საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
რელიგიის თავისუფლება /
თარგმანი
სეკულარიზმი, სამოქალაქო რელიგია და პოლიტიკური რელიგია
სეკულარიზმი
პოლიტიკური მართლმადიდებლური იდეოლოგიების სხვადასხვა ფორმას სამი ცნების პრიზმაში განვიხილავთ: სეკულარიზმი, სამოქალაქო რელიგია და პოლიტიკური რელიგია. მართალია, ეს ცნებები სოციალური მეცნიერებების ფარგლებში განვითარდა, თუმცა ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ პოლიტიკური მართლმადიდებლური იდეოლოგიების მხოლოდ სოციოლოგიურ ანალიზს შემოგთავაზებთ. ანალიზი იქნება თეოლოგიურიც და ისტორიულიც, ვისაუბრებთ რელიგიური ფენომენის გაპოლიტიკურების შესახებ და პირიქითაც. ამ თვალსაზრისით, ამ წიგნში შესწავლილი პოლიტიკური მართლმადიდებლური იდეოლოგიები სეკულარულ ფენომენს განეკუთვნებიან. ისინი სხვადასხვა სამოქალაქო და პოლიტიკური რელიგიის არსებითი ნაწილი გახდნენ და მათ თეოლოგიური კრიტერიუმებით განვსჯით სოციოლოგიურ ენაზე.
პირველი კონცეფცია, რომელიც პოლიტიკური მართლმადიდებლური იდეოლოგიების თანამედროვე ფორმებს ჩარდახივით გადაფარებია, არის სეკულარიზმი.[1] სეკულარიზმი შეიძლება სასარგებლო იყოს ეკლესიისთვის, როდესაც, მაგალითად, ის რელიგიას პოლიტიკური ვალდებულებისაგან ათავისუფლებს. ეს ეკლესიას გზას უხსნის იმისთვის, რომ თავისი ჭეშმარიტი ‘მე’ აღმოაჩინოს. თუმცა შემდგომში ყურადღებას გავამახვილებთ სეკულარიზმის უარყოფით ზემოქმედებაზე, როდესაც ის ეკლესიას იდეოლოგიით ასნებოვნებს. პოლიტიკური მართლმადიდებლური იდეოლოგიების ფორმათა უმეტესობა სეკულარული ხდება მაშინაც კი, როცა მათ სეკულარიზმთან შერკინება სურთ. სანამ განვაგრძობდეთ იმის ანალიზს, თუ რატომ არიან პოლიტიკური მართლმადიდებლური იდეოლოგიები ძირითადად სეკულარულები, უნდა გავითვალისწინოთ ტერმინოლოგიური განსხვავება სამ ურთიერთდაკავშირებულ, თუმცა დამოუკიდებელ ტერმინს შორის: სეკულარიზმი, სეკულარული და სეკულარიზაცია. ეს ყველაფერი რელიგიისგან თავისუფალ სივრცეს ეხება, თუმცა ამ სივრცისადმი მათი მიდგომები განსხვავებულია. სეკულარიზმი იდეოლოგია და პოლიტიკური დღის წესრიგია, რომელიც რელიგიას საჯარო სივრცისგან აშორებს საბოლოოდ რელიგიის სრულად აღმოსაფხვრელად. ეს იდეოლოგია ჩვეულებრივ ავიწროებს რელიგიას. სეკულარული პოლიტიკური, სოციალური ან საეკლესიო სივრცის ხასიათს აღწერს. ის შეიძლება ნეიტრალური ან თუნდაც სასარგებლო იყოს ეკლესიისთვის. დაბოლოს, სეკულარიზაცია ობიექტური სოციალური ან პოლიტიკური პროცესია, რომელიც იწვევს რელიგიის თანდათანობით დაშორებას სხვადასხვა სოციალური სფეროსგან.
