ფსიქიატრიული დახმარების პროგრამას პირველად 2005 წელს შევეხე, ბიოლოგიის მაგისტრატურის პირველ კურსზე. დეტალებს არ ჩავუღრმავდები, რადგან ეს ნაკლებად მნიშვნელოვანია, უბრალოდ ვიტყვი, რომ უცებ დამეწყო პრობლემები, უძილობა, გარკვეული უცნაური გამოცდილებები, შევწყვიტე კონტაქტი ირგვლივმყოფებთან, რის გამოც ჩემმა ოჯახმა ძალიან ინერვიულა, საბოლოო ჯამში მიმიყვანეს თბილისის ერთ-ერთ ფსიქიატრიულ ინსტიტუციაში, სადაც ჩემი ნების წინააღმდეგ ჩამკეტეს განყოფილებაში, შემბოჭეს და გამიკეთეს ფსიქოტროპული წამლის ინექცია.

ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში სულ 2-3 კვირა ვიყავი ჩაკეტილი, მაგრამ ეს საკმარისი იყო იმისთვის, რომ შოკი მიმეღო. უცებ აღმოვაჩინე, რომ 21-ე საუკუნეში თურმე არსებობს ისეთი ადგილი, სადაც ადამიანის პიროვნებას, ნებას, უფლებებს სრულად აიგნორებენ და სადაც შენი მდგომარეობის გაპროტესტება ნიშნავს კიდევ უფრო მეტ შეზღუდვებს და ინექციებს, იმ ლოგიკით, რომ ფსიქიკურად ავადმყოფი ყოველთვის აპროტესტებს, რომ ის ფსიქიკურად ავადმყოფია და ექიმმა ყოველთვის უკეთ იცის რა გჭირდება შენ. როცა უკან დავბრუნდი და გადამიყვანეს ამბულატორიულ მომსახურებაზე, ამბულატორიაშიც ჩემი მკურნალი ექიმი კარგ პროგნოზებს არ აკეთებდა, დედაჩემთან საუბრობდა, რადგან სავარაუდოდ ფიქრობდა,რომ ჩემთან საუბარი არ ღირდა. მისი დასკვნა ასეთი იყო: „ავადმყოფია, წამლები სიცოცხლის ბოლომდე უნდა დალიოს“. ერთ დღეს, როცა ვთქვი, რომ ამ წამლების გამო ვერ ვკონცენტრირდები ვერაფერზე და არ შემიძლია წიგნების წაკითხვა, მითხრა: „რად გინდა წიგნები, მიდი დედას სამზარეულოში დაეხმარე“.

იმ პერიოდში განადგურებულად ვგრძნობდი თავს, არა მარტო იმიტომ, რომ ფსიქიკური კრიზისი დამემართა, არამედ იმიტომაც, რომ უცებ დავკარგე ჩემი ადგილი სამყაროში. გავხდი ქრონიკული ავადმყოფი, რომელსაც სიცოცხლის ბოლომდე უწევდა ფსიქოტროპული წამლების დალევა და წიგნებზე, ასევე გეგმებზე უარის თქმა. ამასთან ვფიქრობდი, რომ რადგან ჩემი ტვინი ავად არის, არ ღირს ჩემი იდეების განხორციელება, სხვა ადამიანებს უნდა მოვუსმინო. ეს საშინელი პერიოდი დღემდე რჩება ჩემს ცხოვრებაში ნულოვან წერტილად, სადაც პიროვნება იმ დონემდე ეცემა, რომ პასიურ რეჟიმში გადადის და ყველაფერში დამოკიდებულია სხვა ადამიანების გადაწყვეტილებებზე. პარადოქსია, მაგრამ ამ მდგომარეობიდან გამოსვლაში ჩემი ფსიქიატრი დამეხმარა. მე მას უბრალოდ რჩევა ვთხოვე კონფერენციაზე გასვლის წინ, რამე დასამშვიდებელი მინდოდა საჯარო გამოსვლისთვის, მან კი საპასუხოდ, ნეიროლეპტიკების დოზა გამიორმაგა. მე ვიცოდი, რომ ამ დოზის ფონზე საერთოდ ვერ ვიქნებოდი ფუნქციონალური და სრულიად დავკარგავდი კონცენტრაციის უნარს. ეს მანაც იცოდა, მაგრამ სავარაუდოდ ჩათვალა, რომ კონფერენციაზე გასვლა ჩემი ბოდვა იყო და ღირდა ამ ბოდვის შეწყვეტა. როგორც ბიოლოგი, მე ვგრძნობდი პატივისცემას სამედიცინო სისტემის, მათ შორის ფსიქიატრიის მიმართ, მაგრამ იმ წუთას გავიგე, რომ ის მე არ მისმენს, რომ სისტემისთვის მე, როგორც პიროვნება არ ვარსებობ. არსებობს გარკვეული დიაგნოზი, რომელიც საჭიროებს ამა და ამ მედიკამენტებს, ამა და ამ დოზებით. ის, რომ მე ვერ გავალ კონფერენციაზე, ვერ წავიკითხავ წიგნებს, ვერ გავაკეთებ იმას რაც მინდა, სისტემისთვის სრულიად არარელევანტურია. იმ მომენტში გადავწყვიტე, რომ მაშინ ჩემთვისაც დაკარგავდა ამგვარი სისტემა რელევანტურობას. რატომ უნდა ვცე პატივი იმ პროფესიონალურ აზრს, რომელიც მე არ მცემს პატივს? იმ წამს გადავწყვიტე, რომ საკუთარი ცხოვრება მე უნდა მემართა და მე თვითონვე უნდა ამეღო პასუხისმგებლობა ყველა გადადგმულ ნაბიჯსა თუ შესაძლო რისკზე.

