საქართველო მრავალეთნიკური და მრავალკულტური ქვეყანაა. თუმცა, ეს მრავალფეროვნება ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში და რეალურ მონაწილეობაში თითქმის არ გადაითარგმნება. აღნიშნული ხშირ შემთხვევაში განპირობებულია იმითაც, რომ ქვეყნის აკადემიურ, პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ წრეებში არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხის შესახებ სირღმისეული დისკუსია არ მიმდინარეობს და ის მოძველებულ და მყარად გამჯდარ შეხედულებებზეა აგებული. ხოლო, ეს შეხედულებები ხშირად საერთაშორისო პროცესებს და თანამედროვე აკადემიის კვლევებს და მიგნებებს არ ირეკლავს.

წინამდებარე ლიტერატურის მიმოხილვა მიზნად ისახავს, ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხზე არსებული შეხედულებების კრიტიკას აკადემიური ცოდნების და დაკვირვებების შუქზე. მიმოხილვის მიზანი ამ საკითხზე საბოლოო და მყარი პოზიციის დაფიქსირება არ არის. პირიქით, ეს ნაშრომი არის მცდელობა, რომ პოლიტიკური მონაწილეობის შესახებ ღია დისკუსია დაიწყოს, რომელიც აკადემიურ ცოდნაზე დაფუძნებული ტრანსფორმაციული პოლიტიკების შემუშავების საფუძველი გახდება.

ლიტერატურის მიმოხილვა

თანამედროვე სამყაროში სიტყვა იდენტობა ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად გამოყენებული ტერმინია. ვამიკ ვოლკანი (2004) დიდი ჯგუფების იდენტობას განმარტავს, როგორც ეთნიკური, რელიგიური, ან იდეოლოგიური ჯგუფების მიმართ მსგავსების და კუთვნილების ინტენსიურ განცდას. რედეკოფის (2002) მიხედვით კი, იდენტობა და რაიმე ჯგუფთან კუთვნილება, ადამიანის ერთ-ერთი ყველაზე აუცილებელი საჭიროებაა. იდენტობას გააჩნია ორი ბუნება: იგივეობა და უნიკალურობა. რაც გულისხმობს იმას, რომ ერთის მხირვ, აუცილებელია შიდა ჯგუფის წევრებს საერთო და იგივე ნიშანთვისება ჰქონდეთ. მეორეს მხრივ, მათი ეს ნიშანთვისება უნიკალური უნდა იყოს და მათ ყველა დანარჩენისგან განასხვავებდეს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იმისთვის, რომ შეიქმნას „ჩვენ“, საჭიროა, არსებობდეს „სხვა“ (Demmers, 2017). ამ გადმოსახედიდან, ნაციონალიზმის მკვლევარები ეროვნულ იდენტობას თანამედროვე პოლიტიკური პროცესების შედეგად ჩამოყალიბებულ მოვლენად განიხილავენ. ნაციონალიზმის სხვადასხვა თეორიები მიხედვით, ნებისმიერ სახელწიფოს, მის საზღვრებს შიგნით, ერთიანი ეროვნული იდენტობის და ნარატივის კონსტრუირება შეუძლია (Gellner, 1983; Smith, 1991). თუმცა, აღნიშნულ პროცესში, ზოგიერთი ქვეყანა საკუთარ ეროვნულ იდენტობას სახელიწფოს შიგნით არსებული რომელიმე დომინანტი ჯგუფის ნიშანთვისებებზე აფუძნებს, სადაც სხვადასხვა ჯგუფების ჩართულობისთვის საჭირო სივრცეები და მექანიზმები ან საერთოდ არ არსებოს, ან ზედმეტად შეზღუდულია (McGarry, 2010). რაც ერთიანი იდენტობის და ნარატივის შექმნას არსებითად ხელს უშლის.

რადგანაც, წინამდებარე დოკუმენტი მიზნად ისახავს, საქართველოში არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის შესწავლას და ანალიზს, ამ მიზნით, ის მიმოიხილავს ლიტერატურას, რომელიც სწავლობს: (1) დემოკრატიის ფორმებს, მოდელებს და მათ კრიტიკას; (2) ეთნიკური ჯგუფების მონაწილეობას, რეპრეზენტაციას და ძალაუფლების გაზიარებას; (3) საარჩევნო სისტემებს ეთნიკური უმცირესობების მონაწილეობისთვის; (4) უმცირესობების ჩართულობას საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ორგანოებში; (5) უმცირესობების მონაწილეობის დილემებს. მიმოხილული სტატიები შემოსაზღვრულია დემოკრატიის, დომინაციის და ჩართულობის თემებით, რადგანაც დოკუმენტი საქართველოს არადომიანტური ჯგუფების პოლიტიკური რეპრეზენტაციის მნიშვნელობის შესახებ დისკუსიის წამოწყებას ისახავს მიზნად. მეორეს მხრივ, ისეთი სტატიები, რომლებიც ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკურ მობილიზებას და სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებს შორის კონფლიქტებს შეისწავლის, გამოტოვებულია მიმოხილვიდან.