სამივე ტერმინს ერთი ლათინური ფუძე აქვს - saeculum, რაც ბერძნულად არის αἰών. ორივე სიტყვა თავდაპირველად ნიშნავდა „საუკუნეს“ ან „ეპოქას“. ადრეული ქრისტიანი მწერლები სიტყვა saeculum-ს იყენებდნენ ამა სოფლის აღსანიშნავად, ღმერთის მარადიული სამყაროს საპირისპიროდ, რომელსაც ისინი ხშირად უწოდებდნენ „უკუნითი უკუნისამდეს“ (saecula saeculorum; οἱ αἰῶνες τῶν αἰώνων). მაგალითად, ავგუსტინე saeculum-ს იყენებდა დროით გაზომილი სამყაროს აღსანიშნავად[2], „ღვთის ქალაქის“ საპირისპიროდ, რომელიც დროის მიერ შეზღუდულ ნებისმიერ ჩარჩოს სცდება.
Saeculum-სა და saecula saeculorum-ს შორის შეპირისპირება ფართოდ იყო განხილული რელიგიის თანამედროვე სოციოლოგიაში. მაგალითად, ჩარლზ ტეილორმა თავის ცნობილ წიგნში, „სეკულარული ეპოქა“, ‘იმანენტურ ჩარჩოდ’ განსაზღვრა ის, რასაც ეკლესიის მამები სეკულუმს (saeculum) უწოდებდნენ. ტეილორისეული ჩარჩო ყოვლისმომცველი გახდა თანამედროვეობაში. იგი მოიცავდა სახელმწიფოებს, საზოგადოებებს და ზოგიერთ ეკლესიასაც კი. ეს ჩარჩო იმანენტურია, რადგან ის ამა სოფელს მიეკუთვნება. ამ ჩარჩოში ყველაფერი, როგორც ჩანს, სეკულუმის ჩიხშია მოქცეული და ძალიან შეზღუდული წვდომა აქვს saecula saeculorum-ზე. ტეილორის აზრით, ‘იმანენტური ჩარჩოს’ უპირატესობა ტრანსცენდენტურ ღვთაებრივ სფეროზე, saecula saeculorum-ზე, თანამედროვეობის დამახასიათებელ ნიშნად იქცა:
ჩვენ შეგვიძლია ცივილიზაციის, ანუ თანამედროვეობის ზრდა ჩაკეტილი იმანენტური ჩარჩოს განლაგების სინონიმად მოვიაზროთ; ამ ფარგლებში ვითარდება ცივილიზებული ღირებულებები და ადამიანურ სიკეთეზე ცალსახა ფოკუსირება, მეცნიერული საღი აზრის უფრო სავსე და სრულყოფილ გამოყენებასთან ერთად შესაძლებელს ხდის ადამიანთა მაქსიმალურ აყვავებას.3
ამრიგად, იმანენტური ჩარჩო თანამედროვეობის დამახასიათებელი ნიშანია. იგი განასხვავებს თანამედროვეობას კაცობრიობის ცივილიზაციის წინამოდერნული ეტაპებისგან: ანტიკურობისა და შუა საუკუნეებისგან. პრემოდერნული ხანა თავის თავს უკავშირებდა ღვთაებრივ, saecula saeculorum-ს, ხოლო თანამედროვეობამ ღვთაებრივიც კი საერო იმანენტური ჩარჩოს ნაწილად აქცია. ვერც თანამედროვე ეკლესიები გაექცნენ ამ ჩარჩოს. ზოგიერთი მათგანი განზრახ და შეგნებულად იზიარებს სეკულარობას, ზოგი კი მასში გამოემწყვდევა ხოლმე სეკულარიზმთან ბრძოლისას. რაც უფრო მეტად იბრძვიან ეს ეკლესიები სეკულარიზმის წინააღმდეგ, მით უფრო ღრმად შეიძლება ჩაიძირონ სეკულარიზმის იმანენტურ ჩარჩოში. ეს ეკლესიები შეიძლება აცხადებენ, რომ ისინი ღვთის სახელით იბრძვიან ტრანსცენდენტული მიზნებისთვის, მაგრამ მათი მეთოდები ამა სოფლიურია.
