჟიმის გმირებს შორის იყვნენ საერო რელიგიური ორგანიზაციები ან საძმოები, როგორიცაა „ზოი“ („სიცოცხლე“) და „სოტირი“ („მხსნელი“). ათენის მთავარეპისკოპოსმა იერონიმემ ((1905–1988), საბერძნეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის წინამძღვარი 1967–1973 წლებში) „შპიგელთან“ ინტერვიუში აღნიშნა „ძალიან მადლიერი ვართ არმიის, რომელმაც საბერძნეთი გადაარჩინაო“.[7] პატივცემული სულიერი ავტორიტეტი, გერონდა (უხუცესი) თეოკლიტოსი (1916–2006) ათონის წმინდა დიონისეს მონასტრიდან, ღიად ადიდებდა ხუნტის ერთ-ერთ ლიდერს, სტილიანოს პატაკოსს (1912–2016), რომელმაც ერთხელ თქვა, „ჩვენ მოკავშირედ ღმერთი გვყავსო“:
ათწლეულების განმავლობაში ველოდით ელინურ-ქრისტიანული სულის გამომხატველი ენის გაგონებას. ეს სარწმუნოების ენაა, ქრისტიანული და ბერძნული ენა, რომელიც გამოხატავს ეროვნული სულის უშიშარ კლასიკურ სიმამაცეს და ურყევ სტაბილურობას ხალხის ბედთან მიმართებით, რასაც ღმერთისადმი მართლმადიდებლური რწმენა იძლევა. ამ ფრაზის მაღალი შინაარსი არა მხოლოდ აყალიბებს ნათელ გამყოფ ხაზს ბოლო ათწლეულების მანკიერ და ყველაზე ათეისტურ წარსულსა და 21 აპრილის დილას შორის, რომელმაც ჩვენ ელინო-ქრისტიანული აურა მოგვიტანა; ის ასევე აღძრავს მოგონებებს ბიზანტიის საფუძვლებისა და ცხოვრებისეული გამოცდილების შესახებ. ამიტომ ჩვენი გული დაპყრობილია და გონება ეროვნულ საფუძვლებში დაბრუნების იდეით და იმედით ფართოვდება. მართლმადიდებლური საბერძნეთის ათეისტური კომუნიზმისგან გადარჩენისკენ მიმართული რევოლუცია ნიშანი იყო ღვთისაგან.[8]
ეკლესიის ასეთი გულმხურვალე მხარდაჭერის მიუხედავად, რეჟიმმა მრავალგზის შებღალა მისი ავტორიტეტი. პოლიტიკური ძალაუფლების ხელში ჩაგდებისთანავე რეჟიმმა ათენის მთავარეპისკოპოსი ქრიზოსტომოს II (1962–1967) საკუთარი კადრით, მთავარეპისკოპოსი იერონიმოს I-ით ჩაანაცვლა. რამდენიმე იერარქი, რომელიც არ ემხრობოდა ახალ რეჟიმს, ასევე ჩანაცვლდა უფრო ლოიალური მიტროპოლიტებით. ეკლესიის სინოდი გადალაგდა. ფართოდ გავრცელებული შეხედულებით ამგვარი ნაბიჯები არაკანონიკურია.[9]
ბერძნული ეკლესიის რეპუტაცია კვლავ სუსტდებოდა მას შემდეგ, რაც დიქტატურა დაემხო „პოლიტექნიკური“ (Πολυτεχνείο [პოლიტექნიო]) აჯანყების შემდეგ. დემოკრატიაზე გადასვლის პროცესში ეკლესია ბერძნული საზოგადოების მრავალი საჯარო სფეროდან განიდევნა. ამის შემდეგ ეკლესიის რეპუტაცია სრულად აღარც აღმდგარა. 1967 წლიდან 1974 წლამდე დიქტატურასთან ბერძნული მართლმადიდებლური ეკლესიის თანამშრომლობის როგორც მოკლევადიანი, ისე გრძელვადიანი შედეგები ცხადყოფს, რომ პოლიტიკური რელიგია ეკლესიას სიკეთეს ვერ მოუტანს. ეკლესია ყოველთვის წაგებულია, როდესაც მხარს უჭერს პოლიტიკურად მაიძულებელ რელიგიას ნებისმიერი მიზეზით, იქნება ეს იდეოლოგიური, პოლიტიკური თუ ფინანსური. ბერძნული მაგალითი ასევე ითვალისწინებს ზოგად წესს პოლიტიკური რელიგიების შესახებ: ისინი მიდრეკილნი არიან ქრისტიანობის საფუძვლებთან დაპირისპირებისაკენ და ეკლესიის სტრუქტურების დეფორმირებას ახდენენ.
თარგმანი მომზადდა სოციალური სამართლიანობის ცენტრი მიერ, USAID პროგრამის “ერთიანობა მრავალფეროვნებაშია” ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება საქართველოს გაეროს ასოციაციის მიერ, აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს ფინანსური მხარდაჭერით. სტატიაში მოცემული შეხედულებები და მოსაზრებები ეკუთვნის პუბლიკაციის ავტორ(ებ)ს და არ უნდა აღიქმებოდეს ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს და საქართველოს გაეროს ასოციაციის პოზიციად.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] იხ. Antonis Liakos, “Hellenism and the Making of Modern Greece”, in Katerina Zacharia, ed., Hellenisms: Culture, Identity, and Ethnicity from Antiquity to Modernity (Aldershot: Ashgate, 2008), 211.
[2] Yiorgos Lakopoulos, “Lincoln”, Ta Nea, December 21, 2012, https:// tinyurl.com/ybuea9ve.
[3] იხ. P.J. Vatikiotis, Popular Autocracy in Greece, 1936–1941: A Political Biography of General Ioannis Metaxas (London: Frank Cass, 1998), 185.
[4] იხ. Stephen J. Lee, European Dictatorships 1918–1945 (London: Routledge, 2016), 26.
[5] იხ. John Carr, The Defence and Fall of Greece: 1940–41 (Barnsley: Pen et Sword Military, 2013), 9.
[6] იხ. G. Karayanni, Ekklisia ke kratos 1833–1977, istoriki episkopisi ton skheseon tus [ეკლესია და სახელმწიფო 1833–1977 წლებში: მათი ურთიერთობის ისტორიული მიმოხილვა] (Athens: To Pontiki, 1997), 167.
[7] W. Fischer, E. Rondholz, and G. Farantu, Epanastasi ke antepanastasi stin Ellada (1936–1974) [The Revolution and Counter-Revolution in Greece (1936–1974)] (Athens: Bukumani, 1974), 118. უნდა აღინიშნოს, რომ 1969 წლის აგვისტოს შემდეგ, იერონიმოსმა დაიწყო რეჟიმის გაფრთხილება ძალადობის გადამეტებული გამოყენების წინააღმდეგ.
[8] SMP, “I mavri vivlos tu Elliniku katikhismu” [ბერძნული კატეხიზმოს შავი წიგნი], Khristianiki, March 8, 1974, 6.
See Kharis Andreopulos, I Ekklisia kata ti Diktatoria (1967–1974): istoriki ke nomokanoniki prosengisi [ეკლესია და დიქტატურა (1967–1974 წწ.): ისტორიული და კანონიკური მიდგომა] (Thessaloniki: Epikentro, 2017).
[9] იხ. Kharis Andreopulos, I Ekklisia kata ti Diktatoria (1967–1974): istoriki ke nomokanoniki prosengisi [ეკლესია და დიქტატურა (1967–1974 წწ.): ისტორიული და კანონიკური მიდგომა] (Thessaloniki: Epikentro, 2017).