ქართულ აკადემიაში, როცა საუბარია სახელწიფოს დემოკრატიულ მმართველობაზე, ძირითადად ლიბერალური დემოკრატიები იგულისხმება, სადაც სახელმწიფო ნეიტრალურ სუბიექტადაა წარმოჩენილი, და რომელიც ყველა ეთნიკურ, რელიგიურ, თუ ტომობრივ ელემენტებზე მაღლა დგას (ჟორჟოლიანი, ბერეკაშვილი, & მუსხელიშვილი, 2001). ლიბერალური დემოკრატიის ძირითადი ღერძი მოქალაქეა, რომლის უფლებები და თავისუფლბები დაცულია სახელწიფოს მხრიდან. მოქალაქის სხვადასხვა იდენტობები მისი პირადი ცხოვრების სფეროა, რაშიც სახელიმწიფო არ და ვერ უნდა ერეოდეს (Smooha, 1997). თუმცა, რამდენადაც მიმზიდველია ლიბერალური დემოკრატია, იმდენად რთულია მისი ამ ფორმით მიღწევაც. მკლევარები, რომლებიც აღნიშნულს სწავლობენ, ხაზგასმის აღნიშნავენ, რომ ხშირად, ლიბერალური დემოკრატიის და ნეიტრალური სახელმწიფოს საფარ ქვეშ, კონკრეტული სახელწიფოს დომინანტი ეთნოსი საკუთარ კულტურას და თამაშის წესებს აფუძნებს, რომელშიც არადმონანტური ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფები ან გარიყულები რჩებიან, ან ასიმილირდებიან (McGarry, 2010).

მულტიკულტურული და მულტიეთნიკური ქვეყნებისთვის ლიბერალური დემოკრატიის საპირწონედ ხშირად კონსოციაციურ (consociational) დემოკრატიას განიხილავენ. ლიჯპარტის მიერ ფორმულირებული დემოკრატიის ეს მოდელი გულისხმობს, ისეთი მექანიზმების შემუშავებას, რომელიც გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების ყველა სეგმენტის (ეთნიკური, რელიგიური და ა.შ.) ინტერესებს და წარმომადგენლობას შედარებით დემოკრატიულად და სამართლიანად ასახავს. კონსოციაციურ დემოკრატიებში ოთხი ფაქტორი გამოიყოფა: (1) მმართველობის დიდი კოალიცია, სადაც საზოგადოების ყველა სეგმენტია წარმოდგენილი, (2) ორმხრივი ვეტოს უფლება ან ერთდროული უმრავლესობა, (3) პროპორციულობა, როგორც ოქროს სტანდარტი პოლიტიკურ მონაწილეობაში, (4) ყველა სეგმენტის მაღალი ავტონომიურობა შიდა საქმეებში. თავად ლიჯპარტი ამ მოდელს დევიაციურ, მაგრამ სტაბილურ მოდელს უწოდებს (Lijphart, 1969, Lijphart, 1977).

სემი სმუჰამ (1997) დემოკრატიების ამ მოდელებს წინა საუკუნეში ე.წ. ეთნიკური დემოკრატია შემატა. თავის ნაშრომში „ეთნიკური დემოკრატია: ისრაელი, როგორც არქეტიპი“, ავტორი ისრაელის შემთხვევას ასახელებს, როგორც ეთნიკურ დემოკრატიის ნიმუშს. სმუჰა ამტკიცებს, რომ ისრაელი არ წარმოადგებს, არც ლიბერალურ დემოკრატიას და არც კონსოციაციურ დემოკრატიას. მისი აზრით, ეს არის ეთნიკური დემოკრატია, სადაც ტიტულოვანი ეთნოსი, ებრაელები საკუთარი ტრადიციებით, რელიგიით და კულტურით ქმნიან ისრაელის სახელმწიფოს. სმუჰა იაზრებს, რომ ეთნიკურად პალესტინელების (არაბების) უფლებრივი მდგომარეობა არ არის გათანაბრებული და არც არასდროს იქნება გათანაბერებული ებრაელებთან, თუმცა, მათ აქვთ შესაძლებლობა და რესურსი, რომ დემოკრატიული მექანიზმებით, როგორიცაა არჩევნებში მონაწილეობა, პროტესტი, დემონსტრაციები, გაფიცვა და ა.შ. გაიუმჯობესონ საკუთარი უფლებრივი მდგომარეობა (Smooha, 1997). სმუჰას მიხედვით, ეთნიკური დემოკრატია ერთი ეთნიკური ჯგუფის დომინაციის არა-დემოკრატიულ ინსტიტუციონალიზაციას გულისხმობს. ამ სისტემის ფუნდამეტური პრინციპები ერთმანეთთან მუდმივ წინააღმდეგობაშია: ერთის მხრივ, ყველა მოქალაქისთვის პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების უზრუნვეყოფა, ხოლო მეორეს მხრივ, უმცირესობების სტრუქტურული დაქვემდებარება უმრავლესობაზე. სადაც დემოკრატიულობის პრინციპი გულისხმობს ყველა მოქალაქის თანასწორობას, ხოლო, ეთნიკურობის პრინციპი ქმნის აშკარა ეთნიკურ უთანასწორობას (Smooha, 2001).