იმანენტურ ჩარჩოში გამომწყვდეული, სეკულარიზმიც და ანტისეკულარიზმიც იდეოლოგიებს მიმართავენ. იდეოლოგია არის თეოლოგია, რომელიც სეკულარიზებულია. პოლიტიზებული რელიგია არსებითად იდეოლოგიურია. მიუხედავად იმისა, რომ იდეოლოგიები პოსტთეოლოგიურ ეპოქას განეკუთვნებიან, ისინი სტრუქტურულად ჰგვანან თეოლოგიას. იდეოლოგიაც და თეოლოგიაც ასახავენ იდეებს, რომლებიც ხსნიან ხილულ რეალობას და ცდილობენ მის შეცვლას უხილავი შაბლონების მიხედვით. იდეოლოგიები, თეოლოგიის მსგავსად: (1) იდეებს ხილულ სამყაროზე მაღლა აყენებენ; (2) სურთ დაუმორჩილონ ან თუნდაც შესწირონ ხილული სამყარო იდეებს; (3) გვთავაზობენ ჰოლისტურ მსოფლმხედველობას; (4) გვთავაზობენ მასების იოლად მობილიზებას; და (5) მოქმედებენ მითის სიმძლავრით.[3] ამ თვალსაზრისით, იდეოლოგიები ქმნიან „სეკულარულ რელიგიას“ თავისი „მღვდლებით“ - ინტელექტუალებით.[4] თუმცა იდეოლოგიასა და თეოლოგიას ის განასხვავებს, რომ თეოლოგიურ იდეებს ადამიანი ღვთაებრივ, saecula saeculorum-მდე მიჰყავს, ხოლო იდეოლოგიური იდეები მასებს saeculum-ის იმანენტურ ჩარჩოში გამოამწყვდევს.
იდეოლოგია სეკულარიზაციის პროცესის პროდუქტია. ის თანამედროვე ეპოქის დასაწყისში რელიგიის ალტერნატივად გამოიგონეს და მიზნად ისახავდა რელიგიურ ზემოქმედებას ხალხის გონებასა და ქცევაზე. ტერმინ „იდეოლოგიის“ დამამკვიდრებელმა, ფრანგმა ფილოსოფოსმა ანტუან დესტუტ დე ტრეისიმ (1754–1836), ის საერო ეპისტემოლოგიის საფუძვლად les eléments d’idéologie [„იდეოლოგიის ელემენტები“] მოიაზრა.[5] განმანათლებლობის ერთგულმა მიმდევარმა, დე ტრეისიმ იდეოლოგიის ცნება ააგო, როგორც ჭეშმარიტების აღქმის საშუალება „რელიგიური მიკერძოების“ გარეშე.[6]
თითქმის ნახევარი საუკუნის შემდეგ, იდეოლოგიის ცნება ხელახლა გამოჩნდა კარლ მარქსის (1818–1883) ნაშრომებში, რომელიც ახლა უკვე კრიტიკის ობიექტია მიკერძოებისა და რეალობის დამახინჯებისთვის. იდეოლოგიამ ევოლუცია განიცადა ბრალმდებლიდან ბრალდებულამდე. მარქსმა თავის ნაშრომში, Die deutsche Ideologie [„გერმანული იდეოლოგია“] (1846),[7] გერმანული იდეალისტური ფილოსოფია რეალობის არასწორად წარმოჩენის გამო გააკრიტიკა.[8] მარქსი ამტკიცებდა, რომ როდესაც რეალობის სურათი დახატულია მხოლოდ იდეების საფუძველზე, მეთოდი, რომელიც იდეალისტმა ფილოსოფოსებმა აირჩიეს, ყალბ ცნობიერებას წარმოშობს. რეალობის ნამდვილი სურათის დახატვა შესაძლებელია მხოლოდ სოციალური კლასების ეკონომიკური ინტერესების ტილოზე.
იდეალისტურ იდეოლოგიებთან ჭიდილში მარქსიზმი თანდათან თვითონ გადაიქცა იდეოლოგიად. საბჭოთა ვერსიაში ის ტოტალიტარულ იდეოკრატიად ჩამოყალიბდა. კომუნიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის საბაბით ხელისუფლებაში მოსული ფაშისტური მოძრაობებიც აგრეთვე გადაიქცნენ ტოტალიტარულ იდეოლოგიებად. იდეოლოგიები მეოცე საუკუნეში სოციალური ინჟინერიის გიგანტური პროექტების გეგმებად იქცა და სისხლის მდინარეებით დასრულდა, რომელთა იდეებს მილიონობით ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა.
