ნივედიტა მენონი

თარგმანი: თორნიკე ჭუმბურიძე

 „თუ ისინი მკერდს და გრძელ თმას ხედავენ, მას ქალს უწოდებენ.

თუ წვერს და ბაკენბარდებს - კაცს.

მაგრამ, მისმინე, თვითი, რომელიც მათ შორის ფარფატებს, არც ქალია და არც კაცი...“

სხეული ადრეულ მოდერნულობასა და არადასავლურ კულტურებში

პირველი, რაც უნდა აღვნიშნოთ ისაა, რომ სხეულების მკაცრი დაყოფა „მხოლოდ კაცებად“ და „მხოლოდ ქალებად“ ისტორიის კონკრეტულ მომენტში მოხდა, ანუ თავისებურებათა იმ ერთობის ჩასახვისას, რასაც „მოდერნულობად“ მოვიხსენიებთ. ანუ, დაშვებათა ის წყება, რაც დღეს „საღი აზრია“, ევროპაში, გვიან XVI საუკუნემდე არ გვხვდებოდა, ხოლო სამხრეთ აზიასა და აფრიკაში ადრეულ XIX საუკუნემდე, როცა ევროპული მოდერნულობა, კოლონიალიზმის მეშვეობით, უნივერსალიზდა. ანუ, ისეთი დაშვებები, როგორიცაა იდეა, რომ ბუნება არსებობს ადამიანებისგან განცალკევებით, როგორც რესურსების პასიური, ინერტული წყება, რომლებიც ადამიანებმა უნდა გამოიყენონ; იდეა, რომ სხეულები ბუნებრივად მთლიანად ან ერთ სქესს მიეკუთვნებიან, ან მეორეს; იდეა, რომ ჰერმაფროდიტობა (სხეულებისათვის მამრობითი და მდედრობით სქესობრივი მახასიათებლების ერთდროულად ქონა) დაავადებაა; იდეა, რომ სურვილი ბუნებრივად მხოლოდ „საპირისპირო“ სქესებს შორის ჩნდება. ანე ფაუსტო სტერლინგი შენიშნავს, რომ ევროპაში, მხოლოდ XVII საუკუნიდან, ჰერმაფროდიტებს აიძულებდნენ, აერჩიათ რომელიმე უკვე არსებული გენდერი და მისით დაკმაყოფილებულიყვნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი, მათ სიკვდილით სჯიდნენ (Fausto-Sterling, 2002).

ევროპული მოდერნულობის საკვანძო ცნება, რომელიც შესაძლებელს ხდის „საღი აზრის“ ზემოხსენებულ დაშვებებს, არის ინდივიდის ცნების წინ წამოწევა -  [იდეის], რომ „მე“ ვარ ეს სხეული და „ჩემი თავი“  ჩემი კანის საზღვრებთან თავდება. მიუხედავად იმისა, რომ ამგვარი იდენტიფიკაცია თანამედროვე გონებას სავსებით ბუნებრივად ეჩვენება, ის სინამდვილეში მხოლოდ 400 წლისაა და მას სპეციფიკური კულტურული საყრდენები აქვს დასავლეთის გამოცდილებაში. არადასავლურ საზოგადოებებში ინდივიდზე, როგორც საზოგადოების ერთეულზე ასეთი წარმოდგენა, რომ ის ყველა სხვა ინდივიდისგან განცალკევებულია, ჯერაც სადავოა. შესაბამისად, არადასავლური საზოგადოებების თითოეულ დონეზე ჯერაც არსებობს თვითობის ისეთი განცდა, რომელიც განცალკევებული სხეულებისა და სხვადასხვა სახის კოლექტიურობების გადაკვეთაზე იწარმოება. შესაბამისად, ინდივიდუალიზება, ანუ საკუთარი თავის, უპირველეს ყოვლისა, ინდივიდად აღქმა, სამყაროს ჩვენს ნაწილებში ყოველთვის present continuous[1] პროცესია.

სწორედ ამ ფონზე უნდა დავსვათ შეკითხვა - საერთოდ, იყო კი სქესი/გენდერი სოციალური დიფერენციაციის უნივერსალურად რელევანტური კრიტერიუმი? ანუ, ყველგან და ყოველთვის იყენებდნენ საზოგადოებები კაცი/ქალის განსხვავებებს, რომლებიც სტაბილური სხეულებით იკვებებოდნენ?