თუმცა, მკვლევარების ნაწილი სმუჰას განმარტებას ეთნიკური დემოკრატიის არსებობის შესახებ არ იზიარებენ. ჯონ მაქგერი ფიქრობს, რომ სმუჰა ეთნიკურ დემოკრატიებს განმარტავს, როგორც პოლიტიკურად სტაბილურ სისტემებს. თუმცა მაქგერის მიხედვით, ეთნიკური დემოკრატია ეთნიკური დომინაციაა, რომელსაც შესაძლოა დროის კონკრეტულ მონაკვეთში სტაბილურობა მოჰქონდეს, მაგრამ, აღნიშნული უსამართლო სტაბილურობაა, რომელიც მის მიერვე შექმნილი უკმაყოფილების და პოლარიზაციის შედეგად შესაძლებელია არასტაბილურობაში გადაიზარდოს (McGarry, 2010). როგორც მაქგერი აღნიშნავს, „მხოლოდ ის უმცირესობები რჩებიან დომინაციის ქვეშ, რომლებსაც სხვა არჩევანი არ აქვთ“ (McGarry, 2010, გვ 41).

უფრო მეტიც, მაქგერის (2010) მიხედვით, საერთაშორისო ნორმატიული სტანდარტები, რომელიც დაფუძნებულია დემოკრატიის, ლიბერალიზმის და რესპუბლიკანიმის პრინციპებზე, თავისთავად არ ეწინააღმდეგება დომინაციას. მისი განმარტებით, დემოკრატიების ბუნებიდან გამომდინარე, რომელიც უმრავლესობის მმართველობას გულისხმობს, დიდია ალბათობა, რომ უმრავლესობაში მყოფი ეთნიკური ჯგუფის მმართველობა უმრაველსობის ტირანიაში და ეთნიკურ დომინაციაში გადაიზარდოს. ხოლო, სანამ უმცირესობები მათ ჩაგრულ მდგომარეობას აქტიურად არ/ვერ გააპროტესტებენ, მანამდე სახელწიფოები, დემოკრატიის დაცვის არგუმენტით, უმცირესობებზე დომინაციის მექანიზმებს ინარჩუნებენ. მეორეს მხრივ, ავტორის მიხედვით, ლიბერალიზმის ტრადიციული ხედვა გულისხმობს, სახელმწიფოს ხსნას დომინანტი ეთნიკური ჯგუფის ტყვეობისგან. რაც ნეიტრალური სახელმწიფოს მშენებლობას გულისხმობს, კულტურის პრივატიზების გზით. აღსანიშნავია, რომ ამ მიდგომამ უმცირესობების უფლებრივი მდგომარეობა გარკვეულწილად გააუმჯობესა და თანასწორობის ფორმალური, ვიწრო გაგება დაამკვიდრა. თუმცა, დომინაცია ხშირად არაპირდაპირია და „ნეიტრალურ სახეს“ ატარებს, რომელიც უმცირესობებს უსაფრთხოების სტრუქტურებიდან, ძალის სისტემებიდან და საჯარო სექტორიდან არა-დისკრიმინაციული (დემოკრატიული) მეთოდებით რიყავს. ასეთ შემთხვევებში, ლიბერალური ხედვა, რომელიც ეწინააღმდეგება უმცირესობების საკითხის კოლექტიურ მოგვარებას, უმრავლესობის დომინაციას უცვლელად ტოვებს. საბოლოოდ კი, რესპუბლიკანიზმის პრინციპი, რომელიც ერთი საჯარო და ეროვნული იდენტობის შექმნისკენ მიილტვის, რათა სახელმწიფოს ერთიანობა და პოლიტიკური სტაბილურობა მიღწეულ იქნას, მზად არის, აკრძალოს ეთნიკური პარტიები. აღნიშნული მომდინარეობს სუსტი დაშვებიდან, რომ უმრავლესობაში მყოფი პარტიები მიუხედავად ყველაფრისა იცავენ უმცირესობების ინტერესებს, რომ უმცირესობებს ხმის მიცემა უმრაველსობის წარმომადგენელ პოლიტიკოსებისთვის სურთ, და რომ თუ უმცირესობები მხოლოდ საკუთარ რესურსებზე იქნებიან დამოკიდებულნი, ყოველთვის დარჩებიან უმცირესობაში. შესაბამისად, როცა საუბარია არადომიანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკურ მონაწილეობაზე და წარმომადგენლობაზე, აუცილებელია, გარდა ლიბერალიზმის, დემოკრატიის და რესპუბლიკანიზმის პრინციპებისა და ლინზებისა, უფრო რელევანტური და სათანადო პრინციპების გამოყენება, როგორიცაა დომინაცია, სამართლიანობა და თანასწორობა (McGarry, 2010).

სმუჰას ეთნიკურ დემოკრატიას ისრაელის მაგალითზე აკრიტიკებენ განემი, რუჰანა და იფთაჩელიც (1998). მათ კრიტიკაში ორი მნიშვნელოვანი მომენტია. უპირველეს ყოვლისა, ისინი აღნიშნავენ, რომ თუმცა სმუჰა ინდივიდუალურ და კოლექტიურ უფლებებს ერთმანეთისგან განასხვავებს, ეს უფლებები ყოველთვის ერთმანეთზეა დამოკიდებული. ხოლო, რადგანაც კოლექტიური უფლების შეზღუდვა თავისთავად გულისხმობს ინდივიდუალური უფლების დარღვევასაც, აღნიშნული თავისთავად გულისხმობს დემოკრატიის ფუნდამეტური პრინციპის, ინდივიდუალური სამოქალაქო თანასწორობის დარღვევას. მათი მეორე არგუმენტის მიხედვით, კი როცა არსებობს ძლიერი სტრუქტურები, შექმნილი უმრავლესობის ტირანიით, რომელიც არსებული პოლიტიკური სისტემის შიგნით კონკრეტულ უმცირესობის მობილიზაციას და ორგანიზებას ხელს უშლის და მათ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ სისტემიდან და რესურსებისგან რიყავს, ასეთი პოლიტიკური სისტემა ვერ და არ უნდა იყოს განხილული დემოკრატიულ მოდელად (Ghanem, Rouhana, & Yiftachel, 1998).

