რელიგია, თანამედროვეობა და მუსლიმი ქალების ემანსიპაცია ბულგარეთსა და იუგოსლავიაში, 1945-1991
ავტორები: პამელა ბალინგერი და კრისტენ გოდსი
თანამედროვე მეცნიერული დებატები სეკულარიზმის გარშემო მის ფესვებს ძირითადად კათოლიკურ ან პროტესტანტულ დასავლეთში ხედავს და, შედეგად, უარყოფს ყოფილი საბჭოთა ქვეყნების გამოცდილებას. ავტორები განიხილავენ ე.წ. „სოციალისტურ სეკულარიზმს“, ანუ სეკულარიზმის თეორიული გააზრების ახალ გზას, 1945-1991 წლების ბულგარეთისა და იუგოსლავიის მაგალითზე. სტატია განსაკუთრებულ ყურადღებას მოდერნულობის კომუნისტურ პროექტსა და რელიგიური „ჩამორჩენილობიდან“ ქალების გათავისუფლებაზე ამახვილებს.
თავის ნაშრომში თალალ ასადი წერს: „სეკულარიზმის ანთროპოლოგია უნდა დაიწყოს ცნობისმოყვარეობით თავად სეკულარიზმის დოქტრინისა და პრაქტიკის შესახებ, მათი წარმოშობის ადგილის მიუხედავად“.
თუმცა, სეკულარიზმის შესახებ არსებულ კრიტიკულ ნაშრომებში ნაკლები ყურადღება ექცევა მის გენეოლოგიას ე.წ. „მეორე სამყაროში“, ანუ სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის სოციალისტურ ქვეყნებში.
სეკულარიზმს ხშირად აერთიანებენ სეკულარიზაციასთან, რაც მოდერნიზაციის შედეგად საჯარო სივრცეში რელიგიურობის შესუსტებას გულისხმობს. შედეგად, სეკულარიზმი განიხილება, როგორც დასავლური ფენომენი, რომელიც კათოლიციზმსა და პროტესტანტიზმს შორის განხეთქილების პერიოდში წარმოიშვა. სეკულარიზმის ასეთი ევროცენტრული გაგება უგულებელყოფს მართლმადიდებლურ ქრისტიანობასა და სეკულარიზმის გამოცდილებას სოციალისტურ ქვეყნებში და მჭიდროდ უკავშირდება კაპიტალისტური ერი-სახელმწიფოების სისტემასა და მოდერნულობას (თანამედროვეობას).
სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის, ანუ ბალკანეთის რეგიონის მდებარეობა აღმოსავლეთისა (ორიენტი) და დასავლეთის (ოქსიდენტი) დისკურსულ სისტემაში ბუნდოვანია; ასევე ბუნდოვანია რეგიონის მდებარეობა სეკულარული გამოცდილების მიხედვით ორ ნაწილად დაყოფილ სამყაროში („სეკულარული დასავლეთი“ და „რელიგიური დანარჩენები“).
წინამდებარე სტატია სეკულარიზმს განიხილავს არა როგორც არადასავლურ საზოგადოებებში დასავლეთიდან იმპორტირებულ ან იმიტირებულ ფენომენს, არამედ როგორც ბუნებრივ, ორგანულ მოვლენას, რომელიც ბულგარეთსა და იუგოსლავიაში რელიგიური მრავალფეროვნების ხანგრძლივ ისტორიას ეფუძნება.
ევროპაში სახელმწიფო სოციალიზმის რღვევამ მეცნიერებს ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში რელიგიის პრაქტიკისა და გამოხატვის ფორმების შესწავლისკენ უბიძგა. თუმცა, ორგანიზებული რელიგიისადმი კომუნიზმის მტრული დამოკიდებულების გამო, მეცნიერები აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებს ავტომატურად „ათეისტურად“ მიიჩნევდნენ, რაც სოციალისტური სეკულარიზმის კომპლექსური ხასიათის გამარტივებული აღქმაა.
მეცნიერული დებატები დასავლური სეკულარიზმის გარშემო საჯარო და პირად სივრცეს ერთმანეთისგან გამოყოფს და, რელიგიურ ჯგუფებს შორის პლურალიზმისა და ტოლერანტობის ხელშეწყობის მიზნით, რელიგიას პირად სივრცეში ათავსებს.