ტოტალიტარული იდეოლოგიების ტრაგიკულმა შედეგებმა გამოიწვია იდეოლოგიის, როგორც ჟანრის კრიზისი. 1960 წელს დანიელ ბელმა განაცხადა, რომ იდეოლოგიებმა მთლიანად ამოწურეს თავიანთი არსებობა.[9] გარკვეული თვალსაზრისით, ის მართალი იყო, რადგან იდეოლოგიებმა დაკარგეს გავლენა ხალხის გონებაზე, ყოველ შემთხვევაში, დასავლეთში მაინც.[10] პოსტმოდერნიზმი, რომელიც მეოცე საუკუნის დასაწყისში გაჩნდა, მაგრამ ძალაუფლება მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მოიხვეჭა, კლასიკური იდეოლოგიების ერთ-ერთი მომაკვდინებელი ძალა იყო. პოსტმოდერნისტული ძალაუფლების ბირთვი, რომელმაც მოდერნიზმი დაასუსტა, იყო რელატივიზმი. თუმცა, წინსვლასთან ერთად პოსტმოდერნიზმი თანდათან იდეოლოგიად გარდაიქმნებოდა.
სეკულარიზმის განვითარებას ხელი შეუწყვეს როგორც თანამედროვე, ისე პოსტმოდერნულმა იდეოლოგიებმაც. როგორც ადრე აღვნიშნეთ, ეს ცნება სეკულარულის ცნებისგან განსხვავდება და მათ შორის განსხვავება სუფიქს ‘იზმით’ აღიბეჭდება. ეს სუფიქსი, როგორც წესი, იდეოლოგიის სიმბოლური ნიშანია. სეკულარიზმის, როგორც იდეოლოგიის ფუძემდებელთა შორის იყვნენ დევიდ ჰიუმი (1711–1776) და ოგიუსტ კონტი (1798–1857).[11] ჯორჯ იაკობ ჰოლიაკემ (1817–1906), რომელიც მათ კვალს მიჰყვა, გამოიგონა სიტყვა სეკულარისტი. თავდაპირველი მნიშვნელობით ეს სიტყვა სინონიმი იყო ისეთი სიტყვებისა, როგორიცაა ურჯულო, თავისუფლად მოაზროვნე და ურწმუნო.[12] ჰოლიაკე, რომელიც საჯაროდ ეწეოდა ათეიზმის პროპაგანდასა და მის მხარდასაჭერ კამპანიას,[13] მაინც განასხვავებდა ათეიზმს სეკულარიზმისაგან. ათეისტებისგან განსხვავებით, რომლებიც უარყოფენ ღმერთის არსებობას, სეკულარიტები სულაც არ უარყოფენ ღმერთს, თუმცა რელიგიას თანამედროვე საზოგადოებისთვის შეუსაბამოდ მიიჩნევენ. ჰოლიაკეს თანახმად, სეკულარისტები უგულებელყოფენ უხილავთან დაკავშირებულ თეორიებს და ეყრდნობიან მხოლოდ ფაქტებს, რომელთა შემოწმებაც ემპირიულად არის შესაძლებელი.[14] ამგვარად, სეკულარიზმი შერწყმულია პოზიტივიზმთან – აზროვნების იმ სისტემასთან, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნეში გახდა პოპულარული. ის ეყრდნობოდა ექსპერიმენტიდან მიღებულ „დადებით“ სამეცნიერო მონაცემებს. ექსპერიმენტზე დაფუძნებულმა პოზიტივისტურმა ეპისტემოლოგიამ უარყო მეტაფიზიკური მეთოდი, როგორც მეცნიერულად დაუმოწმებელ რელიგიურ გამოცდილებაზე დაფუძნებული. სეკულარიზმმა იარაღად გამოიყენა პოზიტივისტური მეთოდი, რათა თანამედროვე ადამიანი რელიგიისადმი შეუსაბამო ან თუნდაც მტრულად განწყობილი ყოფილიყო.