ამ საკითხს წამოჭრის ნიგერიელი მეცნიერი ოიერონკე ოიევუმი (Oyeronke Oyewumi), რომელიც კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს გენდერის, როგორც სოციალური კატეგორიის უნივერსალურობას. ის ამტკიცებს, რომ დასავლელმა ანთროპოლოგებმა, ფემინისტებმაც კი, ვერ შეძლეს აფრიკული საზოგადოება მისივე კატეგორიების მიხედვით გაეგოთ, რადგან მიიჩნევდნენ, რომ გენდერული იდენტობები და იერარქიები უნივერსალურია: „თუკი მკვლევარი წინასწარ დაუშვებს გენდერის [არსებობას], მაშინ ის გენდერულ კატეგორიებს იპოვის, მიუხედავად იმისა, არსებობენ თუ არა ისინი“.

ოიევუმი ამტკიცებს, რომ, დასავლეთში, პატრიარქატის, როგორც სოციალური ორგანიზების ფორმის წარმოშობა ფესვგადგმულია გარკვეულ დაშვებებში, რომლებიც  დასავლეთში მოდერნულობასთან ერთად გაჩნდა - გენდერული განსხვავებების ეტაპობრივი პრივილეგირება საზოგადოებაში მთავარ განსხვავებად, და განსხვავების მიბმა გარკვეულ ვიზუალურ ნიშნებზე  (პრინციპი ცისფერი - ბიჭებისთვის, ვარდისფერი - გოგოებისთვის,  მისი დასავლური ფორმით, ამის მაგალითია, და მის გასაოცარ ისტორიას ოდნავ მოგვიანებით მივუბრუნდებით).

ოიეუვუმი გვთავაზობს რადიკალურ თეზისს, რომ „გენდერი“, როგორც კატეგორია, არ მოქმედებდა რაიმე მნიშვნელოვანი გზით პრეკოლონიურ იორუბა და ბევრ სხვა აფრიკულ კულტურაში. მაგალითად, ის ციტირებს დასავლელი ანთროპოლოგის მიერ აკრაში (განა) გა ხალხის შესახებ ჩატარებულ კვლევას, რომელიც დაიწყო „ქალების“ ძიებით, დააკვირდა ამ „ქალებს“თავიანთ სამუშაო პროცესში და აღმოაჩინა, რომ ისინი უმეტესწილად მოვაჭრეები არიან. კვლევის ავტორმა აღიარა: „მე ქალებზე მუშაობით დავიწყე; საბოლოო ჯამში კი, მოვაჭრეებზე ვიმუშავე“.  ოიევუმი სვამს შეკითხვას - საერთოდ, რატომ დაიწყო ავტორმა „ქალების“ ძებნა? მისი პასუხია - იმიტომ, რომ „ქალი“ სხეულზე დაფუძნებული იდენტობაა, და, როგორც წესი, დასავლელი მკვლევრები უპირატესობას ანიჭებენ სხეულზე დაფუძნებულ იდენტობებს სხეულზე არდაფუძნებული იდენტობების, მაგალითად „მოვაჭრის“ ხარჯზე. დასავლეთ აფრიკის საზოგადოებებში მოვაჭრის იდენტობა არ არის გენდერულად სპეციფიკური, ამბობს ოიევუმი, მაგრამ კვლევაში გა მოვაჭრეები მოიხსენიებიან როგორც „მოვაჭრე ქალები“, თითქოს ამ საქმიანობაში მათი ჩართვის ახსნას მათსავე მკერდებში, ან... X ქრომოსომაში ვიპოვით“.