მკვლევარების ნაწილი, ბოსნია-ჰერცოგოვინას და ლიბანის მაგალითზე, ლიჯპარდის მიერ შემოთავაზებული კონსოციაციური დემოკრატიის მოდელსაც აკრიტიკებს. თავის კვლევაში შტროშეინი (2014) აღწერს, თუ რა ხარვეზები ახასიათებს ბოსნია-ჰერცოგოვინას კონსოციაციურ დემოკრატიას, სადაც სამი ეთნიკური ჯგუფისგან, ეთნიკური ბოსნიელებისგან, სერბებისგან და ხორვატებისგან შემდგარი საპრეზიდენტო საბჭო, მართალია კონფლიქტის ხელახალი გაღვივებისგან იცავს ქვეყანას, მაგრამ ჩაგრულ მდგომარეობაში აყენებს ყფრო მცირე ზომის ეთნიკურ ჯგუფებს, როგორიცაა ებრაელები, ბოშები და ა.შ. აღნიშნულ ჩაგვრაზე საუბრობს ევროპული სასამართლოც თავის გადაწყვეტილებაში, სადაც ამ სისტემას დისკრიმინაციულს უწოდებს და ბოსნია-ჰერცოგოვინას ხელისუფლებისგან მის გადახედვას მოითხოვს. უფრო მეტიც, აღნიშნული სისტემა, ბოსნია-ჰერცოგოვინაში ხშირად პოლიტიკურ კრიზისებს იწვევს. თუმცა, არსებული გამოწვევების მიტიგაციის საუკეთესო გზად ავტორს კონსოციაციური დემოკრატიის, შესაბამისად, არსებული სისტემის მექანიზმების გაუმჯობესება ესახება და არა ამ სისტემაზე მთლიანად უარის თქმა (Stroschein, 2014).

იმად სალამეის (2009) სტატია, „კონსოციაციონიზმის დაცემა ლიბანში და ინტეგრაციული ვარიანტები“ განიხილავს პოლიტიკურ სექტარიანიზმზე დაფუძნებულ ინსტიტუციონალიზებულ ძალთა გადანაწილებას. ავტორი ამტკიცებს, რომ ლიბანში ჩამოყალიბებული კორპორატიული კონსოციაციური სექტარიანიზმის მოდელი საზოგადეობაში მიმდინარე დემოკრატიულ პროცესების შესაბამისი არ არის. მისი აზრით, აღნიშნული სისტემა ეროვნულ ფრაგმენტაციას და კონფლიქტების გაღვივებას ხელს უწყობს, რადგანაც სხვადასხვა რელიგიური ჯგუფების ელიტების თანამდებობები წინასწარ განსაზღვრულია (ქრისტიანი პრეზიდენტი, შიიტი პარლამენტის თავმჯდომარე, სუნიტი პრემიერ მინისტრი), მაშინ როდესაც მათი საერთო ეროვნული ანგარიშვალდებულებები სუსტია. თუმცა, ავტორი არსებულ სისტემას არსებითად აკრიტიკებს, იგი კონსოციაციურ დემოკრატიას მთლიანად არ უგულებელყოფს. მისი ალტერნატივა ინტეგრაციულ კონსოციაციონიზმია, რომლის მიზანიც პოლიტიკური პროცესებში ინტერ-რელიგიურ წყალგამოყოფი ხაზების გაჩენაა. ასეთად ავტორს შემდეგი ინსტიტუციური ცვლილებები ესახება: ბიკამერალიზმი, ადგილობრივი და ეროვნული მმართველობაში ორმაგი ადმინისტრაცია, შერეული საარჩევნო სისტემა და ეთნიკური ხაზების გარეთ საარჩევნო ოლქები. შემოთავაზებული ცვლილებების ძირითადი სულისკვეთება ლიბანის მოქალაქეების მრავალფეროვანი იდენტობების პოლიტიკურ პროცესებში მრავალფეროვნად ასახვას გულისხმობს, სადაც ლიბანელი ქრისტიანი საკუთარ პოლიტიკურ ნებას ერთდროულად გამოხატავდა, ერთის მხრივ, როგორც ლიბანის მოქალაქე, და მეორეს მხრივ, როგორც ლიბანის ქრისტიანი მოქალაქე (Salamey, 2009).