სეკულარიზმი, რომელიც ფილოსოფიურად შეიმუშავეს ისეთმა მოაზროვნეებმა, როგორებიც არიან ჰიუმი და კონტი, და რომლის პროპაგანდაც განახორციელეს საზოგადოებრივმა აქტივისტებმა, როგორიცაა ჰოლიაკე, რადიკალური იყო. პროგრესის წინსვლის შედეგად ის ცდილობდა რელიგიის სრულად განდევნას საზოგადოების ცხოვრებიდან. საზოგადოების რადიკალური სეკულარიზაციის იდეა მეოცე საუკუნემდე გაგრძელდა. კომუნისტური ბლოკის ქვეყნებში, რომლებიც მარქსისტულ იდეოლოგიას მიჰყვებოდნენ, მან რელიგიის წინააღმდეგ სამხედრო კამპანიების ფორმა მიიღო. დასავლური დემოკრატიები რელიგიისადმი უფრო რბილ ბოიკოტურ მიდგომას ამჯობინებდნენ.
1968 წელს „ნიუ-იორკ ტაიმზისათვის“ გაკეთებულ კომენტარში პიტერ ბერგერმა (1929–2017) ამგვარად შეაჯამა მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი დასავლური სეკულარიზმის პროგრამა: „ოცდამეერთე საუკუნეში რელიგიური მორწმუნეები, სავარაუდოდ, მხოლოდ მცირე სექტებში გაერთიანდებიან მსოფლიო სეკულარული კულტურისათვის წინააღმდეგობის გასაწევად“.[15] თუმცა ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისისთვის ბერგერმა აღიარა, რომ ცდებოდა. ამის ნაცვლად, მან აღიარა, რომ რელიგია საკმაოდ ცოცხალი რჩება დასავლურ საზოგადოებაში და სეკულარიზმს მისთვის ზიანი არ მოუტანია.[16]
სეკულარიზმის იდეოლოგია არ თმობს პოზიციებს და ახლა იმად გარდაიქმნა, რასაც შეიძლება ნეოსეკულარიზმი ეწოდოს. მისმა ერთ-ერთმა მომხრემ, სტივ ბრიუსმა, თავის წიგნში, „სეკულარიზაცია: არამოდური თეორიის დასაცავად“,[17] შეიმუშავა აპოლოგეტიკა 1960-იანი წლების სეკულარიზმის სტილში. ის, ერთი მხრივ, ემხრობა სეკულარიზმის კლასიკურ თეორიებს, რომელთა მიხედვითაც პროგრესი რელიგიას მოძველებულს ხდის. ამავე დროს, აღიარებს სეკულარიზაციის პროცესების სირთულესაც და მისი სწორხაზოვანი გაგების წინააღმდეგ გვაფრთხილებს. ინდივიდუალიზმის, პლურალიზმის, თანასწორობისა და რაციონალიზმის პრინციპებზე დაფუძნებულ საზოგადოებაში რელიგიამ თავის გადასარჩენად „ინდივიდების ზებუნებრივთან დაკავშირების გარდა სხვა საქმე“ უნდა მოძებნოს.[18] სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რელიგია ტეილორული „იმანენტური ჩარჩოებით“ უნდა შემოიფარგლოს.