ამ ამბიდან 14 წელი გავიდა. ამ პერიოდის განმავლობაში კიდევ ორჯერ მომიწია საავამდყოფოში დარჩენა - პირველი სტაციონირებიდან ერთი წლის მერე და 2011 წელს. ორივე სტაციონირება, მიუხედავად იმისა, რომ ფაქტობრივად არანებაყოფლობითი იყო, ჩემთვის საინტერესო და ბევრის მომცემი აღმოჩნდა. საინტერესო იყო არა მკურნალობის გამო, არამედ იმ ადამიანების გამო, რომლებსაც ინსტიტუციაში შევხვდი. ჩვენ ყველანი დახურულ სივრცეში ვიყავით გამოკეტილები, პერსონალი ზოგიერთ პაციენტს სცემდა კიდეც, განსაკუთრებით მათ, ვისაც გადაადგილება უჭირდათ. 2011 წლის თებერვლის ერთ ყინვიან დღეს კი, ერთ-ერთ პაციენტს პერსონალმა ერთი ბოთლი ცივი წყალი გადაასხა - ეს სასჯელი იყო იმისთვის, რომ პაციენტმა უკმაყოფილება გამოხატა. სტაციონარში პატარა ფეჩით ვთბებოდით, რომელშიც რეზინის ფეხსაცმელებს ყრიდნენ. მედპერსონალი ჩვენთან ძირითადად არ საუბრობდა, მაშინ კი როცა საუბრობდა, იგრძნობოდა დაცინვის ტონი. ადამიანებს აქ ორ ჯგუფად ჰყოფდნენ „ავადმყოფებად“და „ნორმალურებად“. მე ავადმყოფის სტატუსი მქონდა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ მე ბარიკადების ერთ მხარეს, დანარჩენი სამყარო სხვა მხარეს იდგა. დანარჩენი სამყაროს იმედი არ გვქონდა, მათ ხომ ასეთი დამანგრეველი სისტემის არსებობა დაუშვეს? ისინი ხომ ფიქრობენ, რომ თუ ფსიქიკური დაავადების დიაგნოზი გაქვს, ეს ნიშნავს, რომ ნებისმიერი ჩარევა ნებადართულია და ფსიქიატრმა უკეთ იცის რა გჭირდება.