სოციალისტური სეკულარიზმის შემთხვევაში, სახელმწიფო რელიგიას აკონტროლებს როგორც საჯარო, ისე პირად სივრცეში. ამის მიზანი კი არა მხოლოდ ტოლერანტობაა (ჯონ ლოკისეული გაგებით), არამედ ქალის და, ზოგადად, მოქალაქეების ქმედების მკაცრი რეგულირება და მათი „მშობელ-სახელმწიფოსადმი“ დამორჩილებაა. სწორედ ესაა მთავარი განსხვავება სოციალისტურ ქვეყნებსა და დასავლურ/თურქულ სეკულარიზმს შორის: მაშინ, როდესაც საფრანგეთსა და თურქეთში, რელიგიური სიმბოლოები, როგორიცაა, მაგალითად, ჩადრი, საჯარო დაწესებულებებში აკრძალული იყო, პირად სივრცეებში კი - ნებადართული, სოციალისტურ ქვეყნებში ქალის მუსლიმური სამოსი ყველა პირად და საჯარო სივრეში იკრძალებოდა.
ბულგარეთისა და იუგოსლავიის რეჟიმებს რელიგიური თემების მიმართ ერთმანეთის მსგავსი პოლიტიკა ჰქონდათ. ორივე შემთხვევაში, სოციალისტური სახელმწიფო რელიგიური ინსტიტუტების ხელში ჩაგდებასა და გაკონტროლებას (და არა მათ განადგურებას) ცდილობდა. ამასთან, გენდერული თანასწორობა და კულტურული „ჩამორჩენილობიდან“ ქალების ემანსიპაცია სახელდებოდა ძირითად მიზნებად, რომლებიც სახელმწიფოს სეკულარულ პოლიტიკას განსაზღვრავდა, განსაკუთრებით, მუსლიმი უმცირესობების მიმართ.
სეკულარიზმი და სახელმწიფო სოციალიზმი
სახელმწიფო სოციალიზმის პირობებში სეკულარიზმის საკითხის განხილვისათვის აუცილებელია სოციალიზმში რელიგიის როლის შესახებ არსებული თეორიულ-ფილოსოფიური ჩარჩოებისა და სეკულარიზმის პრაქტიკული გამოცდილების შედარება. რადგან „სეკულარიზმისა“ და „სეკულარიზაციის“ უამრავი განმარტება არსებობს, „სოციალური სეკულარიზმის“ განმარტება უნდა მოიცავდეს: 1) ეკლესიისა და სახელმწიფოს სამართლებრივ გამიჯვნას და 2) „ამქვეყნიურ“, არარელიგიურ იდეოლოგიასა (ამ შემთხვევაში, მარქსისტულ მატერიალიზმს) და მის კავშირს კომუნისტური მოდერნიზაციის პარადიგმასა და ქალების ემანსიპაციასთან.
რელიგიისა და სახელმწიფოს ურთიერთმიმართება აღმოსავლეთ ბლოკის ქვეყნებში ადგილობრივი ისტორიისა და რელიგიური თუ გენდერული თავისებურებების მიხედვით განსხვავდებოდა. განსხვავებული მიდგომები არსებობდა „ეროვნული“ (სერბეთისა და ბულგარეთის მართლმადიდებლური ეკლესიები) ეკლესიებისა და „საერთაშორისო“ და, პოტენციურად, საგარეო ლოიალობის მქონე (კათოლიციზმი ხორვატიასა და პოლონეთში) ეკლესიების მიმართ.
ბევრ სოციალისტურ სახელმწიფოში რელიგიური ინსტიტუტების საქმიანობა ნებადართული, თუმცა, მკაცრად გაკონტროლებული იყო. ბულგარეთში არსებობდა „რელიგიური მიმდინარეობების დირექტორატი“, იუგოსლავიაში კი - „რელიგიურ საკითხთა კომისია“; ორივე ინსტიტუტის ძირითად ფუნქციას რელიგიური ინსტიტუტებისა და მორწმუნეების კონტროლი და რეპრესია წარმოადგენდა.