როგორც ჩანს, ზოგიერთმა ეკლესიამ შეგნებულად შეასრულა ბრიუსის რეკომენდაციები. ისინი სეკულარიზმის იდეოლოგიას საკუთარი პირობებით დაემორჩილნენ. შედეგად, ექსკლუზიურად კონცენტრირდებიან სოციალურ დღის წესრიგზე, აკეთებენ გრძელ განცხადებებს პოლიტიკურ საკითხებზე და ღმერთზე ორიენტირებულ საუბრებს მოკლედ ასრულებენ. სხვა ეკლესიები აჯანყდნენ სეკულარიზმის წინააღმდეგ; თუმცა მათი ჯანყი ყოველთვის როდი იწვევს მათი იდეოლოგიური მარწუხებიდან გათავისუფლებას. სეკულარიზმის იდეოლოგიასთან დაპირისპირებით ისინი ხანდახან სხვა სახის იდეოლოგიას, სხვა ‘იზმს’ – ანტისეკულარიზმს – ავითარებენ:
ანტისეკულარიზმის ყველაზე სრულყოფილი განსახიერება ფუნდამენტალიზმია. ტერმინი მომდინარეობს ბროშურების კრებულიდან, „საფუძვლები (ფუნდამენტები): ჭეშმარიტების დამოწმება“, რომელიც 1910-იან წლებში ევანგელისტურმა ჯგუფებმა გამოსცეს ჩიკაგოში.[19] ამ ჯგუფების თავდაპირველი პროგრამა, სადაც საუბარი იყო ბიბლიური კრიტიკისა და რაციონალიზმის წინააღმდეგ რწმენის საკითხებზე, თანდათან უფრო ფართო ანტიმოდერნისტულ დღის წესრიგში გადაიზარდა და ფართოდ გავრცელდა სხვადასხვა კონფესიაში შეერთებულ შტატებსა და მის ფარგლებს გარეთ. პირველმა მსოფლიო ომმა ფუნდამენტალიზმი აიძულა შედარებით მშვიდობიანიდან, სამხედრო ენაზე გადასულიყო. მისი ლექსიკა ახლა მოიცავდა „შეტაკებებს“, „ბრძოლებს“ და „ჯვაროსნულ ლაშქრობებს“ მოდერნიზმის წინააღმდეგ. თუმცა მისმა „გენერალურმა შეტაკებამ“, სკოუპის სასამართლომ (1925), მას პიროსის გამარჯვება მოუტანა, რამაც გამოუსწორებლად დააზიანა მისი რეპუტაცია დასავლურ საზოგადოებაში.
1940-იან წლებში ფუნდამენტალისტურმა ჯგუფებმა სხვადასხვა ეკლესიაში შექმნეს ტრანსდენომინაციური ალიანსები. 1960-იან წლებში ისინი მოხალისეებად მიიღეს კულტურულ ომებში. სეკულარიზმი მათი მთავარი მტერი გახდა. მასთან საბრძოლველად მათ გამოიყენეს ინტელექტუალური, სოციალური და მედიაინსტრუმენტები,[20] რომელთა უმეტესობა საერო იყო. ამან ფუნდამენტალიზმი ეფექტიან სეკულარულ ფენომენად აქცია. რ. სკოტ ეპელბიმ მართებულად შენიშნა ფუნდამენტალიზმის ეს პარადოქსი:
აქ ვხვდებით ფუნდამენტალიზმების განმსაზღვრელ ირონიას: ტრადიციული რელიგიის ეს თვითგამოცხადებული დამცველები არცთუ ისე „ტრადიციულები“ არიან. . . . ფუნდამენტალისტები ვერ იტანენ ტრადიციონალისტ ან უბრალოდ კონსერვატორ მორწმუნეებს, რომლებიც ცდილობენ იცხოვრონ ისტორიული ტრადიციის რთულ და ზოგჯერ ორაზროვან საზღვრებში. ამის საპირისპიროდ, ფუნდამენტალისტები „პროგრესულები“ არიან იმ გაგებით, რომ ისინი რელიგიური ტრადიციის მობილიზებას კონკრეტული დროებითი მიზნისთვის ცდილობენ (მაშინაც კი, თუ საბოლოო გამარჯვება შეიძლება ისტორიის მიღმა დარჩეს). პოლიტიკაში, სამოქალაქო ომში, განმათავისუფლებელ მოძრაობებსა და სოციალურ რეფორმებში ჩართვას ცენტრალური მნიშვნელობა აქვს ფუნდამენტალისტური მენტალიტეტისათვის: რელიგია არის ან უნდა იყოს ძალა სამყაროს შესაცვლელად, მის ღმერთის ნებასთან მისასადაგებლად და ღვთაებრივი გეგმის წინსვლისათვის. ამ მისწრაფებით, ფუნდამენტალისტები ცოტათი ან არაფრით განსხვავდებიან სხვა „პროგრესული“ რელიგიური მოძრაობებისგან სოციალური ცვლილებებისა და სამართლიანობისთვის.[21]
ამგვარად, ანტისეკულარიზმის იდეოლოგია თანამედროვეობის იმანენტურ ჩარჩოს თავს ვერ დააღწევს. ეს ჩარჩო სეკულარიზმისა და ანტისეკულარიზმის იდეოლოგიებს ერთმანეთის მსგავსს ხდის. ამ ჩარჩოში ორივე იდეოლოგია ხელს უწყობს სოციალურ ფენომენებს, რომლებსაც შემდგომში განვიხილავთ, როგორც სოციალურ და პოლიტიკურ რელიგიებს.