მსგავსად სალამეის, ვერსტიჩელიც (2010) ამკტიცებს, რომ უმცირესობების წარმომადგენლობის და რეპრეზენტაციის გაყინვა ერთი იდენტობის ქვეშ დაუშვებელია, რადგანაც აღნიშნულს მჩაგვრელი სეგრეგაციის შექმნა შეუძლია. მისი აზრით, უმცირესობების წარმომადგენლობის ინსტიტუციონალიზაცია უნდა იყოს დინამიური და ცვალებადი, რომელიც რეგულარული ინტერვალებით ახლიდან უნდა შეფასდეს, რადგანაც ერთის მხრივ, ქვეყნის დემოგრაფიული მაჩვენებლები მუდმივად იცლვება, ხოლო, მეორეს მხრივ, ყველა ადამიანს აქვს მრავალ-დონიანი იდენტობა. უმცირესობებს უნდა ჰქონდეთ არჩევანის თავისუფლება, მიიღონ თუ არა მონაწილეობა უმცირესობების რეპრეზენტაციის მექანიზმში. აღნიშნული დინამიურობის და თავისუფლების უზრუნველსაყოფად სხვადასვხა ქვეყნები სპეციალურ ზომებს იღებენ. მაგალითისათვის, ხორვატიაში უმცირესობებს უფლება აქვთ აირჩიონ, თუ როგორ მისცემენ ხმას: ეროვნულ დონეზე წარმოდგენილ პარტიებს თუ უმცირესობების წარმომადგენელს. ხოლო სლოვენიაში, იტალიელ და უნგრელ უმცირესობებს გარდა მათი ძირითადი საარჩევნო ხმისა, შეუძლიათ დამატებით ხმა მისცენ უმცირესობების წარმომადგენელს. (Verstichel, 2010).

არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის შესახებ საუბრისას ვერსტიჩელი გამოყოფს ორ მნიშვნელოვან მექანიზმს: ამ ჯგუფების ყოფნა გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში და მათი გავლენის არსებობა გადაწყვეტილებების მიღების პროცესზე. ავტორის აზრით, პარლამენტში არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფებისთვის რამდენიმე დარეზერვებული სკამის არსებობა, თავისთავად ეფექტიან მონაწილეობას არ გულისხმობს, რადგანაც სავსებით შესაძლებელია, კენჭისყრის პროცესში მათი ხმა დაიკარგოს. ვერსტიჩელი აღნიშნავს, რომ ამ მექანიზმებს შორის განსხვავების ხაზგასმა ნათელს ხდის, რომ რეალურ ცხოვრებაში, მექანიზმები რომლებიც უზრუნველყოფენ უმცირესობების ყოფნას გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში უფრო მეტია, ვიდრე მექანიზმები რომლებიც უზრუნველყოფენ უმცირესობების გავლენის ქონას გადაწყვეტილების მიღების პროცესზე. თუმცა, ვესტიჩელის მიხედვით, ორივე მექანიზმი კრიტიკულად მნიშვნელოვანია უმცირესობების მონაწილეობის და წარმომადგელობის საკითხში. ეს ორი მექანიზმი არის ორი პარალეული კონტინიუმი, სადაც მხოლოდ ერთ კონტინიუმზე მაღალი შედეგების არსებობა სავსებით არ ნიშნავს უმცირესობების ეფექტიან მონაწილეობას. ამასთანავე, ავტორი აღნიშნავს, რომ უმცირესობების ჩართულობის და რეპრეზენტაციის მექანიზმებს ყოველთვის უნდა ჰქონდეთ ადაპტაციის და ცვლილებების განხორციელების შესაძლებლობა, რომ მოქალაქეთა ინდივიდუალური უფლებები დაცული და უზრუნვეტოფილი იყოს (Verstichel, 2010).

თავის მხრივ, არადომიანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკურ მონაწილეობას და რეპრეზენტაციას ის საარჩევნო სისტემა განსაზღვრავს, რომლითაც ესა თუ ის ქვეყანა ოპერირებს. ენდრიუ რეინოლდი (2011) თავის წიგნში „დემოკრატიის დაგეგმვა საშიშ მსოფლიოში“ აღნიშნავს, რომ საარჩევნო სისტემა უმეტესწილად განსაზღვრავს, თუ რამდენად სამართლიანია ეთნიკური უმცირესობების წარმოდგენლობა ამა თუ იმ ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ავტორის მიხედვით, უმცირესობების ხმების გაძლიერება შესაძლებელია სხვადასხვა მეთოდებით, როგორიცაა სრულიად პორპორციული საარჩევნო სისტემა, დარეზერვებული სკამები უმცირესობებისთვის, შერეული სისტემა პროპოციულის ელემენტებით, ან ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენელი პოლიტიკური პარტიებისთვის საარჩევნო ბარიერის მოხსნა. კვლევების საფუძველზე დგინდება, რომ უმცირესობების სამართლიან რეპრეზენტაციასა და საარჩევნო მოდელს შორის პირდაპირი კავშირი არ არსებობს. მიუხედავად ამისა, ყველაზე ინკლუზიური ათი ქვეყნიდან შვიდი ოპერირებს სრულიად პროპორციული სისტემის ქვეშ. რეინოლდის მიხედვით, ინკლუზიური დემოკრატიის მშენებლობა შესაძლებელია, როცა ყველა დაინტერესებული მხარის ხმა და საჭიროებები გათვალისწინებულია საარჩევნო სისტემის დაგეგმვის და განხორციელების პროცესში. ამასთანავე, არსებული კონტექსტის გათვალისწინება კრიტიკულად მნიშნველოვანია (Reynolds, 2011).

