2017 წლის სექტემბერში თბილისს ბელორუსი ნობელიანტი მწერალი სვეტლანა ალექსიევიჩი ეწვია. ცოტა ხნით ადრე ქართულად ეთარგმნათ მისი მორიგი დოკუმენტური რომანი „სექენდ ჰენდის დრო“, რომელიც იმაზე მოგვითხრობს, თუ რა ბედი ეწიათ ე.წ. საბჭოთა ადამიანებს საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ. ერთ-ერთ შეხვედრაზე,რომელზეც მწერალსა და მის ქართველ მკითხველს თავიანთი საერთო ისტორიული გამოცდილება უნდა განეხილათ, ალექსიევიჩს სიამაყით გაახსენეს, რომ მან თავის „ჩერნობილის ლოცვას“ საბჭოთა ქართველი ფილოსოფოსის, მერაბ მამარდაშვილის, ციტატა წაუმძღვარა ეპიგრაფად. ალექსიევიჩმა უპასუხა, მამარდაშვილი ჩემთვის ყველაზე ძვირფასი ფილოსოფოსია, რადგან ჩვენ (ანუ საბჭოთა არათავისუფლებიდან მომავალ ადამიანებს) დღეს მასზე უკეთ ვერავინ გვასწავლის, როგორ ვიყოთ თავისუფლებიო.

აკი მამარდაშვილს, „ქართველ სოკრატეს“, უმთავრეს ღირსებად მიეწერება უნიკალური მცდელობა, ფილოსოფიური ენა ეპოვნა მის მიერ „ანთროპოლოგიურ კატასტროფად“ შერაცხული საბჭოთა გამოცდილებისათვის.[1] 1980-იან წლებში, სახელმწიფო დოგმადქცეული მარქსისტულ-ლენინისტური ფილოსოფიის საპირისპიროდ, მან თავისი სახელგანთქმული ლექციები ფილოსოფიური აზრის ჭეშმარიტად არარადან  შობის ადგილად აქცია. თავისუფლება ამ შემთხვევაში ნიშნავდა ფორმების მუდმივ ძიებას, როგორც თავისათვის, ისე საზოგადოებრივი თანაცხოვრებისათვის, და ეს ფორმები მხოლოდ მაშინ მიიჩნეოდა ცოცხლად, თუ ისინი ინდივიდუალურ ძალისხმევაზე დაფუძნებული სააზროვნო აქტების ნაყოფი იქნებოდა.[2]

ალექსიევიჩი „სექენდ ჰენდის დროსთვის“ დართულ ინტერვიუში აცხადებს, რომ საბჭოთა კავშირის დაცემის შემდეგ „საკუთარი ისტორიიდან უცებ რაღაც საერთო დროში გადაგვისროლეს“, რომელში ჩაწერაც ძალზედ გაჭირდა, რადგან ეს „უზარმაზარი სამუშაო[ა], რომელიც მოითხოვს თავისუფალ ადამიანებს, ისეთებს, როგორებიც ჩვენ არ ვყოფილვართ, და თავისუფალ აზროვნებას, რაც არ გვცოდნია.“[3] აქ თავისუფლების მამარდაშვილისეულ რიტორიკას ალექსიევიჩის ენაზე თარგმნილი სახით ერწყმის მამარდაშვილისავე ვერდიქტი, რომ საბჭოთა კავშირის 70 წლის განმავლობაში კომატოზურ მდგომარეობაში ვიმყოფებოდით, საიდან გაღვიძებაც გვმართებს.

საიდან იღვიძებ ერთია, მაგრამ მეორეა, რაში და სად იღვიძებ. რას ნიშნავს გაღვიძება? ნაცნობი სივრცის თანდათანობით აღდგენას, რითაც იწყება მარსელ პრუსტის რომანების ციკლი „დაკარგული დროის ძიებაში“[4], მამარდაშვილის ეს უსაყვარლესი ნაწარმოები და მისი ყველაზე ცნობილი თბილისური ლექციების თემა, თუ რაღაც ჯერ არნახული ჰორიზონტის გადახსნას?

როგორც მამარდაშვილს აქვს პრეტენზია, რომ არ გვესაუბრება ვიწროდ ქართულ გამოცდილებაზე, ალექსიევიჩის ლიტერატურული პროცედურის განხილვამაც შესაძლოა, თუნდაც ნეგატიური სახით, პირველი მინიშნებები მოგვცეს საქართველოს დღევანდელი ალაგის – მისი ადგილის, მდგომარეობისა და დანიშნულების – შესახებ, რაც დიდწილად დამოკიდებულია საკუთარ საბჭოთა წარსულსა და პოსტსაბჭოთა აწმყოსთან (ვერ)გამკლავებაზე.

