2020 წლის ბოლოს საქართველოში COVID 19-ის გავრცელება რეკორდულ მაჩვენებლებს აღწევს. ამ დროისთვის ქვეყანაში დაფიქსირებულია 200,000-ზე მეტი დადასტურებული ინფიცირების შემთხვევა, გარდაცვლილია 2,000-ზე მეტი ადამიანი. ინფიცირების მეორე ტალღასთან ერთად დაწესებულია ეკონომიკური შეზღუდვები და გამოცხადებულია კომენდანტის საათი. ახალ შეზღუდვებთან ერთად გამოცხადდა ანტიკრიზისული პროგრამების მეორე ტალღაც. ახალი ანტიკრიზისული ზომები კომუნალური ხარჯების სუბსიდირებას, საბანკო სესხების გადავადებას, საყოველთაო და მიზნობრივ საგადასახადო შეღავათებს, ახალ საგრანტო და საკრედიტო შეთავაზებებს მოიცავს. ახალი ანტიკრიზისული პროგრამების დაფარვა და მათი გრძელვადიანი გავლენა, მათ შორის თუ როგორ გადანაწილდება ახალი საკრედიტო ვალდებულებები ბიუჯეტის სამომავლო ხარჯებში, ბევრ კითხვის ნიშანს აჩენს.  

ვის (არ) ფარავს ანტიკრიზისული პროგრამების მეორე ტალღა

სოციალური დახმარების ძირითადი ნაწილი ამ პროგრამების მიხედვით გაიცემა:

• ფორმალურ სექტორში დროებით სამსახურდაკარგული პირები - 2021 წლის იანვრიდან 6 თვის განმავლობაში მიიღებენ 200 ლარიან დახმარებას (ჯამში 1,200 ლარი).
• იმ ობიექტებში დასაქმებული პირებისა და ინდ. მეწარმეები ვისაც საქმიანობა შეუჩერდებათ დეკემბერსა და იანვარში დაწესებული დამატებითი შეზღუდვების შედეგად - მიიღებენ ერთჯერადი 300 ლარიან დახმარებას.
• 65-დან 100 ათას სოციალურ ქულამდე მყოფი ოჯახები - მიიღებენ დახმარებას იანვრიდან 6 თვის განმავლობაში თვეში საშუალოდ 100 ლარის ოდენობით (ოჯახის წევრთა რაოდენობის მიხედვით, ჯამში 600 ლარი)
• 0-დან 100 ათას ქულამდე მყოფი ოჯახები რომლებსაც ჰყავთ 3 ან მეტი 16 წლამდე ასაკის ბავშვი - 6 თვის განმავლობაში მიიღებენ თვეში 100 ლარს (იანვრიდან ივნისის ჩათვლით, ჯამში 600 ლარი)
• 18 წლამდე შშმ და მკვეთრად გამოხატული შშმ პირები - მიიღებენ თვეში 100 ლარს, 6 თვის განმავლობაში (ჯამში 600 ლარი).

მთავრობის მიერ მეორე ტალღის ფარგლებში გამოყოფილი დახმარების მიღების კრიტერიუმები დახმარების მიმღებთა ოდენობას, პირველი ტალღის ანტიკრიზისულ პროგრამებთან მიმართებით, მკვეთრად ამცირებს. კერძოდ, დაწესებული 300 ლარიანი დახმარებით ერთჯერადად ისარგებლებენ:

• დაქირავებით დასაქმებულები რომლებიც სამუშაოს იმ დამქირავებლის სასარგებლოს ეწეოდნენ რომელთაც 28 ნოემბრიდან დაწესებული შეზღუდვების გათვალისწინებით საქმიანობა შეუჩერდათ და ამასთან, რომლებიც არ იღებენ შრომით ანაზღაურებას შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის თუ შეჩერების გამო.
• ინდივიდუალური მეწარმეები, მცირე ბიზნესის სტატუსის მქონე მეწარმე ფიზიკური პირები, ფიქსირებული გადასახადის გადამხდელი ფიზიკური პირები და მიკრობიზნესის სტატუსის მქონე ფიზიკური პირები, ცალკეული პირობების დაკმაყოფილების შემთხვევაში.
• არაფორმალურად დასაქმებულები (თვითდასაქმებულები) რომლებიც ფაქტობრივად ეწეოდნენ ეკონომიკურ საქმიანობას იმ ობიექტზე, რომელსაც 2020 წლის 28 ნოემბრიდან ვირუსის მეორე ტალღის ფარგლებში შეჩერებული აქვს საქმიანობის განხორციელებისა და სარეალიზაციო სივრცეში მომხმარებელთა დაშვების უფლება.