როგორც აღვნიშნე, ერთადერთი პოზიტიური, რასაც ინსტიტუციაში შევხვდი, თავად პაციენტები იყვნენ. ისინი ყურადღებას მაქცევდნენ და ზრუნავდნენ ჩემზე, პასუხობდნენ ჩემს შეკითხვებს, მიზიარებდნენ საკუთარ გამოცდილებას და განცდებს, ჩვენ ერთად ვფიქრობდით ფილოსოფიურ და რელიგიურ საკითხებზე და იმაზე, თუ სად არის სიმართლე, არის ყველა ჩვენი განცდა ილუზია, თუ მასში არსებობს რეალობის მარცვლები. მათთვის ობიექტი არ ვიყავი. გვქონდა განცდა, რომ ჩვენ გვაქვს გავლილი ერთნაირი ეტაპი, რაც სხვა ადამიანებისთვის გაუგებარი იქნება. ჩვენ დავრჩით ადამიანებად და მზად ვიყავით სხვა ჩვენს მდგომარეობაში მყოფბის მხარდასაჭერად.

14 წელი გავიდა ჩემი პირველი სტაციონირებიდან, ამის მერე გავხდი არასამთავრობო ორგანიზაციის წევრი, რომელიც პაციენტებს ეხმარებოდა მათი უფლებების დაცვაში, გავიარე რამდენიმე ტრენინგი, მათ შორის საზღვარგარეთ, შევხვდი ყოფილ პაციენტებს სხვა ქვეყნებიდან, გავხვდი ევროპული ფსიქიატრიის სერვის მომხმარებელთა და გადარჩენილთა ქსელის თავმჯდომარე, მოვიარე საქართველოს ყველა ფსიქიატრიული დაწესებულება, უკვე არა როგორც პაციენტის, არამედ როგორც პრევენციის ეროვნული მექანიზმის ერთ-ერთი მონიტორის როლში. ბევრი რამე შეიცვალა ჩვენს ფსიქიატრიულ სისტემაში, მაგრამ სამწუხაროდ, ბევრი კვალავაც უცვლელი დარჩა.

სამწუხაროდ, ქვეყანაში სათემო სერვისების ნაკლებობაა. სოც.მუშაკმა ადამიანის შესაბამის სერვისებში ჩართვა უნდა უზრუნველყოს (მაგალითად, საცხოვრისის პროგრამაში, ან მხარდაჭერილ განათლებაში, დასაქმებაში, პერსონალური ასისტირების სერვისში, თვით დახმარების ჯგუფებში, ყოფილ პაციენტთა კლუბებში ან სხვა). ჩვენთან ასეთი პროგრამები ან საერთოდ არ არის, ან იმდენად მცირე და არაეფექტიანია, რომ მასში ადამიანის ჩართვა ნაკლებად რეალისტურია. თუ ოჯახი უარს ამბობს პაციენტის წაყვანაზე და პაციენტს სხვა გამოსავალი არ აქვს, რა უნდა გააკეთოს სოც.მუშაკმა ? ერთ-ერთი სოცმუშაკი ჩემთან საუბარში იხსენებს, რომ ზოგჯერ პაციენტი სახლში მიუყვანია და კარებთან დაუტოვებია, შემდეგ კი ჩუმად, ბუჩქებიდან დაკვირვებია, გაუღებდნენ თუ არა კარს, ტერიტორია კი მხოლოდ მას შემდეგ დაუტოვებია, როცა დარწმუნებულა, რომ ადამიანი ქუჩაში არ რჩება.

საქართველომ მოახდინა გაეროს შშმ პირთა უფლებების კონვენციის რატიფიცირება და შეიცვალა ჩვენი კანონმდებლობა: ჩანაცვლებითი გადაწყვეტილების მიღების სისტემა მხარდაჭერილი გადაწყვეტილების მიღების სისტემამ შეცვალა. ქაღალდზე ეს ნიშნავს, რომ ვერავინ მიიღებს გადაწყვეტილებას შენ ნაცვლად და ვერ გაიძულებს მაგალითად, დაწესებულებაში ყოფნას, თუ ამაზე თანახმა არ ხარ. თუმცა პრაქტიკულად სისტემა ჯერჯერობით ისე არ მუშაობს, როგორც საჭიროა, მათ შორის იმიტომ, რომ რეფორმების უშუალო იმპლემენტატორებს (სოც.მუშაკებს, მხარდამჭერებს, ადვოკატებს, მოსამართლეებს) შესაბამისი ტრენინგი გავლილი არ აქვთ და უჭირთ ახალი კანონმდებლობის მოთხოვნების სწორად გაგება და სწორი შესრულება. ამასთან, არ გაგვაჩნია მხარდამჭერების სერვისი, ისეთი მაგალითად, როგორიცაა პერსონალური ომბუდსმენი შვედეთში (PO). ჩვენი კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს წინასწარ განკარგულებებს, პაციენტის წინასწარ გამოხატული ნების არსებობას, იმაზე თუ რა ტიპის დახმარებას ისურვებდა პირი, ფსიქიკური კრიზისის დროს, თუ მასთან კომუნიკაცია იქნება შეუძლებელი ფსიქიკური პრობლემების გამო. ამ ორი მნიშვნელოვანი კომპონენტის გარეშე, რომელიც ხაზგასმულია ასევე გაეროს შშმ პირთა უფლებების კომიტეტის მიერ, შეუძლებელია საქართველოს მიერ დაწყებული რეფორმის ეფექტიანად შესრულება.