ალექსიევიჩი დოკუმენტალისტის შესაშური კეთილსინდისიერებით იწერს და გვასმენინებს იმ ადამიანთა გოდებას, რომელთა ყოფაც  გამოუსწორებლად დაასახიჩრა შოკისმომგვრელმა გარდატეხამ, ლამის ერთი ხელის მოსმით რომ გადაისროლა სოციალისტური სისტემიდან ყველაზე ველური სახის საბაზრო ეკონომიკაში. ალექსიევიჩი ამ ადამიანების გულისთვისვე ამბობს უარს, თავისი მონათხრობები – თუ მოწმობანი – რაღაც უფრო დიდ ისტორიულ სქემაში ჩასვას. დაღალა ალექსიევიჩი ინდივიდის გადამთელავმა „დიდმა ნარატივებმა“ და საკაცობრიო პროექტმა, ამდენი მსხვერპლი რომ მოგვიტანა; მწერალს ზედმეტი ინტერპრეტაციების გარეშე სურს, ცალკეულ მტკივნეულ გამოცდილებებს ამეტყველებაში დაეხმაროს. ამგვარად, ერთ-ერთ იშვიათ პასაჟში, სადაც ალექსიევიჩი პირველ პირში წერს, ის გვიმხელს: „მინდა, ცივსისხლიან ისტორიკოსად დავრჩე, და არა – ისტორიკოსად ანთებული ჩირაღდნით. დრომ განსაჯოს. დრო სწორად განსჯის, ოღონდ, ახლო კი არა, შორეული დრო. დრო, როცა ჩვენ უკვე აღარ ვიქნებით ჩვენი მიკერძოებებითურთ.“[5]

ალექსიევიჩი სულაც არაა დადებითად განწყობილი იმ ყველაფრის მიმართ, რაც პოსტსაბჭოთა სივრცეში განვითარდა 90-იანი წლებიდან მოყოლებული, მაგრამ, როდესაც დროს მოიხმობს ერთადერთ ჭეშმარიტ მსაჯულად, ის ვითომდა „ობიექტური“ ისტორიკოსის როლს ირგებს; უარს ამბობს, ეძიოს რაიმე სახის ისტორიული საზრისი ან მიზანშეწონილება და, რაც მთავარია, საკითხი წამოჭრას, თუ რა არის და ვისია ეს დრო, რომელიც თითქოს მიუკერძოებლად განსჯის ყველას და ყველაფერს. აღმოჩნდება, რომ ეს ვითომდა თავისთავად მიმდინარე დრო, რომელსაც ალექსიევიჩი მინდობილა, სწორედ მის მიერ ინტერვიუში მოხმობილი „საერთო დროა“, რომელიც, თავის მხრივ, სხვა არაფერია, თუ არა საბჭოთა კავშირზე გამარჯვებული კაპიტალისტური დასავლეთის დრო, კონტრაბანდულად წინდაწინვე შემოპარებული და ნორმალიზებული, როგორც ამოსავალი მოცემულობა და სანუკვარი დანიშნულება.[6]

ამგვარ ფონზე, ალექსიევიჩის მიერ ამეტყველებული „საბჭოთა ადამიანებიც“ ხელად იქცევიან პასიურ მსხვერპლად, დასავლური „ნორმალურობისაკენ“ გარდამავალი „ტრანზიციის“ ჩაფლავებულ ნიმუშებად. დანტეს ჯოჯოხეთის ფიგურების მსგავსად თითოეული მათგანი თითქოს თავისსავე წარსულში „გაქვავებულა“ (ჰეგელი) და მისჯილი აქვს, მარად მეორადი იყოს და გუშინდელი. მათ უფლება ეძლევათ, ჩამწერის  შეკითხვების პასუხად ყველაფერს მოჰყვნენ თავიანთი წარსულის შესახებ, მაგრამ ალექსიევიჩი მათ არასოდეს მიმართავს კითხვით: რა გავაკეთოთ? გრამატიკა, რომელიც ჰუმანიტარული დიდსულოვნებით მიუჩეჩებიათ წარსულის ნახევრად მკვდარ გადმონაშთთათვის, არ იცნობს არანაირ მომავალ დროს, რომლის გამოძერწვაშიც ისინი თვითმყოფად წვლილს შეიტანდნენ.