აღნიშნულ ქვეყნებში რელიგია უფრო მეტად საჯარო იდენტობის ნიშანი იყო, ვიდრე - პირადის. ეს, ერთი შეხედვით, სოციალისტური სეკულარიზმის პარადოქსია; თუმცა, სეკულარიზმის ნორმატიული გაგების გარეშე (რომელშიც რელიგია მკვეთრად პირადულ სივრცეს მიეკუთვნება) რელიგიის კავშირი იდენტობის სხვა ასპექტებთან უფრო გასაგები ხდება.
მაგალითად, ბულგარეთის შემთხვევაში, არსებობდა მტკიცე ნაციონალისტური მითი, რომლის მიხედვითაც, ბულგარული ენა და კულტურა ოსმალეთის დომინაციის 500 წლის მანძილზე სწორედ მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ შემოინახა. ბევრი ეროვნული გმირი სწორედ სასულიერო პირი იყო. ოსმალურ სისტემაში, ბულგარელები ძირითადად საკუთარი ქრისტიანული იდენტობით განისაზღვრებოდნენ, შესაბამისად, სეკულარული აღმოსავლური მართლმადიდებლობა კომუნისტურ პერიოდშიც ბულგარეთის ეროვნული იდენტობის მნიშვნელოვან ნაწილად დარჩა.
რელიგიის „მოთვინიერება“ იუგოსლავიაში
რელიგიის ‘მოთვინიერება’ და მისი პოლიტიკური წინააღმდეგობის პოტენციალის კონტროლი თავიდანვე იუგოსლავიის სოციალისტური რეჟიმის გაცხადებულ მიზანს წარმოადგენდა. კონსტიტუცია მიჯნავდა სახელმწიფოსა და ეკლესიას და უთითებდა, რომ „ეკლესიების ბაზაზე პოლიტიკური ორგანიზაციების არსებობა აკრძალულია“. სტალინის საბჭოთა კავშირის მოდელის მიხედვით ჩამოყალიბებულმა იუგოსლავიამ, მის მსგავსად, მტრების (ნამდვილისა და წარმოსახვითის) მიმართ დაუნდობელი მიდგომა შეიმუშავა. ასეთ მტრებს შორის მოიაზრებოდა რელიგიაც.
შესაბამისად, რელიგიური ინსტიტუტები და სასულიერო პირები პოტენციური პოლიტიკური არეულობის წყაროებად, ტრადიციული კლასობრივი და გენდერული ძალადობის აგენტებად აღიქმებოდნენ. ქალების გათავისუფლება და რელიგიაზე თავდასხმა ერთდროულად იქცა პროგრესისა და მოდერნულობის სიმბოლოდ. სახელმწიფომ დახურა რელიგიური სკოლები, მუსლიმური კულტურული ასოციაციები და ისლამური სასამართლოები, სახელმწიფო სკოლები კი კაცებისა და ქალებისათვის თანაბრად ხელმისაწვდომი გახდა.
რელიგიასა და სახელმწიფოს ურთიერთმიმართება არც იუგოსლავიასა და საბჭოთა კავშირს შორის ურთიერთობის გაუარესების შემდეგ შერბილებულა. რეჟიმი ისევ ცდილობდა მღვდლებისა და იმამების პირდაპირ კონტროლს, რისთვისაც სასულიერო პირთა სახელმწიფო ასოციაციები შეიქმნა.
თუმცა, რეპრესიისა და პირდაპირი კონტროლის საერთო სურათი 1960-იანი წლებიდან შეიცვალა; 1966 წლიდან, სამთავრობო ცვლილებებთან ერთად, რელიგიის კომისიებსა და მორწმუნეებზე სახელმწიფო კონტროლი კიდევ უფრო შემსუბუქდა. საბოლოო ჯამში, იუგოსლავიის დამოკიდებულება რელიგიისადმი, სხვა სოციალისტური ქვეყნების - განსაკუთრებით, ბულგარეთის - პოლიტიკასთან შედარებით, ლიბერალურად აღიქმებოდა.
რელიგიის „მოთვინიერება“ ბულგარეთში
ოსმალეთისაგან დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, ბულგარეთის კონსტიტუციამ მართლმადიდებლური ეკლესია ახალი სახელმწიფოს ტრადიციულ რელიგიად გამოაცხადა. ეს ნიშნავდა, რომ ეკლესია პრივილეგირებულ, მაგრამ სახელმწიფოსთან გადაჯაჭვულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა.