წინგადადგმული ნაბიჯია, რომ ბოლო 2 წლის განმავლობაში ფსიქიატრიული პროგრამის ბიუჯეტი მნიშვნელოვნად გაიზარდა, ამ წელს ბიუჯეტი 24 მილიონი ლარია, მაშინ როცა 2017 წელს 16 მილიონი იყო. ამ თანხის მნიშვნელოვანი ნაწილი წავიდა სათემო სერვისებში, გაუმჯობესდა თანაფარდობა სტაციონარული და სათემო სერვისების დაფინანსებას შორის. ამჟამად მთლიანი ბიუჯეტის 60% მიდის სტაციონარებზე, რაც 15 %-ით ნაკლებია ვიდრე 2017 წელს, შესაბამისად, თანხის 40% მიდის ისეთ სათემო სერვისებში, როგორიცაა მაგალითად, ამბულატორიული მომსახურება, კრიზისული ინტერვენციის სერვისი და მობილური გუნდები.

თუმცა მაინც ბევრი მნიშვნელოვანი სერვისი რჩება ყურადღების და შესაბამისად, დაფინანსების გარეშე, მათ შორის, ძალზე მცირეა რეაბილიტაციის და საცხოვრებლის კომპონენტი, მიუხედავად საჭიროებისა, ფსიქოსოციალური რეაბილიტაციის დღის ცენტრებზე სულ იხარჯება 88 000 ლარი 24 მილიონიდან, ანუ 0,37%. გასაკვირი არ არის, რომ ამ ცენტრების მომსახურება (საქართველოში სულ 3 ასეთი ცენტრია) ხელმისაწვდომია პაციენტების მხოლოდ ძალზე მცირე ნაწილისთვის. რაც შეეხება საცხოვრებელს, არსებული პანსიონატური პროგრამა, რომელიც ხორციელდება ქუტირის ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში, ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებს: იქ არა მხოლოდ არ არის შექმნილი თემში ინტეგრაციისთვის აუცილებელი პირობები, არამედ ბენეფიციარები ისევ ჩაკეტილ სივრცეში ცხოვრობენ, მამაკაცებს და ქალებს არც გასაუბრების უფლება აქვთ, საცხოვრებელი პირობები ძალიან ცუდია, დარღვეულია პრივატულობის ყველა ნორმა - 6-8 ბენეფიციარი იმყოფება თითო პალატაში, რომლის კარები არ იკეტება. განსაკუთრებით უჭირთ ეტლით მოსარგებლეებს, რადგან ტუალეტი არ არის ადაპტირებული და ვედროში უწევთ ბუნებრივი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება, ამასთან, ამ ვედროების გატანაში სხვა პაციენტები ეხმარებიან, მათ შორის იმიტომ, რომ პერსონალი ძალიან ცოტაა და ყველას მომსახურებას ფიზიკურად ვერ შეძლებენ

ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებში, განსაკუთრებით დიდებში, ასევე ხშირად არის პერსონალის მკვეთრი ნაკლებობა: მაგ. 50 პაციენტს სულ 2 სანიტარი/მომვლელი ემსახურება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამ 50-დან 3-5 განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში და საჭიროებს დახმარებას საჭმლის მიღების დროს, ასევე ტუალეტში გასვლის და ზოგადად გადაადგილების პროცესში, გასაგებია, რომ მომვლელები ვერ მოასწრებენ ამ დახმარების გაწევას და სხვა პაციენტების სათანადო მომსახურებას. ამიტომ დაგვიანებულია ხოლმე პაციენტებს შორის კონფლიქტებზე რეაგირება და გამოიყენება დამატებითი ძალა პაციენტების გასაკონტროლებლად - დაცვის თანამშრომლები და რა თქმა უნდა, ფიზიკური და ქიმიური შეზღუდვის მეთოდები.

