It is said that our world is divided between those who are modern and those who are premodern. The moderns make culture and are its masters; the premoderns are said to be but conduits. But if it is true that premodern culture is no more than a rudimentary twitch, the surely premodern peoples may not be held responsible for their actions. This point of view demands that they be restrained, collectively if not individually – if necessary, held captive even unconditionally – for the good of civilization (Mamdani 2005, pp. 45-46).

შესავალი

2013 წლის 17 მაისის დილას,  სხვების მსგავსად, მეც ტელევიზორსა და ინტერნეტ მედიას ვიყავი მიჩერებული. ამ დღის მოვლენებიდან ოთხი წლის შემდეგაც კი, მკაფიოდ შემიძლია გავიხსენო ქაოსისა და უწყვეტი საინფორმაციო სიუჟეტების ფონზე წარმოქმნილი დაურწმუნებლობა: შევუერთდე თუ არა ანტიჰომოფობიურ პროტესტს? საქმე ის გახლდათ, რომ წინა დღეს მეგობრები შევთნახმდით, აქტივისტებს შევერთებოდით და მხარდაჭერა გამოგვეხატა. შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე, შეთანხმება არ შედგა, მაგრამ იქვე ვცხოვრობდი და საინფორმაციო გამოშვებებშიც შინაგან საქმეთა სამინისტროსა თუ ხელისუფლების წარმომადგენლები ირწმუნებოდნენ, რომ პოლიცია კორდონს იცავდა. მეც წავედი. ამავე დღის, დაახლოებით შუადღის პირველ საათზე მომხდარ მოვლენებზე, როდესაც “კონტრაქციის მონაწილეებმა” პოლიციის კორდონი გაარღვიეს, მრავალი სამეცნიერო თუ პუბლიცისტური, გამოხმაურება დაიწერა, რომლებიც როგორც ამ დღის პირად გამოცდილებაზე დაფუძნებულ აღწერას, ისე ლგბტი თემის აქტივიზმის განხილვას გვთავაზობენ.

ამ სამეცნიერო და პუბლიცისტური წერილებისაგან განსხვავებით, შესაძლოა მოგეჩვენოთ, რომ წინამდებარე სტატიაში განხილულ საკითხებს 17 მაისის მოვლენასთან უშუალო კავშირი არ აქვთ: იქნება ეს  2003 წლის ვარდების რევოლუციის შემდგომი ნარატივები პროგრესსა და მოდერნიზაციაზე, საჯარო დისკურსები სეკულარიზმსა და ფუნდამენტალიზმზე, თუ 17 მაისის გარშემო წარმოებული პოლარიზებული შეფასებები. ამას, ისიც უნდა დავურთოთ, რომ 17 მაისზე წერა ორმაგ სიფრთხილეს მოითხოვს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც  - და ამით, აქ, წინასწარვე უნდა შემოგთავაზოთ სტატიის მომდევნო გვერდებზე განვრცობილი დებულება - 17 მაისის გარშემო არსებული, საჯაროდ გავრცელებული შეფასებები თავად არიან იმ ბინარულობის მატარებელნი, რომლებიც თითქოს მექანიკურად გვანაწილებენ “კეთილის” ან “ბოროტის” მორალურ ბანაკებში. ამას, რა თქმა უნდა, თავისი საფუძველმდებარე მიზეზები აქვს, რომლებიდანაც  რამდენიმეს ჩამოთვლა შეგვიძლია: 1. 17 მაისმა შექმნა შთაბეჭდილება, რომ ის “განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენა”  [major event[1] ან, გნებავთ, ერთგვარი ფოკუსის წერტილი იყო;  2. 17 მაისი ტრავმატული გამოცდილება იყო; 3. 17 მაისი იყო და არის ბრძოლა საჯარო სივრცისათვის, რომელმაც, თავის მხრივ, მოდერნულობის, პროგრესულობის, სეკულარიზმისა თუ ფუნდამენტალიზმის შესახებ საჯაროობაში მანამდე ფრაგმენტულად არსებულ ცოდნათა[2] გამყარება  და კვლავწარმოება გამოიწვია.