კომუნისტების გამარჯვებისთანავე, 1944 წლის სექტემბერში, სახელმწიფომ რელიგიური განათლება ყველა საჯარო სკოლის პროგრამიდან ამოიღო. ეკლესია მკვეთრად ეწინააღმდეგებოდა განათლების სეკულარიზაციას, თუმცა, კომუნისტურ მთავრობას მკვეთრად ანტი-რელიგიური კურსიდან არ გადაუხვევია. 1946 წელს მიღებული ცვლილებების შემდეგ, სახელმწიფო აღიარებდა მხოლოდ სამოქალაქო ქორწინებას. მოხდა ეკლესიის ქონების ნაციონალიზაციაც. 1944-დან 1950-იან წლებამდე მართლმადიდებელი სასულიერო პირები პირდაპირი რეპრესიის ქვეშ იმყოფებოდნენ.
ეკლესიისთვის დიდი დარტყმა აღმოჩნდა 1947 წლის კონსტიტუცია, რომელმაც მკვეთრად გამიჯნა სახელმწიფო და ეკლესია; ახალი კონსტიტუცია აღარ სცნობდა მართლმადიდებლობას, როგორც ბულგარეთის ტრადიციულ რელიგიას. პატრიარქი სტეფანი კომუნისტური მთავრობისადმი კეთილგანწყობილმა ლიდერმა ჩაანაცვლა; რეჟიმისადმი კრიტიკულად განწყობილი სასულიერო ლიდერები ციხეში აღმოჩნდნენ.
ამ ცვლილებების მიუხედავად, აღსანიშნავია, რომ ბულგარეთის მთავრობა მიზნად არა ეკლესიის განადგურებას, არამედ მის კონტროლსა და სახელმწიფოს ხელში იარაღად გადაქცევას აპირებდა.
1949 წელს მიღებული „კონფესიების აქტი“ რელიგიის თავისუფლებას აღიარებდა, თუმცა, მკაცრად არეგულირებდა ბულგარეთში არსებული ყველა რელიგიური ჯგუფის, მათ შორის, მართლმადიდებლური ეკლესიის საქმიანობას. ამავე აქტის მე-12 მუხლი სახელმწიფოს აძლევდა უფლებას, გაეთავისუფლებინა ნებისმიერი სასულიერო პირი, რომელიც „ქვეყნის დემოკრატიულ მოდელს“ ან მოსახლეობის „მორალს“ საფრთხეს შეუქმნიდა. მეტიც, მე-18 მუხლი პირდაპირ განსაზღვრავდა, რომ „უზენაესი ძალის ხსენება ქადაგების, რიტუალებისა და დღესასწაულების დროს მხოლოდ რელიგიურ საკითხთა დირექტორატის მიერ წინასწარ დამტკიცებული ფორმით უნდა მოხდეს“ - შესაბამისად, ხელისუფლება პირდაპირ აკონტროლებდა რელიგიური ქადაგებების ტექსტს, ღმერთსა და მის ძალაუფლებაზე საუბრისას გამოყენებულ ფრაზებს და ა.შ., წინააღმდეგ შემთხვევაში, სასულიერო პირები დაპატიმრების საფრთხის წინაშე იდგნენ. მე-20 მუხლი დირექტორატის წინასწარი წერილობითი ნებართვის გარეშე სხვა ქვეყნების კონფესიებთან კონტაქტს კრძალავდა, რაც მუსლიმებისა და კათოლიკეებისათვის განსაკუთრებით მძიმე იყო.
1940-იან წლებში ძლიერი იყო ანტი-რელიგიური პროპაგანდა. კომუნისტური გაზეთები ნასვამი მღვდლების ფოტოებს აქვეყნებდნენ, ეკლესიის გაზეთები კი კომუნისტური პროპაგანდის წყაროებად იქცა. ამდენად, სახელმწიფოსა და ეკლესიის გამიჯვნის ნაცვლად, ბულგარეთში რელიგიური ინსტიტუტები პირდაპირ დაექვემდებარა სოციალისტურ სახელმწიფოს.