ოიევუმი თავისი ნაშრომებით ამტკიცებს, რომ იორუბა საზოგადოებაში, უფროსობაა იერარქიის ცენტრალური ღერძი, და არა გენდერი. უფროსობა ეფუძნება არა მხოლოდ დაბადების ქრონოლოგიურ თანმიმდევრობას, არამედ ქორწინებით ჩამოყალიბებულ ურთიერთმიმართებებს. ამრიგად, უფროსობა ყოველთვის ფარდობითი და კონტექსტზე დამოკიდებულია, იმის მიხედვით, თუ ვინ დგას ჩვენ წინ მოცემულ სიტუაციაში. იორუბა ენა უგენდეროა, იორუბა სახელებიც არ არის გენდერულად სპეციფიკური, ზუსტად ისევე, როგორც oko და aya, რომელთაც, როგორც წესი, (არასწორად) თარგმნიან ინგლისურად როგორც husband („ქმარი“) და wife („ცოლი“); და ტერმინები „მმართველისთვის“ ასევე თავისუფალია გენდერისგან (ამის მიუხედავად, მათ ინგლისურად თარგმნიან როგორც “king”[მეფე]). ამგვარად, გენდერი არ არის რელევანტური კატეგორია პრეკოლონიურ იურობა ადამიანებს შორის ძალაუფლებრივი ურთიერთობების გასაგებად (Oyweumi 1997).

ნიგერიელ იგბო ხალხზე იფი ამადიუმეს (Ifi Amadiume) შრომებიც ასკვნის, რომ პრეკოლონიურ იგბო საზოგადოებაში ქალიშვილებს შეეძლოთ, კაცის როლი აეღოთ საკუთარ თავზე და ვაჟები გამხდარიყვნენ, ხოლო მდიდარ ქალებს შეეძლოთ, მოეყვანათ „ცოლები“. იგბოს ლინგვისტურ სისტემას მცირე რაოდენობით გენდერული განსხვავებები ჰქონდა. ტერმინები ისეთი როლებისთვის, როგორიცაა „ოჯახის უფროსი“ არაგენდერირებული იყო, „ბატონისა“ ან „ქმრის“ როლები კი, არ საჭიროებდა კაცად კლასიფიკაციას. ამადიუმე ამას „გენდერულ მოქნილობას” (gender flexibility) უწოდებს. თუმცა, ოიევუმის მიერ შემოთავაზებული ჩარჩოთი უფრო შორსაც შეგვიძლია წავიდეთ, ვინაიდან ის გვაძლევს საშუალებას, რადიკალურად დავაყენოთ კითხვის ნიშნის ქვეშ პრეკოლონიურ იგბო საზოგადოებაში „გენდერის“ არსებობა რაიმე ამოცნობადი ფორმით. ოიევუმი ამტკიცებს, რომ სამყაროს აღქმის აფრიკული გზები რადიკალურად განსხვავდებოდა დასავლურისგან, მაგრამ გამუდმებით ითარგმნებოდა დასავლურ კატეგორიებში და იმ ენებზე, რომლებიც უკვე დატვირთული იყო გენდერირებული და პატრიარქალური დაშვებებით, თვით აფრიკელი მეცნიერების მიერაც კი. ამგვარად, გამოიგონეს თუ არა აფრიკაში „გენდერი“ იმ პროცესების გავლით, რომელთა მეშვეობითაც, კოლონიურმა ინტერვენციებმა აფრიკული საზოგადოებები ევროპისთვის უფრო ადვილად აღსაქმელად აქციეს? (Amadiume 1987).

ამგვარადვე, ადგილობრივი ამერიკელების კულტურაში, სანამ ამერიკაში ევროპელები ჩავიდოდნენ, „ორსულიანი“ აღნიშნავდა ადამიანებს, ვინც მიმადლებულებად მიიჩნეოდნენ იმის გამო, რომ ორ სულს ატარებდნენ, კაცისას და ქალისას. უძველესი არტეფაქტები მოგვითხრობენ, რომ ქალები მონაწილეობდნენ ტომების ომებში და ქორწინდებოდნენ სხვა ქალებზე; ისევე, როგორც არსებობდნენ კაცები, რომლებიც სხვა კაცებზე ქორწინდებოდნენ. ასეთ ინდივიდებს მესამე და მეოთხე გენდერის წარმომადგენლებად მოიაზრებდნენ და თითქმის ყველა კულტურაში მათ პატივს სცემდნენ და განადიდებდნენ. ორსულიანი ადამიანები ხშირად იყვნენ მხილველები, მკურნალები, მედიკოსები, ობლების ძიძები და მზრუნველები. იდენტობის ეს სახე დოკუმენტირებულია 155 ტომში, მთელი ჩრდილოეთ ამერიკის მასშტაბით (Roscoe 1988).