აქ ჩამოთვლილ ყველა საკითხს, რომლების გარშემოც ვიმსჯელებ ამ სტატიაში, გარდა იმისა, რომ ურთიერთგამომდინარენი არიან, თან ერთვის რამდენიმე შეკითხვა: რამ განაპირობა 2013 წლის 17 მაისი? რას ნიშნავს ბრძოლა საჯარო სივრცისათვის და როგორია ქართული საჯარო სივრცე? საიდან გამომდინარეობს ის პოლარიზება, რომელიც მორალურობის საფუძველზე მიგვაკუთვნებს ამა თუ იმ ბანაკს? ანდა, როგორია ის ცოდნა, რომელიც, ერთი მხრივ, წინ უძღოდა 17 მაისის მოვლენას, ხოლო მეორე მხრივ, მის შემდეგ გამყარდა? იმ სიფრთხილიდან გამომდინარე, რომელზეც ზემოთაც ვსაუბრობდი, აქ ერთი განმარტებაც უნდა გავაკეთო სტატიის მოტივების შესაძლო არასწორ გაგებათა ასარიდებლად:  ჩემი მიზანი არაა, მორალურად შევაფასო ძალადობა, რომელიც 2013 წლის 17 მაისს მოხდა; მაგრამ ბინარულობას, რომელიც ამ მოვლენის თანმდევი იყო, მიზეზთა ძიება სჭირდება, ხოლო  მიზეზებს - ფუნდამენტალიზმი, თეოკრატია, ტოტალიტარიზმი, არასრულყოფილი სეკულარიზმი, წინარემოდერნულობა - რომლებიც ასე ხშირად გვხვდება საჯარო ინტელექტუალთა ნაწერებსა თუ მედიაში, სახელდებები და პოლიტიკური დისკურსის ნაწილი უფრო ეთქმის, ვიდრე  მიზეზთა ძიება. ამიტომაც, საკითხზე მსჯელობა შორიდან უნდა დავიწყო. სტატიის პირველი ნაწილი იმ შთაბეჭდილებას ეხება, რომელიც 17-მა მაისმა შექმნა - რომ ის „განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენა“ იყო (1); მეორე ნაწილში, იმ ცოდნის წარმოებასა და შინაარსზე ვისაუბრებ, რომელიც, ვფიქრობ, 17 მაისის ერთ-ერთი განმაპირობებელი მიზეზი იყო (2); ბოლოს კი, შევეხები ცოდნას, რომელიც 17 მაისის შემდგომ გამყარდა და ისეთ ცნებებს მიმოვიხილავ, როგორებიცაა საჯარო სივრცე, ფუნდამენტალიზმი და სეკულარიზმი (3).

17 მაისი, როგორც „განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენა“ ?

ზემოთ სახელდებებზე დავიწყე საუბარი და ამავდროულად, თავადვე განვახორციელე სახელდების აქტი: 17 მაისი „განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენად“ და ფოკუსის წერტილად განვსაზღვრე. ეს ჟესტი შემთხვევითი არ ყოფილა. მაგრამ, პირველ რიგში, მნიშვნელოვანია, განვმარტო რას ვგულისხმობ ამ სახელდებებში.

კრებულში „ფილოსოფია ტერორის დროში: დიალოგები იურგენ ჰაბერმასთან და ჟაკ დერიდასთან”[3] (2003), რომელიც 2001 წლის 11 სექტემბრის მოვლენების განხილვას ეძღვნება, დერიდა წიგნის შემდგენელთან ჯოვანა ბორადორისთან დიალოგში[4] 11 სექტემბრის ტერორისტული აქტის დეკონსტრუქციას ახდენს. დეკონსტრუქციის მთავარ ობიექტს აქ თავად ტერორიზმის ცნება წარმოადგენს. ცხადია, რომ ამ სტატიის მიზნებისათვის დერიდასეული დეკონსტრუქციის ეს აქტი ან თავად ტერორიზმის ცნება უმნიშვნელოა. თუმცა, მნიშვნელობას ის ცნებები, განსაზღვრებები თუ ისტორიული მოვლენები იძენენ, რომლებიც თავად ხდებიან დეკონსტუქციის ობიექტები მთავარი ცნების, ტერორიზმის, დეკონსტუქციის პროცესში. ასეთი ცნებები და განსაზღვრებები ამ დიალოგში მრავლადაა, მაგრამ აქ იმ რამდენიმეს ჩამოვთვლი, რომლებსაც მცირე მოდიფიკაციით, დერიდასა და ბორადორისაგან 17 მაისის მოვლენის ანალიზისათვის ვისესხებ. ესენია: მოვლენის განსაზღვრა/სახელდება თარიღით, თავად ცნებები „მოვლენა“ და „განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენა“. ვინაიდან თავისთავად დეკონსტრუქცია, როგორც ინდივიდუალური ინტერვენციის ტიპი, ყოველი ცალკეული კონსტრუქციის სტრუქტურულად განსაზღვრული პრიორიტეტების დესტაბილიზაციაზეა მიმართული (Borradori 2003, გვ.138), დერიდაც მის ინტერვენციას ისეთი კითხვების დასმით იწყებს, როგორებიცაა: რას ნიშნავს თავად სახელდების აქტი, ანდა რას ნიშნავს როდესაც კონკრეტული მოვლენის სახელდება თარიღით ხდება (Derrida 2003, გვ. 85). ამ სტატიისთვის  „გადმოთარგმნილი“ კითხვა ასე ჟღერს, რას გულისხმობს 17 მაისის მოვლენის სახელდება 17 მაისად?