კონტექსტის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ვლინდება ფესშას კვლევაშიც. ამ ნაშრომში, ავტორი ერთმანეთს ადარებს სამხრეთ აფრიკის პროპორციულ და ეთიოპიის მაჟორიტარულ საარჩევნო სისტემებს, რომ აღმოაჩინოს ის საარჩევნო სისტემა, რომელიც ეთნიკური უმცირესობების სამართლიან და თანასწორ რეპრეზენტაციას უზრუნველყოფს. ნაშრომში ავტორი იმეორებს რეინოლდის დასკვნას, რომ არსებული კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე, ვერც ერთი საარჩევნო სისტემება ვერ უზრუნველყოფს უმცირესობების სამართლიან რეპრეზენტაციას. ფესშა ასევე ასკვნის, რომ მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემა შედარებით სამართლიანად უზრუნვეყოფს ეთნიკურ რეპრეზეტაციას, თუ საარჩევნო ოლქების საზღვრები ემთხვევა ეთნიკურ ხაზებს. მეორეს მხრივ, თუ უმცირესობები კომპაქტურად არ ცხოვრობენ ერთ რეგიონში, მაშინ საუკეთესო გამოსავალი პროპორციული საარჩევნო სისტემაა. თუმცა, ავტორი აჯამებს, რომ მულტიეთნიკურ ქვეყნებში პროპორციული საარჩევნო სისტემას უპირატესობა აქვს, რადგანაც ამ მოდელს შეუძლია ეროვნული სოლიდარობის და საზოგადოებრივი ერთიანობის კულტივირება (Fessha, 2009).

საარჩევნო სისტემების შეფასებასთან ერთად, კრიტიკულად მნიშვნელოვანია, ხელისუფლების საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ორგანიებში უმცირესობების ჩართულობის მექანზმების სიღრმისეული ანალიზი. ოლეჰ პროტციკი მის სტატიაში „საპარლამენტო წარმომადგენლობის ეფექტიანი გამოყენება“, უმცირესობების საპარლამენტო ცხოვრებაში სამ მექანიზმს გამოყოფს: დღის წესრიგის დადგენა, დელიბერაცია და ანგარიშვალდებულება. თუმცა, ავტორი აღნიშნავს, რომ ეს მექანიზმები ყველა პარლამენტარისთვის უნივერსალურია და გადაწყვეტილებების მიღების პროცესზე უმცირესობების წარმომადგენელი პარლამენტარებისთვის ზეგავლენის მოხდენის ექსკლუზიური ბერკეტები იშვიათია, გარდა პარლამენტში მათი მოხვედრის მექანიზმებისა (Protsyk, 2010).

აღსანიშნავია, რომ ლიტერატურის მიმოხილვა აჩვენებს, რომ აკადემიაში ეთნიკური უმცირესობების პოლიტიკურ მონაწილეობაზე საუბრისას, მკლევარები და საერთაშორისო ორგანიზაციები ძირითადად აქცენტს საპარლამენტო ჩართულობაზე აკეთებენ, ხოლო აღმასრულებელ ხელისუფლებაში უმცირესობების ჩართულობა ხშირად მათი ყურადღების მიღმა რჩება. ამ გადმოსახედიდან ბიბერი (2010) სხვადასხვა ქვეყნის მაგალითზე საპარლამენტო და აღმასრულებელ ხელისუფლებებში ეთნიკური უმცირესობების პოლიტიკური მონაწილეობის მექანიზმებს იკვლევს. იგი, საერთაშორისო სტანდარტებზე და უმცირესობების საერთაშორისოდ აღიარებულ უფლებებზე დაფუძნებით, ჩართულობის ორ ფორმას გამოყოფს: უმცირესობების რეპრეზენტაცია და ძალაუფლების გაზიარება. პირველი ფორმა, პოლიტიკური და სამართლებრივი მექანიზმების არსებობის გარეშე, კოალიციურ მთავრობების ფორმირებაში ეთნიკური უმცირესობების პარტიების მონაწილეობაა, რაზეც სხვადასხვა ფაქტორები ახდენს გავლენას. უპირველს ყოვლისა, კოალიციების შექმნის დროს, ეთნიკური უმცირესობების პარტიებს უპირატესობა აქვთ, რადგანაც პოლარიზებულ სისტემაში სხვა პარტიები უარს აცხადებენ გამარჯვებულ პარტიასთან თანამშრომლობაზე. მეორე, უმცირესობების პარტიების მიერ წამოყენებული მოთხოვნები ხშირად იგივე ზომის სხვა პოლიტიკური პარტიებთან შედარებით ნაკლებია. მესამე, უმცირესობების პარტიებთან კოალიცია შეიძლება იყოს საერთაშორისო რეპუტაციის გაძლიერების საკითხიც, როგორც ეს მოხდა 2003 წელს ხორვატიაში, როცა გაამრჯვებულმა პარტიამ „დამოუკიდებელ დემოკრატ სერბების პარტიასთან“ შექმნა კოალიცია. ასევე, სერბეთშიც, როცა ბოსნიელების და უნგრელების პარტიიები ხშირად ხვდებოდნენ კოალიციურ მთავრობებში, რათა სერბეთს შეენარჩუნებია რეფორმატორის იმიჯი საერთაშორისო ასპარეზზე. მეოთხე, ასეთი ნაბიჯები შეიძლება იყოს მიმართული ქვეყნის შიდა აუდიტორიისთვის ქვეყნის მულტიკულტურალიზმის ხაზგასასმელად. თუმცა, რადგანაც, უმცირესობების ამ ფორმით ჩართვა სამართლებრივი ან პოლიტიკური ვალდებულება არ არის, აღნიშნული მაგალითები ნამდვილ ძალაუფლების გაზიარებად არ შეიძლება ჩაითვალოს. აღნიშნული ხშირად უმრაველსობის კეთილი ნებაა, რომელსაც უმრავლესობა ნებისმიერ დროს უკან წაიღებდა (Bieber, 2010).