სიტუაცია არც სტალინის სიკვდილის შემდეგ შეცვლილა. რელიგია თითქმის მთლიანად განიდევნა საჯარო სივრციდან; რელიგიური რიტუალები (ნათლობა, ქორწინება, დაკრძალვა) სოციალისტურმა ჩაანაცვლა. შესაბამისად, ბულგარეთის სოციალისტური სეკულარიზმი ჭეშმარიტად სეკულარული გამიჯვნის ნაცვლად, ეკლესიის მიერ სახელმწიფოს მიზნების მხარდაჭერას ემსახურებოდა.
სოციალისტური სეკულარიზმი: ქალები და რელიგიური „ჩამორჩენილობა“ იუგოსლავიაში
1947 წელს იუგოსლავიის რეჟიმმა გამოაქვეყნა ბუკლეტი სათაურით „იუგოსლავიის ქალები“, რომელიც ამაყად აცხადებდა, რომ იუგოსლავიის სახალხო რესპუბლიკის ერთ-ერთი უდიდესი მიღწევა ქალების ემანსიპაცია იყო. ბუკლეტი მოიცავდა ინფორმაციას ქალების როლზე პარტიზანულ მოძრაობებში, თანასწორობის პრინციპის გამყარებას კონსტიტუციაში, დედებისა და ბავშვების დაცვისთვის გამიზნულ პოლიტიკას და ა.შ. ქალების ემანსიპაცია სოციალისტური მოდერნიზაციის მთავარ სიმბოლოდ იქცა, მისი მთავარი კონკრეტიზაცია - ქალის სამოსი - კი ტრადიციის/ ჩამორჩენილობისა და თანამედროვეობის/ პროგრესულობის გამოხატვის ფორმად.
ნაშრომში „ქალები იუგოსლავიაში“ ოლგა კოვაჩიჩი იუგოსლავიელ ქალებს აღწერს, როგორც საკუთარი და ქვეყნის ემანსიპაციის სუბიექტებსა და ობიექტებს. ერთი მხრივ, ავტორი საუბრობს იმის შესახებ, თუ „რა მისცა ახალმა იუგოსლავიამ ქალებს“, რითაც რეჟიმს წარმოაჩენდა, როგორც ერთგვარ „მშობელ-სახელმწიფოს“. მაგალითად, წერა-კითხვის კურსების მიზანი, ტექსტის მიხედვით, მანამდე არსებული ბორკილებიდან ქალების გათავისუფლება იყო. მეორე მხრივ, კოვაჩიჩი თავად ქალების როლზეც საუბრობდა, განსაკუთრებით, მათ გმირობაზე პარტიზანული ომის დროს. თუმცა, ფემინისტი კრიტიკოსების ახალი თაობების აზრით, ქალების ემანსიპაციის ეს მცდელობა ზემოდან ქვემოთ მართული იყო და მიზნად ქალების ენერგიის „მოთვინიერებასა“ და სანქცირებული პოლიტიკური აქტივობების ჭრილში მოქცევას ისახავდა.
საინტერესოა, რომ ტექსტის დიდ ნაწილში, კოვაჩიჩი რელიგიასა და ქალების ჩაგვრას შორის პარალელებს არ ავლებს; თუმცა, ქვეყნის ის რეგიონები, რომლებიც ჩამორჩენილად ხასიათდება, ისლამსა და ოსმალეთის მმართველობასთან ასოცირდება. იმ ჩამორჩენილი ადგილების აღწერისას, სადაც სოციალისტურ რევოლუციამდე ქალების წერა-კითხვის დონე დაბალი იყო, კოვაჩიჩი ბოსნიას, მაკედონიასა და კოსოვოს ასახელებს; ნაგულისხმევია კავშირი ჩამორჩენილობას, რელიგიასა (განსაკუთრებით ისლამს, თუმცა არამარტო) და ქალების ჩაგვრას შორის. მხოლოდ ბოლო რამდენიმე გვერდზეა ნახსენები ჩადრის ტარების პრაქტიკა. ტექსტში, რომელიც იუგოსლავიაში ჩადრის ტარების აკრძალვამდე სამი წლით ადრე დაიწერა, კოვაჩიჩი ხაზს უსვამს ჩადრის ნებაყოფლობით მოხსნას და ამ აქტს იუგოსლავიელი ქალების გაძლიერებას უკავშირებს.