პროგრამის მიხედვით, არაფორმალური სექტორისათვის ასევე შეიცვალა დახმარების მიღების წესი. პირველი ანტიკრიზისული პაკეტისგან განსხვავებით, როდესაც არაფორმალურად დასაქმებულს თავად შეეძლო საკუთარი მონაცემების სარეგისტრაციო ვებ-გვერდზე განთავსება, დღეისათვის, ერთჯერადი დახმარების მისაღებად სარეგისტრაციო ფორმის შევსების შესაძლებლობა ეძლევათ იმ პირებს, რომელთა ობიექტებზეც თვითდასაქმებული ფაქტობრივ ეკონომიკურ საქმიანობას ახორციელებდა, ასეთი კი შეიძლება იყოს ბაზრობისა თუ სხვა ობიექტის ადმინისტრაცია. მითითებული დოკუმენტაცია სახელმწიფოს მიმდინარე წლის 24 დეკემბრამდე უნდა წარედგინოს. აღნიშნული გარემოება კიდევ უფრო ართულებს თვითდასაქმებულთათვის დახმარების მიღების შესაძლებლობას. მაშინ როდესაც ობიექტების ადმინისტრაციას  აღნიშნული ინფორმაციის წარდგენას კანონმდებლობა არ ავალდებულებს, თვითდასაქმებულების ეს ნაწილი ობიექტის მფლობელების კეთილი ნების იმედად რჩებიან და ბუნდოვანია, რამდენად უზრუნველყოფს თითოეული ადმინისტრაცია შესაბამისი ინფორმაციის სახელმწიფოსათვის ზუსტად და განსაზღვრულ ვადაში მიწოდებას. აქვე აღსანიშნავია, რომ ქვეყნის მასშტაბით  დაწესებულმა შეზღუდვებმა არაფორმალური სექტორი სრულად მოიცვა და გამონაკლისი მხოლოდ აგრარულ ბაზრობებზე მომუშავე თვითდასაქმებულები აღმოჩნდნენ, რომელთაც დღეისათვის საქმიანობის გაგრძელების უფლება აქვთ.

გამკაცრებული შეზღუდვების ფონზე, სახელმწიფოს მიერ ანტიკრიზისული გეგმით დადგენილი მიზნებისა და კრიტერიუმების გათვალისწინებით, ცხადია რომ 300 ლარიანი დახმარებით თვითდასაქმებულთა მხოლოდ მცირე ნაწილი ისარგებლებს. სახელმწიფო კვლავ დახმარების გარეშე ტოვებს არაფორმალური სექტორის ყველაზე დაუცველ ჯგუფებს, ძიძებს, გარემოვაჭრეებს, საშინაო შრომაში ჩაბმულ ადამიანებს და სხვ. არაფორმალური სექტორი საქართველოში მთლიანი შიდა პროდუქტის ნახევარზე მეტს აწარმოებს^[1] ხოლო არასასოფლო-სამეურნო სექტორებში დასაქმებულთაგან ყოველი მესამე^[2] არაფორმალურადაა დასაქმებული. ამავდროულად, კრიზისებისას არაფორმალური სექტორი განსაკუთრებით ზარალდება, რადგან არაფორმალურ შრომაში ჩართულ პირებს ახასიათებთ მაღალი სოციალური და ეკონომიკური მოწყვლადობა. ხშირად ისინი ინფორმირებულები არ არიან სახელმწიფო პროგრამების შესახებ, ხოლო სახელმწიფო უწყებებს მათი საჭიროებების შესახებ მონაცემები და ინფორმაცია არ გააჩნიათ.