ბიბერის მიხედვით, ძალაუფლების გაზიარების რეალურ მექანიზმები ისეთი მექანიზმებია, რომლებიც დროთა განმავლობაში ჩამოყალიბდა და ტრადიციად გადაიქცა, ან ქვეყნის კონსტიტუციური კანონითაა გათვალისწინებული. ავტორის მიხედვით, ტრადიციად ჩამოყალიბებული ძალაუფლების გაზიარება უფრო სტაბილურია, რადგანაც მას ღმად აქვს ფესვები გამჯდარი, როგორც საზოგადოების შიგნით, ასევე პოლიტიკურ ელიტებში. ასეთი ტრადიციით გამორჩევა ისეთი ევროპული ქვეყნები როგორიცაა: ფინეთი, შვეიცარია და მაკედონია. ამ სამი ქვეყნიდან საინტერესოა მაკედონიის მაგალითი, რომელსაც სამთავრობო კოალიციებში ალბანური პარტიების მონაწილეობის ტრადიცია უკვე ჰქონდა, თუმცა, 2001 წლის ოჰრიდის ჩარჩო შეთანხმების შედეგად, აღნიშნულ ტრადიციას დაემატა კონსოციაციონიზმის კონსტიტუციური ელემენტები, როგორიცაა პროპორციული წარმომადგენლობა საჯარო სამსახურში და პარლამენტში ორმაგი უმრავლესობის (უმრავლესობა მაკედონიელებს შორის და უმრავლესობა ალბანელებს შორის) აუცილებლობა ისეთ საკითხებზე, რაც ეხება უმცირესობების საკითხებს. მეორეს მხრივ, სამართლებრივი ნორმების საფუძველზე შექმნილი ძალაუფლების გაზიარების პრაქტიკები ახასიათებს ისეთ ქვეყნებს, სადაც ეთნიკური, ან სხვა წყალგამყოფი ხაზები უფრო ღრმად არის გამჯდარი, როგორიცაა: ბელგია, ბოსნია-ჰერცოგოვინა და კოსოვო. აღნიშნულ ქვეყნებში კონსტიტუციით წინასწარ არის განსაზღვრული, თუ რომელი თანამდებობა ეკუთვნის რომელ ჯგუფს, რაც მნიშვნელოვნად უზრუნველყოფს ძალაუფლების გაზირებას ჯგუფებს შორის და არსებითან პროპორციულ წარმომადგენლობას ქმნის. თუმცა, ამ მოდელებში შედარებით მცირე ზომის უმცირესობები განსაკუთრებით გარიყულ მდგომარეობაში არიან. ბიბერი ასევე განიხილავს ჰიბრიდულ (ტრანზიციულ) ქვეყნებს, სადაც უმცირესობებმა კოალიციური მთავრობის შექმნის პროცესში მონაწილეობა მიიღეს სხვადასხვა გამარჯვებული პარტიის პირობებში. ავტორი ასეთ ქვეყნებად ასახელებს ალბანეთს, რუმინეთს და ბულგარეთს, და ფიქრობს, რომ დიდია ალბათობა, რომ ეს ქვეყნები ძალაუფლების გაზირების ტრადიციას შეურთდნენ (Bieber, 2010).

ლიტერატურის მიმოხილვა ცხადყოფს, რომ არადმონანტური ეთნიკური ჯგუფების ეფექტიანი პოლიტიკური მონაწილეობა კრიტიკულად მნიშვნელოვანი მოვლენაა, ამასთანვე, მას ახასიათებს განსაკუთრებული გამოწვევები. ფრანჩესკო პალერმო თავის ნაშრომში „მონაწილეობის ცენტრში და მისი დილემები“ მონაწილეობის საკითხის ფუნდამენტურ დაშვებებს კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს და ცდილობს გაარკვიოს, თუ სინამდვილეში რას ნიშნავს პოლიტიკურ პროცესებში უმცირესობების ეფექტიანი მონაწილეობა. ავტორი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ უმცირესობების მონაწილეობის საკითხი დემოკრატიულ მმართველობებში მნიშვნელოვან დილემას უკავშირდება. ერთის მხრივ, უმცირესობების საკითხზე პოლიტიკის მომზადება, განხორციელება და შეფასება მათი ჩართულობის გარეშე დაუშვებელია და პატერნალისტურია. მეორეს მხრივ, უმცირესობების ჩართულობას ყოველთვის თან ახლავს რისკი, რომ ჩართული იქნება ზოგიერთი ეთნიკური ჯგუფები, ზოგიერთი მათი წარმომადგენელი, ზოგიერთი მათი ხედვა, ზოგიერთი მათი ინტერესი, სადაც ბევრი ფაქტორი შესაძლოა ყურადღების მიღმა დარჩეს. აღნიშნულის თავიდან ასაცილებლად, ავტორი გვთავაზობს, უმცირესობების პლურალისტურ ინკლუზიას არა მხოლოდ პარლამენტში, არამედ გადაწყვეტილების მიღების ყველა სფეროში და დონეზე. ავტორი ფიქრობს, რომ უმცირესობების ჩართულობის საერთაშორისო სტანდარტებიც და აკადემიაც ძირითადად არჩევით ორგანოებში უმცირესობების მონაწილეობაზე ფოკუსირდება, თუმცა, ასეთ ორგანოებში უმცირესობების მონაწილეობა ნაკლებად ეფექტიანია, ვიდრე ხელისუფლების სხვა შტოებში (Palermo, 2010).