თარგმანი მომზადდა სოციალური სამართლიანობის ცენტრი მიერ, USAID პროგრამის “ერთიანობა მრავალფეროვნებაშია” ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება საქართველოს გაეროს ასოციაციის მიერ, აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს ფინანსური მხარდაჭერით. სტატიაში მოცემული შეხედულებები და მოსაზრებები ეკუთვნის პუბლიკაციის ავტორ(ებ)ს და არ უნდა აღიქმებოდეს ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს და საქართველოს გაეროს ასოციაციის პოზიციად.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] იხ. Peter Berger, The Sacred Canopy. Elements of a Sociological Theory of Religion (Garden City, NY: Doubleday, 1967).
[2] R. A. Markus, Saeculum: History and Society in the Theology of St Augustine (Cam- bridge: Cambridge University Press, 1970), xxii.
[3] იხ. Daniel Bell, The End of an Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties (New York: Collier, 1962), 399.
[4] იხ. Bell, End of an Ideology, 394, 400.
[5] ასე ეწოდება დესტუტ დე ტრეისის ძირითად ნაშრომს Eléments d’idéologie, რომელიც ხუთ ტომად გამოიცა 1801–1815 წლებში.
[6] იხ. Bell, End of an Ideology, 394–95.
[7] See Harald Bluhm, Karl Marx, Friedrich Engels, Die deutsche Ideologie (Berlin: Akademie Verlag, 2010).
[8] იხ. Wolfgang Thumser, Kirche im Sozialismus: Geschichte, Bedeutung und Funk- tion einer ekklesiologischen Formel [ეკლესია სოციალიზმში: ეკლესიოლოგიური ფორმულის მნიშვნელობა და ფუნქცია] (Tübingen: J.C.B. Mohr, 1996).
[9] იხ. Bell, End of an Ideology.
[10] ამას აღმოსავლეთის ბლოკში იდეოლოგიების გაკოტრებამდე კიდევ რამდენიმე ათეული წელი დასჭირდა.
[11] იხ. David Hume, Hume on Religion (Cleveland, OH: World, 1964); Auguste Comte, Système de politique positive. Ou traité de sociologie, instituant la religion de l’humanité [პოზიტიური სახელმწიფო მმართველობის სისტემა] (Bruxelles: Culture et Civilisation, 1969).
[12] იხ. Nikki Keddie, “Secularism and Its Discontents”, Daedalus 132, no. 3 (2003), 14–15.
[13] იხ. his pamphlet George Jacob Holyoake, Principles of Secularism. Briefly Explained (London: Austin, 1871).
[14] იხ. Noah Feldman, Divided by God: America’s Church-State Problem—and What We Should Do about It (New York: Farrar, Straus & Giroux, 2005), 113–14.
[15] “A Bleak Outlook Is Seen for Religion”, New York Times, February 25, 1968, 3.
[16] Peter Berger, ed., The Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics (Grand Rapids: Eerdmans, 1999), 2.
[17] Steve Bruce, Secularization: In Defence of an Unfashionable Theory (Oxford: Oxford University Press, 2011).
[18] Steve Bruce, God Is Dead: Secularization in the West (Malden, MA: Blackwell, 2002), 30.
[19] R. A. Torrey and A. C. Dixon, The Fundamentals: A Testimony to the Truth, (Grand Rapids: Baker, 2008).
[20] იხ. Clark H. Pinnock, Biblical Revelation: The Foundation of Christian Theology (Chicago: Moody, 1971), x.
[21] R. Scott Appleby, “Fundamentalisms”, in A Companion to Contemporary Political Philosophy, ed. Robert E. Goodin, Philip Pettit, and Thomas W. Pogge (Malden, MA: Wiley Blackwell, 2007), 1:407.