არაფორმალურ სექტორში დასაქმებულთა დაფარვა კითხვის ნიშნებს აჩენდა პირველი ანტიკრიზისული პაკეტის ადმინისტრირებისასაც, როცა ძიძების, გარემოვაჭრეებისა და არაფორმალურად დასაქმებულთა არაერთი სხვა ჯგუფისთვის ანტიკრიზისულ პროგრამებში მოხვედრის კრიტერიუმები ბუნდოვანი და წინააღმდეგობრივი აღმოჩნდა. სავარაუდოა, რომ სწორედ არაფორმალური სექტორის არასაკმარისი დაფარვის გამო დარჩა შრომის ბაზრის დიდი ნაწილი ანტიკრიზისული დახმარების გარეშე. შიდა სამომხმარებლო მოთხოვნის შემცირებამ მნიშვნელოვნად შეამცირა არაფორმალურად დასაქმებულთა შემოსავლები. არაფორმალურად დასაქმებულთა შემთხვევაში გამოვლინდა ისიც, რომ ამ ჯგუფებს ხშირად ხელი არ მიუწვდებათ სახელმწიფო სერვისებსა და ინფორმაციაზე მათ შესახებ. არაფორმალური სექტორი ქართული შრომის ბაზრის (სასოფლო სამეურნო სფეროს გარდა) მესამედს ასაქმებს, რაც ნიშნავს, რომ ანტიკრიზისული პროგრამებმა ვერ მოიცვა შრომის ბაზარზე არაფორმალურ ეკონომიკურ საქმიანობაში ჩართული სოციალურად და ეკონომიკურად ყველაზე დაუცველი ჯგუფები.

ანტიკრიზისული პროგრამების შესაძლო გრძელვადიანი ფისკალური ეფექტები

კითხვის ნიშნებს ტოვებს მობილიზებული ფისკალური რესურსების შესაძო გრძელვადიანი ეფექტები. ასე გამოიყურება პირველი (4.5 მილიარდი ლარი) და მეორე ტალღებისთვის (1 მილიარდი ლარი) მობილიზებული დამატებითი საგარეო ვალის გადანაწილება:

• აზიის განვითარების ბანკი (ADB) - 1 მილიარდ 455 მილიონი ლარი
• გერმანიის რეკონსტრუქციის საკრედიტო ბანკი - 885 მილიონი ლარი
• საერთაშორისო სავალუტო ფონდი - 604 მილიონი ლარი
• აზიის ინფრასტრუქტურის საინვესტიციო ბანკი - 450 მილიონი ლარი
• საფრანგეთის განვითარების სააგენტო - 440 მილიონი ლარი
• მსოფლიო ბანკი - 396 მილიონი ლარი
• ევროკავშირი - 241 მილიონი ლარი.

ანტიკრიზისული პროგრამები მოსახლეობის და კერძო სექტორის მხარდამჭერ პროგრამებად იყოფა. ამ თანხების ნაწილი ბიუჯეტში ეკონომიკური კრიზისით გამოწვეული დანაკლისის შესავსებად მიიმართება, ნაწილით კი კერძო სექტორი ისარგებლებს. ჯერჯერობით უცნობია კონკრეტულად რა საკრედიტო პირობებსა და ვალდებულებებს ითვალისწინებს ახალი საგარეო ვალი. აღებული ვალის მოცულობის პროპორციულად იზრდება იმის რისკიც, რომ მომავალი წლების განმავლობაში დამატებითი ხარჯების გასტუმრება სოციალური პროგრამებისთვის დაფინანსების შემცირების გზით მოხდება.

თანდათან გროვდება ანტიკრიზისული პროგრამების შემუშავებისა და ადმინისტრირების საერთაშორისო გამოცდილება. თუ პანდემიის საწყის ეტაპზე ქვეყნებს საგანგებო და ხშირად უპრეცენდენტო მექანიზმების შექმნა უწევდათ, დღეს არსებობს კვლევები და ანგარიშები, რომლებიც მიმდინარე კრიზისზე რეაგირების სახელმწიფო სტრატეგიების მრავალფეროვნებას აღწერს და სხვადასხვა მიდგომების გავლენებსა და შედარებით უპირატესობებს აფასებს. დაგროვდა გამოცდილება სამუშაო ადგილებისა და ხელფასების შენარჩუნებისკენ მიმართული პროგრამების შესახებაც. ქვეყნების ნაწილი კერძო სექტორს დასაქმებულთა ხელფასების ნაწილობრივ სუბსიდირებას სთავაზობს. მაგალითად ბულგარეთში იმ სექტორებში, რომლებიც ყველაზე მეტად დაზარალდნენ,  სახელმწიფო სამსახურის დაკარგვის რისკის წინაშე მყოფი დასაქმებულების ხელფასის 60%-ს ფარავს. ხელფასების ნაწილობრივი სუბსიდირების პროგრამა მოქმედებს აზერბაიჯანშიც. სხვა ქვეყნებში კერძო სექტორს ანტიკრიზისულ დახმარებაზე წვდომა მხოლოდ იმ შემთხვევაში ენიჭებათ, თუ ისინი სამუშაო ადგილებს შეინარჩუნებენ. ზოგიერთ ქვეყანაში ეს მოთხოვნა საკმაოდ მკაცრიცაა და დასაქმებულთა 80%-ის შენარჩუნებას ითვალისწინებს. თურქეთში 2021 წლის იანვრამდე დამსაქმებლებს დასაქმებულთა სამსახურიდან დათხოვნა ეკრძალებათ. 