მით უფრო სიმპტომურია, რომ სწორედ მაშინ, როცა ერთ-ერთი გამოკითხული თავგამოდებით ცდილობს, ალექსიევიჩს გააგებინოს, რას ნიშნავდა თავგანწირვისა და ძალადობისადმი ის მზადყოფნა, რომელსაც მისი თაობა სამომავლო კომუნისტური საზოგადოების აღმშენებლობისთვის იჩენდა, „ცივსისხლიანი“ დოკუმენტალისტი გამონაკლისის სახით აპაუზებს ჩანაწერს და კვლავაც პირველ პირში მოგვმართავს: „ვეუბნები, რომ მას ვერასდროს გავუგებ. ბრაზდება.“[7] (ამ ირიბი დიალოგის რუსული ორიგინალის დრამატურგია ბევრად უფრო მძაფრია: „Говорю ему, что мне этого не понять – никогда. Взрывается.“) გადამწყვეტ მომენტში მოწმე მთხრობელს უმუხთლებს და ამ უკანასკნელის საუბარი, რაგინდ კეთილსინდისიერად ჩაწერილი, შეშლილის მძვინვარებად იქცევა, ხოლო ავტორის მიერ თავის დისტანცირება ამ „ირაციონალური“, „უტოპიური“, მსხვერპლს მოწყურებული იდეალიზმისგან – ცარიელ პოზად, გაცვეთილ საღ აზრად, „ფანატიკური რწმენისადმი“ განმანათლებლურ ამრეზად. მით უმეტეს, რომ ალექსიევიჩის აღშფოთებულ-კაცთმოყვარეული „ვერგაგება“ ამდენი ძალადობისა და ძალადობის წყურვილის წინაშე საბოლოო ჯამში სხვა არავითარ შედეგს არ იძლევა და მეტს არაფერს ეყრდნობა, გარდა მისადაგებისა გამარჯვებულის მხრიდან ისედაც ბეჭედდარტყმული „ისტორიის დასასრულისადმი“.

ეძებს ენას, რომელიც საბჭოთა გამოცდილებას აამეტყველებდა და გასაგებს გახდიდა, მაგრამ გამარჯვებულთა დროის წინაშე კაპიტულაცია ალექსიევიჩის მიერ გენიალურად მოხელთებულ დოკუმენტურ პროზას იარაღად აქცევს, რითაც საბჭოთა კავშირის დაცემა და შემდგომი „ტრანზიცია ნორმალურობისაკენ“ ერთგვარ ბუნებრივ კატაკლიზმად გარდაისახება, რომლის სტიქიურობის შემყურეც ცალკეული საბჭოთა ეგზისტენცია უმწეოდ ეძიებს საზრისს (რა მოხდა? რატომ მოხდა ის, რაც მოხდა?). ალექსიევიჩის კონფორმიზმი დროითთან ერთად ენობრივიცაა, ვინაიდან გამოკითხულნი საბოლოო ჯამში მეტნაკლებად ეგზოტიკურ, ნოსტალგიურ ექსპონატებად ჩანან, რომლებიც თავიდანვე დასავლელი მკითხველის მზერის დასაკმაყოფილებლად გამოუფენიათ. არაფერი რჩება გაუგებარი, რადგან დასავლელი მკითხველის დრო, რომლის ფარგლებშიც იშლება ალექსიევიჩის თხრობა, ეჭვმიუტანელ ღერძად რჩება. დამარცხებულის მძინვარებასაც კი ძალუძს, გამგები თანაგრძნობა აღძრას, სანამ ის ზოოპარკის გალიის მიღმა რჩება იზოლირებული.

გაბატონებული დროითი სქემებისათვის პასიურად თავის მინებება იმთავითვე შეიცავს საფრთხეს, რომ ნამყოს შესახებ ნებისმიერი საუბარი ავტომატურად იქცეს საზრდოდ არსებული წესრიგისათვის. თუ ომახიანი ისტორიული თხრობა არა, რომელიც ადამიანს კვლავაც გმირულად ჩართავდა ცხად წარსულსა და უეჭველ მომავალს შორის გაჭიმულ ჯაჭვში, საჭირო იქნებოდა ერთგვარი სუსტი, მოკრძალებული – და არა მიუკერძოებელი – ისტორიული ცნობიერება, რომელიც ნამყოს არც გაამართლებდა და არც „ისტორიის სანაგვეზე“ მოისროდა ქედმაღლურად, არამედ აჩვენებდა მის კონკრეტულ განპირობებულობას და გაგვააზრებინებდა, რომ ის, რაც ერთხელ მოხდა, აუცილებლად არ განსაზღვრავს იმას, რაც ჯერაც შეიძლება მოხდეს. 

პუბლიკაცია ქვეყნდება პროექტის „სოციალური სამართლიანობა კრიზისის დროს“ ფარგლებში, რომელიც Open Society Foundations-ის მხარდაჭერით ხორციელდება.

გაზიარება