ავტორი სხვადასხვა შემთხვევების ანალიზის საფუძველზე, უმცირესობების მონაწილეობის ორ ისტორიულ ეტაპს გამოყოფს. პირველი ეტაპი, რომელიც მკაცრად განსაზღვრული რაოდენობრივი მონაცემების მიღწევით ცდილობდა უმცირესობების რეპრეზენტაციას და ძალაუფლების გაზიარებას (სამხრეთ ტიროლის მაგალითი). მეორე ეტაპი, რომელიც უმცირესობების პოლიტიკური მონაწილეობის დილემის ამოხსნას პოლიტიკური ტრანსფორმაციებით ცდილობს, სადაც სისტემა უფრო მოქნილია და რაოდენობრივ მაჩვენებლებს მნიშვნელოვანი როლი არ აქვთ (ბალკანეთის ქვეყნები). თუმცა, ასეთ სისტემაში უმცირესობების ეფექტიანი მონაწილეობა მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია პოლიტიკოსების ნებაზე. პალერმო საბოლოოდ აჯამებს, რომ დღევანდელი სამართლებრივი და პოლიტიკური სისტემას უმცირესობების ეფექტური მონაწილეობის ნათელი გზა არ აქვს აღმოჩენილი. ხოლო ასეთ ვითარებაში მხოლოდ არჩევით ორგანიოებში უმცირესობები მონაწილეობაზე ფოკუსირება, ნაკლებ პრობლემებს უქმნის არსებულ პოლიტიკურ სისტემას, პრივილეგირებულ მდგომარეობაში აყენებს ეთნიკური უმცირესობების რამდენიმე ლიდერს და უფრო მარტივად მისაღებია უმრავლესობისთვის, რადგანაც არსებული სისტემა საზოგადოების მოწყობის საკითხებზე, მათ შორის უმრავლესობის მმართველობაზე, კრიტიკულ და ფუნდამეტურ კითხვებს არ სვამს (Palermo, 2010).

შეჯამება

მიმოხილული ლიტერატურა ცხადად აჩვენებს, რომ არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხის შესახებ საუბრისას კომპლექსური თეორიული ჩარჩოების შესწავლასთან ერთად, კონტექსტის გათვალისწინებას გადამწყვეტი მნიშნველობა გააჩნია. აღსანიშნავია, რომ აკადემიაში წარმოდგენლი სხვადასხვა დემოკრატიული მოდელების (ლიბერალური დემოკრატია, კონსიციაციური დემოკრატია, ეთნიკური დემოკრატია) საქართველოს რეალობაში წმინდა სახით ასახვა, კონტექსტის, ისტორიული გამოცდილებების და არსებული პოლიტიკური რეალობის გათვალისწინების გარეშე, დიდ წარმატებას ვერ მოიტანს. თუმცა, ამ თეორიული ჩარჩოების და მოდელების შესახებ ცოდნის არარსებობამ შესაძლოა არადომინანტური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხში მნიშვნელოვანი შესაძლებლობები და მექანიმზები ყურადღების მიღმა დატოვოს. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია, ამ სისტემებში გამოვლენილი ხარვეზების თავიდან აცილების და წარმატებული მაგალითების შეჯერების გზით, შემოთავაზებულ იქნას ინტეგრაციული მოდელი, სადაც არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების მონაწილეობის პარალელურად, ერთიანი ეროვნული იდენტობის და სოლიდარობის განცდის კუტივირებაც მთავარი ფაქტორი და ღირებულება იქნება. მეორეს მხრივ, თანამედროვე აკადემია დიდი ხანია არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხს მხოლოდ უსაფრთხოების პრიზმიდან არ უყურებს და უფლებრივი პერსპექტივიდან დანახული პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხი სულ უფრო და უფრო ძლიერდება. აღსანიშნავია, რომ პოლიტიკური მონაწილეობის შესახებ საუბრისას, შეუძლებელია საარჩევნო სისტემები უგულებელყოფილი იყოს, რადგანაც სწორედ საარჩევნო სისტემის გავლით ხდება პოლიტიკური მონაწილეობის ერთ-ერთი ასპექტის, წარმომადგელობით ორგანოებში არადომინანტური ჯგუფების რეპრეზენტაციის უზრუნველყოფა. რაც შესაძლოა აღმასრულებელ ორგანოებში არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკურ მონაწილეობაში გადაიზარდოს.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ პოლიტიკური მონაწილეობის შესახებ საუბრისას, კრიტიკულად მნიშვნელოვანია შესაძლო დილემების და გამოწვევების გათვალისწინება. მანამდე, კი საქართველოს აკადემიამ, პოლიტიკურმა ელიტამ და საზოგადოებამ არსებული სისტემაში არადომინანტური ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური მონაწილეობის წარმოსახვითობა და პრობლემურობა უნდა აღიაროს.