ჩადრის მოხსნის მოძრაობას მნიშვნელოვანი გავლენა ჰქონდა ბოსნიაში, მაკედონიასა და კოსოვოში მცხოვრებ მუსლიმ ქალებზე. ამ პროცესს მუსლიმი თემის შიგნით უთანხმოებაც მოჰყვა, რადგან ზოგიერთი მუსლიმი რეჟიმის სეკულარისტულ პროგრამებში მონაწილეობდა და ჩადრისა და „ბნელი წარსულის“ სხვა სიმბოლოების წინააღმდეგ იბრძოდა. გამოჩენილ იუგოსლავიელ ქალებს რეჟიმი კანონის მიღებამდეც, ჩადრის „ნებაყოფლობით“ მოხსნისკენ მოუწოდებდა, რაც კარგად აჩვენებს იძულებასა და გენდერული ემანსიპაციის სახელით რელიგიის მოთვინიერებას შორის არსებულ ბუნდოვან ბალანსს.
გაცხადებული აქცენტი ე.წ. ქალების საკითხზე დროთა განმავლობაში გაფერმკრთალდა. 1970-იან წლებში გააქტიურდნენ ფემინისტური ჯგუფები, რომლებიც აკრიტიკებდნენ პარტიის უუნარობას, რომ განათლების სისტემა გენდერული ურთიერთობების შეცვლისათვის ეფექტურ იარაღად გამოეყენებინა. ფემინისტების ახალი თაობა ხმამაღლა აკრიტიკებდა გენდერული ურთიერთობების კუთხით სოციალისტური პროექტის არაეფექტურობას.
იუგოსლავიის საზოგადოების მოდერნიზაციათან ერთად, ქალების სამოსი პროგრესის მთავარ ინდიკატორად მიიჩნეოდა. თუმცა, ბულგარეთისაგან განსხვავებით, რეჟიმი განსაკუთრებით უფრთხოდა ჩამორჩენილობის სიმბოლოებად მუსლიმების დასახელებას. ეს ეთნო-რელიგიურ ჯგუფებს შორის ბალანსისა და ბოსნიელი მუსლიმების მზარდი რაოდენობის შედეგი იყო. თუმცა, ყოველდღიურ დონეზე, არამუსლიმი მოსახლეობა გენდერულად დახარისხებულ და რელიგიურ სამოსს ჩამორჩენილობის ნიშნად მიიჩნევდა. ანთროპოლოგი ტონე ბრინგა აღწერს სოციალისტური ბოსნიის ერთ-ერთ სოფელს, რომელშიც ადგილობრივი კათოლიკე ქალები მუსლიმი ქალების ტრადიციულ სამოსს მოდერნულობის უარყოფად მიიჩნევდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ ბევრ კათოლიკე ქალს თითქმის ისეთივე სამოსი ეცვა (გრძელი ქვედაბოლოები და თავსაბურავი). ეს აჩვენებს, რომ ბევრი იუგოსლავიელის აზრით, სოციალისტური იუგოსლავიის არსებობის ბოლო დღემდე, ქალები, ტრადიცია და რელიგია ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში აღიქმებოდა.
სოციალისტური სეკულარიზმი: ქალები და რელიგიური „ჩამორჩენილობა“ ბულგარეთში
იუგოსლავიის მსგავსად, ბულგარეთშიც, სწორედ მუსლიმი ქალები ასოცირდებოდნენ ყველაზე მეტად რელიგიურ „ჩამორჩენილობასთან“ და კომუნისტური მმართველობის დასაწყისიდანვე დევნას განიცდიდნენ. ბულგარეთის მუსლიმი თემი საკმაოდ მრავალფეროვანი იყო და ეთნიკური თურქებისაგან, სლავი მუსლიმებისა და ბოშა თემისაგან შედგებოდა. თუმცა, ბულგარელი კომუნისტებისათვის უპირველესი მნიშვნელობა ჰქონდა იმას, რომ მუსლიმი ბულგარელები ოსმალეთის იმპერიის გადმონაშთები იყვნენ და მათი უმრავლესობა (ეთნიკური თურქები) თურქულ ენაზე საუბრობდა.