თუკი ქართულად დაგუგლავდით სიტყვებს „17 მაისი“, ვიკიპედიაში ამ თარიღის  ასეთ განსაზღვრებას ნახავდით: „17 მაისი - გრიგორიანული კალენდრის 137-ე დღე“.  ქვემოთ კი დღის მოვლენების ჩამონათვალია, რომელიც 1590 წლიდან იწყება (მაგ., 1642 წელს, ქალაქი მონრეალი დაარსებულა; 1985 წელს, სსრ კავშირში ანტიალკოჰოლური კამპანია დაწყებულა, ხოლო 1995 წელს ჟაკ შირაკი საფრანგეთის პრეზიდენტი გახდა) და 2013 წლით სრულდება: „ლგბტ წარმომადგენლების მიერ ჰომოფობიის წინააღმდეგ თბილისში დაგეგმილი მსვლელობა მართლმადიდებელმა სასულიერო პირებმა და საპირისპირო აქციის მონაწილეებმა დაარბიეს“.  ცხადია, რომ ქართულ თანამედროვე კონტექსტში სახელდება 17 მაისი მხოლოდ ამ უკანასკნელს მიემართება და არა ვთქვათ, ჟაკ შირაკის პრეზიდენტად არჩევას. თუმცა, ვფიქრობ, აქ უფრო მნიშვნელოვანი იმის აღნიშვნაა, რომ ამ თარიღით სახელდება უკვე არც ჰომოფობიასთან და ტრანსფობიასთან ბრძოლის საერთაშორისო დღესთანაა უშუალო მიმართებაში, რომლის ეგიდითაც გაიმართა 2013 წლის 17 მაისის (ისევე, როგორც 2012 წლის) აქცია და მეტიც, არც - საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ ამ დღის ოჯახის სიწმინდის დღედ გამოცხადებასთან. ამით, რა თქმა უნდა, არ გამოვრიცხავ ცალკეულ ინდივიდუალურ შეხედულებებსა და/ან ასოციაციებს ამ დღის აწ უკვე რეპროდუცირებულ მნიშვნელობასთან დაკავშირებით; მაგრამ, ეს ცალკეული აქ უმნიშვნელოა, რადგან ის ცალკეული, ვისთვისაც, ვთქვათ, 17 მაისი ჰომოფობიასთან და ტრანსფობიასთან ბრძოლასთან ასოცირდება და ისიც, ვისთვისაც, ვთქვათ, - ოჯახის სიწმინდის დღესთან, ამავდროულად სწორედ ამ ცალკეულობით კოლექტიურს მიემართებიან. ხოლო, ამ ორი, თითქოს ცალკეული მნიშვნელობით იმ განხეთქილებას ასახავენ, რომელიც 2013 წლის 17 მაისს მოხდა და რომელიც აღინიშნა სახელდებით 17 მაისი. დერიდას მიხედვით, თავად სახელდების აქტისას, როდესაც  მოვლენას თარიღით - ამ შემთხვევაში, 17 მაისით - და სხვა არაფრით აღვნიშნავთ, ჩვენ იმავდროულად ენას  ციტირების ფუნქციით ვიყენებთ: თითქოს ბრჭყალებში ვსვამთ რაღაცას, ვიმეორებთ და ვიხსენიებთ მას თარიღით, ვათარიღებთ იმას, რამაც საჯარო სივრცე დაიპყრო (იქვე, გვ.86). როგორც ბორადორი განმარტავს, დერიდასათვის, როცა მოვლენის თარიღით სახელდებას ვახდენთ, ჩვენ ენას მისი მიმართების ფუნქციით კი არ ვიყენებთ, არამედ ვაიძულებთ ენას, სახელი დაარქვას იმ რაღაცას, რისაც მას სახელის დარქმევა არ ძალუძს, ვინაიდან ეს რაღაც ენის მიღმა - ტრავმისა და შიშის სფეროში - მოხდა. ხოლო, როცა მოვლენას თარიღით მივემართებით, ჩვენ, ამავდროულად, მექანიკურად ვანიჭებთ მას ისტორიულ წონას და, ამით, მუდმივს ვხდით მას (Borradori, 2003, გვ.147-148).