სამწუხაროდ, არ ხდება ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციური ინტერვენციები, უნარ-ჩვევების აღდგენაზე მუშაობა. არ მიმდინარეობს ფსიქოგანათლება, მათ შორის მედიკამენტების გვერდითი ეფექტების შესახებ და ადამიანმა არ იცის, რა ხდება მის თავს. გაწერილ პაციენტს თემში არ ხვდება სათანადო სერვისები, ამიტომ საავადმყოფოდან დაბრუნების შემდეგ ხშირად უწევთ იზოლაციაში ყოფნა. რასაკვირველია, იზოლაცია ხელს არ უწყობს არც ერთი ადამიანის ფსიქიკურ ჯანმრთელობას, ასე რომ სოციალური კავშირების და საზრიანი აქტივობების გარეშე დატოვებული ადამიანი ისევ მალე ბრუნდება საავადმყოფოში. მრავალწლიანი ინსტიტუციონალიზაციის და ფსიქოტროპული წამლების ხანგრძლივი მიღების შემდგომ, ადამიანები კარგავენ ყველანაირ სოციალურ უნარებს, ინიციატივას და მოტივაციას, რომ რამე შეცვალონ საკუთარ ცხოვრებაში. ინსტიტუციებში მყოფ ხალხს მიზანმიმართული რეაბილიტაცია და დაკარგული უნარების აღდგენა სჭირდება, ამ მდგომარეობიდან გამოსასვლელად. რაც მთავარია, მათ სჭირდებათ მხარდაჭერა საზოგადოებისგან, რომელიც სამწუხაროდ, ხშირად არ არის მზად, მიიღოს ყოფილი პაციენტი თემში. საჭიროა იმ უაზრო შიშის გადალახვა, რომელიც საზოგადოების დიდ ნაწილში იბადება ფსიქიკური პრობლემების ხსენების დროს, იმ სტერეოტიპის აღმოფხვრა, რომ ყველა ფსიქიკური პრობლემების მქონე პოტენციური მკვლელია, ან მანიაკი. უნდა ვიფიქროთ იმ ადამიანებზეც, რომლებსაც ფსიქიკური პრობლემების გასამკლავებლად დახმარება და ზრუნვა სჭირდებათ, მაგრამ ამის აღიარებას ვერ ბედავენ ზუსტად იმ შიშით, რომ დახმარების ნაცვლად, დამცირებას, თავისუფლების აღკვეთას და არანებაყოფლობით ფარმაკოლოგიურ მკურნალობას მიიღებენ.

ფსიქიკური პრობლემების მიმართ ადეკვატური ყურადღება, არსებული სერვისების გამოსწორება და ახალი საჭირო სერვისების შექმნა არა ცალკეულ პირებს, არამედ მთელ საზოგადოებას სჭირდება, რადგან არც ერთი ადამიანი არ არის დაზღვეული ფსიქიკური პრობლემებისგან ცხოვრების ნებისმიერ ეტაპზე.

ბლოგპოსტი მომზადებულია პროექტის - „ქმედუნარიანობის ინსტიტუტის განხორციელების ხელშეწყობა საქართველოში“ - ფარგლებში. პროექტი მხარდაჭერილია „ღია საზოგადოების ფონდების“ (OSF) მიერ და მას ახორციელებენ ორგანიზაციები - „ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი“ (EMC), „პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისათვის“ (PHR), „საქართველოს სოციალურ მუშაკთა ასოციაცია“ (GASW) და „გლობალური ინიციატივა ფსიქიატრიაში - თბილისი“ (GIP – Tbilisi).ბლოგპოსტში გამოთქმული მოსაზრებები გამოხატავს ავტორის პოზიციას და შესაძლოა არ ასახავდეს „ღია საზოგადოების ფონდების“ (OSF) შეხედულებებს.

გაზიარება