ბულგარეთის მუსლიმი მოსახლეობის სეკულარიზებისა და მუსლიმი ქალების ემანსიპაციის მცდელობა გარდაუვლად უკავშირდებოდა კომუნისტების სურვილს, გამიჯვნოდნენ „ფეოდალურ ოსმალურ წარსულსა“ და თურქეთს. ამ მიზნით, კომუნისტები მუსლიმი თემის იერარქიაში შეღწევის გარდა, საგანმანათლებლო პროგრამების აქტიურ დაფინანსებასაც მიმართვდნენ. კომუნისტური პარტიის ოფიციალური პირები მუსლიმ ქალებსა და კაცებს არჩევდნენ და მათგან პარტიის ერთგული წევრების ჩამოყალიბებას ცდილობდნენ. შედეგად, ჩამოყალიბდა „თურქული ნომენკლატურა“, რომელიც გარკვეული პრივილეგიებით სარგებლობდა და თურქული უმცირესობის მასისაგან იზოლირებული იყო.
საგანმანათლებლო პროგრამების შემუშავებისას, განსაკუთრებული აქცენტები კეთდებოდა პომაკებზე, ეთნიკურ თურქებზე, რომელთა მშობლიური ენა ბულგარული იყო და რომლებიც იმ ბულგარელების შთამომავლებად მიიჩნეოდნენ, რომლებსაც ოსმალეთის იმპერიის პერიოდში იძულებით მიაღებინეს ისლამი. ამ ქალებს უტარდებოდათ ლექციები „რელიგიის არამეცნიერულ არსზე“, „სოციალისტური ოჯახის მორალზე“, „რელიგიური ტრადიციებისა და დღესასწაულების მავნებლობაზე“ და ა.შ. პროგრამების მიზანი კი ის იყო, რომ მუსლიმ ქალებს დაეგმოთ ისლამი და პირად და საჯარო ცხოვრებაში მეცნიერული სოციალიზმის მიმდევრები გამხდარიყვნენ.
მიუხედავად ამ მცდელობებისა, პროპაგანდა არც ისე წარმატებული აღმოჩნდა, როგორც ამას კომუნისტები ამტკიცებდნენ. ადგილობრივი მუსლიმური ტრადიციების აღმოსაფხვრელად მოდერნიზაციის მცდელობები საკმარისი არ აღმოჩნდა. შედეგად, ხელისუფლებამ ასიმილაციის ინტენსიური კამპანია წამოიწყო და 1970-იანი წლებიდან მუსლიმური რიტუალებიც აიკრძალა.
თუმცა, სრული აკრძალვის ნაცვლად, ბულგარეთის სახელმწიფომ, პირველ რიგში, ისლამური პრაქტიკების წინააღმდეგ რაციონალური არგუმენტები წარმოადგინა. მაგალითად, რამადანის თვეში მარხვა იმუნური სისტემისათვის საზიანოდ სახელდებოდა; შედეგად, მუსლიმები დაავადებებისადმი უფრო მგრძნობიარედ ითვლებოდნენ, რაც მათ ნაკლებპროდუქტიულს ხდიდა. თავსაბურავები კი კაცებისადმი მორჩილების სიმბოლოდ ითვლებოდა, ამიტომ, კაცებსა და ქალებს შორის თანასწორობისათვის აუცილებელი იყო ისლამური სამოსის აკრძალვა.
საბოლოო ჯამში, ბულგარეთმა ორი დიდი მუსლიმური დღესასწაულის აღნიშვნა აკრძალა. ქალებს თავსაბურავები მოხსნეს, მინარეთები დაანგრიეს, მეჩეთები კი დახურეს ან კულტურულ სახლებად გადააკეთეს.