საქართველოს მთავრობის მიერ შემუშავებული ანტიკრიზისული პროგრამები ხელფასების სუბსიდირებას და სამუშაო ადგილების შენარჩუნებასთან დაკავშირებულ დათქმებს არ შეიცავს. პრობლემურია თავისთავად ანტიკრიზისული გეგმის ორ - “ბიზნესის მხარდაჭერის” და “მოქალაქეებზე ზრუნვის” - ნაწილებად დაყოფაც. სამართლიანობისა და ეფექტურობისთვის, ბიზნესის მხარდაჭერა კერძო სექტორში დასაქმებულებზეც უნდა ვრცელდებოდეს, ხოლო სოციალური ტრანსფერები სხვადასხვა ეკონომიკური საქმიანობების უწყვეტობას ან დროულად აღდგენას უზრუნველყოფდნენ. ბიზნესის მხარდაჭერის მოქალაქეებზე ზრუნვისთვის შემუშავებული პროგრამებისგან გამოყოფა იმაზე მიუთითებს, რომ ის არა სოციალური საჭიროებების დასაკმაყოფილებაზე, არამედ ვიწროდ კერძო სექტორისთვის გაჩენილი პრობლემების მოგვარებაზეა ორიენტირებული.

ნიშანდობლივია, რომ შეზღუდვების პირველი ტალღის მსგავსად, ანტიკრიზისული დახმარების ადმინისტრირებისთვის სახელმწიფოს სოციალური ტრანსფერების საგანგებო პროგრამების შემუშავება დასჭირდა, სოციალური დაცვის არსებული ინსტუმენტები კი პროცესში მეორეხარისხოვან როლს თამაშობს. სოციალური შემწეობის სისტემა გაფართოების საშუალებას იძლევა, თუმცა დაზარელებულთა სრულად მოცვა მას არ შეუძლია. სოციალური დაცვის სხვა ფუნდამენტური ინსტრუმენტები - მინიმალური ხელფასი, უმუშევრობის შემწეობა ან უმუშევრობის დაზღვევა - საქართველოში არ ფუნქცუინირებს, რაც იმას ნიშნავს, რომ კრიზისებისას სახელმწიფოს მასშტაბური სოციალური კრიზისის თავიდან ასაცილებლად საგანგებო პროგრამების შემუშავება უწევს.

სოციალური ტრანსფერების საგანგებო პროგრამების ამოქმედება დამატებით სირთულეებს აჩენს - საჭირო ხდება ადმინისტრირებისა და კრიტერიუმის შემუშავების დაჩქარებულად შემუშავება, დამატებითი ფისკალური და ადამიანური რესურსების მობილიზება. ეს პრობლემები კრიზისის გაჩენისთანავე გაჩნდა, როცა სოციალურ აგენტებს და სხვებს ვისაც დახმარების გაცემა და გაჩენილ საჭიროებებზე რეაგირება დაევალათ ამისთვის საკმარისი რესურსები არ აღმოაჩნდათ. იმ ქვეყნებში, სადაც ანტიკრიზისული პროგრამები უფრო ეფექტურად განხორციელდა ახალი დატვირთვა და სოციალური ტრანსფერების ნაწილი უკვე არსებული სისტემებზე - უმუშევრობის დაზღვევის ან კომპენსაციის - გადანაწილდა.

ამ გარემოებების გათვალისწინებით, აუცილებლად მივიჩნევთ საქართველოს მთავრობამ და ანტიკრიზისული პროგრამების შემუშავებასა და ადმინისტრირებაში ჩართულმა უწყებებმა:

• კრიტიკულად შეაფასონ ანტიკრიზისული პროგრამების მოსარგებლეთა წრე და პროგრამებიდან მათი გამოტოვების თანმდევი მძიმე სოციალური და ეკონომიკური ეფექტები და გადახედონ ანტიკრიზისული პროგრამების ამოცანებსა და სამიზნე ჯგუფებს;
• წარმოადგინონ მობილიზებული საგარეო ვალის პირობები და მათი გასტუმრების გრძელვადიანი გეგმა.
• წარმოადგინონ “ბიზნესის მხარდაჭერის” პროგრამის სოციალური გავლენების პროგნოზი, რომელზე დაყრდნობითაც ანტიკრიზისული პროგრამა შემუშავდა.

გაზიარება