თუმცა, კვლავ დერიდას მსჯელობას რომ მივყვეთ, ერთი მნიშვნელოვანი შეკითხვაც უნდა დავსვათ: მართლაც იყო თუ არა 17 მაისი  განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენა? პასუხი აქ მხოლოდ ორმაგი შეიძლება იყოს: კი და არა. საქმე ისაა, რომ მოვლენის განმარტებისას, დერიდა მოვლენის ჰაიდეგერისეულ განმარტებას მიემართება, რომლის მიხედვითაც, მოვლენა მოიაზრებს  ისეთ რამეს, რასაც ერთი მხრივ გამოვცდით, მაგრამ, მეორე მხრივ, ვერასდროს მოვიხელთებთ სრულად. ამგვარად, მოვლენა მოულოდნელი, არარეპროდუცირებადი და სინგულარულია (იქვე, გვ.148). 17 მაისი, ერთი მხრივ, თითქოს, მართლაც განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენა იყო, რაზეც მიგვანიშნებს კიდეც მისი თარიღით მოხსენიება, მისი ისტორიულ მონუმენტად გადაქცევა. თუმცა, მეორე მხრივ, 17 მაისი სულაც არ ყოფილა მოულოდნელი ან სინგულარული და მით უმეტეს არც არარეპროდუცირებადი. ქართულ საზოგადოებაში არსებული ჰომოფობიური განწყობების, მართლმადიდებელი ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობათა სპეციფიკის, 2012 წლის 17 მაისის, თუ „ციხის კადრების“ გასაჯაროებისაგან მიღებული ტრავმების[5] გათვალისწინებით, 17 მაისი არ ყოფილა მოულოდნელი. თუმცა, დაპირისპირებათა ფორმებმა და შიშმა, საჯარო სივრცესა და მედიაში წარმოებულმა შეფასებებმა, სახელდებებმა ტოტალიტარიზმი, თეოკრატია, ფუნდამენტალიზმი და სხვ. შექმნეს “შთაბეჭდილება, რომ ის განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენა”[6] (Derrida, 2003) იყო. ამით, აქ, ალბათ, უკვე ცხადი უნდა გამხდარიყო, თუ რატომ შევნიშნე ამ ქვეთავის დასაწყისში, რომ 17 მაისის სახელდება განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენად ჟესტი იყო, რადგან 17 მაისი თავის თავში მუდმივი ორმაგობის მატარებელია: ერთი მხრივ, ის განსაკუთრებული მნიშვნელობის მოვლენად გვევლინება, ხოლო, მეორე მხრივ, პარადოქსულად, არათუ განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონედ, არამედ მოვლენადაც კი ვერ განვმარტავთ მას.

ამიტომაც, ახლა, როცა გვერდით უნდა გადავდო დერიდასა და ბორადორისაგან ნასესხები მსჯელობის ხაზი და საკუთარი ტერმინი ფოკუსის წერტილი შემოვიტანო, უნდა აღვნიშნო, რომ ყოველ ჯერზე, ტერმინ მოვლენას 17 მაისთან მიმართებით სწორედ ამ ორმაგობის გათვალისწინებით გამოვიყენებ. თავად ტერმინი ფოკუსის წერტილი აქ უკვე რაიმე სახის სახელდება კი არაა, არამედ უფრო მეტად ანალიტიკური ინსტრუმენტია 17 მაისისა და მის თანმდევ ცოდნათა ანალიზისათვის. უფრო ზუსტად რომ განვმარტო, ტერმინ ფოკუსის წერტილში და მის მიმართებაში 17 მაისის მოვლენასთან ვგულისხმობ იმ ცოდნათა შემაჯამებელ ეფექტს, რომლებიც ვარდების რევოლუციის შემდგომი პერიოდიდან მოყოლებული გავრცელდა და გამყარდა ქართულ საჯარო სივრცეში, იქნება ეს ცოდნა მოდერნულობასა და ტრადიციულობაზე, თუ მოქალაქისა და ქრისტიანის ფიგურებზე. ამგვარად, 17 მაისის განმარტება ფოკუსის წერტილად შემოთავაზებაა, აღნიშნული მოვლენა  იმგვარ დიდ, ხილვად საზოგადოებრივ მოვლენად გავიგოთ, რომელმაც თავის თავში გააერთიანა არამხოლოდ მანამდე არსებული, უფრო მცირე მასშტაბის  კონფლიქტები რელიგიური უმცირესობების თუ სექსუალური უმცირესობების საკითხებზე, არამედ ის ხლეჩვაც, რომელიც ქართულ საზოგადოებაში 2003 წლიდან მოყოლებული ყალიბდებოდა როგორც კულტურულ, ისე სოციალურ დონეზე. მაგრამ, საიდან შეგვიძლია ამ ცოდნათა გამყარების ძიება დავიწყოთ?

გაეცანით სტატიის სრულ ვერსიას⇓