თუკი იუგოსლავიაში რელიგიური ჯგუფებისა და, განსაკუთრებით, მუსლიმი უმცირესობის ჩაგვრა 1970-იან წლებში თანდათანობით შემცირდა, ბულგარეთის მთავრობამ მუსლიმი უმცირესობისადმი პოლიტიკა თანდათან უფრო და უფრო გაამკაცრა. აქ აღსანიშნავია პომაკებისა და თურქებისათვის სახელის იძულებითი შეცვლის პოლიტიკა და 1989 წელს თურქების გადასახლება. ეს პოლიტიკა ნაციონალიზმსა და თურქეთის შიშსაც უკავშირდებოდა, თუმცა, დიდწილად, კომუნისტების მიერ „ჩამორჩენილი“ რელიგიური თემების მოდერნიზების მცდელობას ისახავდა მიზნად.
დასკვნა
სეკულარიზმის საკითხისადმი მზარდი სამეცნიერო ინტერესის გათვალისწინებით, საინტერესოა, რამდენად მცირე მასალა არსებობს სეკულარიზმის გამოცდილების შესახებ აღმოსავლეთ ევროპაში სახელმწიფო სოციალიზმის პერიოდში. არსებული კვლევები, ძირითადად, სოციალისტურ პერიოდში ათეიზმის პროპაგანდაზე ამახვილებს ყურადღებას. შესაბამისად, აუცილებელია, მეცნიერებმა ყურადღება მიაქციონ სოციალისტურ სეკულარიზმს და იმ მეთოდებს, რომელთა საშუალებითაც რეჟიმი რელიგიური პრაქტიკისა და ინსტიტუტების მოთვინიერებას ცდილობდა.
მუსლიმი ქალის ფიგურის ცენტრალური როლი, განსაკუთრებით, რელიგიური სამოსის ფაქტორი, ხაზს უსვამს პარალელებს ერთი მხრივ, სოციალისტურ ქვეყნებსა და, მეორე მხრივ, დასავლეთ ევროპის სეკულარისტულ სახელმწიფოებში თუ ქემალისტურ თურქეთში არსებულ დებატებს შორის – შემთხვევითი არაა, რომ ქალების სტატუსი და პოზიცია საზოგადოებაში ამ საზოგადოების თანამედროვეობის საზომად ითვლება. ბულგარეთისა და იუგოსლავიის მაგალითებიც ამას ადასტურებს: ფემინიზებულ და ჩამორჩენილ აღმოსავლეთს, რომელსაც ისლამი წარმოადგენს, სჭირდება მასკულინური, თანამედროვე დასავლეთი, რომელიც სოციალისტური სეკულარიზმის დისკურსშია გამოხატული.
სოციალისტური მაგალითი აჩვენებს, რომ მეცნიერული ლიტერატურა სეკულარიზმზე, რომელიც კათოლიკურ და პროტესტანტულ მაგალითებზეა კონცენტრირებული, უფრო ახლოს უნდა დაუკავშირდეს ორიენტალიზმის შესახებ არსებულ ლიტერატურას. აუცილებელია იმის გათვალისწინებაც, რასაც მარია ტოდოროვა „ბალკანიზმს“ უწოდებს - ეს ორიენტალიზმის ერთ-ერთი ნაირსახეობაა, რომელიც ეფუძნება ბალკანეთის რეგიონის, როგორც ევროპასა და აღმოსავლეთს (ორიენტს) შორის არსებული სივრცის აღქმას. მეცნიერებმა უნდა გაითვალისწინონ აღმოსავლეთ ევროპის მართლმადიდებლური ტრადიციები, ეროვნებები, რომლებიც ყოველთვის გამორიცხული იყო სეკულარიზმის გენეალოგიების ანალიზიდან.
ზოგადად, ბალკანეთის რეგიონი რელიგიური პლურალიზმის საუკუნოვანი ტრადიციებით გამოირჩევა. სოციალისტი რეფორმატორები, როგორც ბულგარეთში, ისე იუგოსლავიაში (დასავლეთ ევროპული ქვეყნებისაგან განსხვავებით) ცდილობდნენ არა მხოლოდ რელიგიის საჯარო სივრციდან განდევნას, არამედ მთლიანად საჯარო და კერძო სივრცეების აღქმის, როლისა და ბუნების შეცვლას. შესაბამისად, ბულგარეთისა და იუგოსლავიის მაგალითების განხილვა აჩვენებს, რომ სოციალისტური სეკულარიზმის ცნება გენდერის, რელიგიისა და სხვა დარგების მეცნიერთათვის განსაკუთრებით სასარგებლოა.