ახლა განვიხილოთ ბაქტი მოძრაობების პოეტები იმ მიწაზე, რასაც დღეს ინდოეთს ვუწოდებთ - ეს მოძრაობები სამხრეთ ნაწილში, თამილის რეგიონში წარმოიშვა ახალი წელთაღრიცხვით VI საუკუნეში და ჩრდილოეთ ნაწილში XV-XVII საუკუნეებში გაიფურქჩნა. [ბაქტი] მისტიკოსები გამოხატავდნენ ღვთისადმი ისეთ სწრაფვას, რომელიც სხეულის გავლით მოძრაობს და მას გარდაქმნის. მათი მისწრაფება იყო, რომ დაეკარგათ კაცობა, როგორც ძალაუფლება და ქალურობა, როგორც სექსუალიზებული უძლურება.  რამანუჯანი (AK Ramanujan) აღნიშნავს, რომ ბაქტი წმინდანების ცხოვრებაში „საზღვარი კაცურს და ქალურს შორის გამუდმებით გადაილახება და კვლავგადაილახება“. მათ მოახერხეს სხეულისა და სექსუალობის დემისტიფიკაცია იმ კოდებისა და კონვენციების ჩამოშლით, რომლებიც სხეულს „ასქესებენ“. ბაქტი წმინდანებმა უარი თქვეს სექსზე ამ სამყაროში, მაგრამ არა სექსუალობის შიშის ან სიძულვილის, არამედ იმის გამო, რომ მათი სექსუალური ვნება მთლიანად და სხეულისგან განძარცვული გზით ეკუთვნოდა რჩეულ ღვთაებას, როგორც საყვარელს.

დევარა დასიმაიია, შივას მიმდევარი X საუკუნეში, წერდა:

„თუ ისინი მკერდს და გრძელ თმას ხედავენ,  მას ქალს უწოდებენ,

თუ წვერს და ბაკენბარდებს - კაცს.

მაგრამ, მისმინე, თვითი, რომელიც მათ შორის ფარფატებს, არც ქალია და არც კაცი...“[i]

რამანუჯანი აღნიშნავს, რომ  როცა ქალი წმინდანები, მაგალითად, ლალა დედ ქაშმირისა და მაჰადევიიაკა კარნატაკასი, მოისვრიან თავიანთ ტანსაცმელს, ისინი გვაიძულებენ, დავინახოთ, რომ „მოკრძალებულობა“, რომელიც ინტერესდება სხეულის ტანსაცმლით დაფარვით, „არის სექსუალური ცნობისმოყვარეობის გაძლების და განვრცობის და არა მისი შემცირების გზა. ეს პარადოქსი მჟღავნდება ტანსაცმლის მოსროლით... კაცსა და ქალს შორის განსხვავების გამომზეურებით, ამ განსხვავებისადმი უგრძნობად გახდომით, [ისინი] თავისუფლდებიან მისგან“.

ქალი წმინდანი მაჰადევიიაკა, რომელიც თავს მხოლოდ თავისი გრძელი თმით იმოსავს, ასე აღიქვამს სხეულს :

შეგიძლია მიითვისო

ფული, ხელში რომ სძევს;

მაგრამ შეგიძლია მიითვისო

სხეულის დიდებულება?

ან [შეგიძლია] ჩამოთალო იმის თითოეული ფენა,

რაც გმოსავს,

მაგრამ შეგიძლია ჩამოთალო

არაფერი, სიშიშვლე,

რომელიც გფარავს და გბურავს?[ii]

ცხადია, რომ თვით ბაქტი მოძრაობების დროსაც კი, მასკულინურობის/ფემინურობის და შესაფერისი/შეუფერებელი სქესის ნორმატიული ცნებები უკვე არსებობდა, რასაც ბაქტი წმინდანები უმხედრდებოდნენ. მაგრამ საგრძნობი ფლუიდურობა ჯერ კიდევ არსებობდა შუა/გვიან XIX საუკუნემდე, როცა კოლონიური მოდერნულობის პროცესებმა, მამოდერნიზებელ ნაციონალისტურ ელიტასთან ერთად, მისი დისციპლინირება დაიწყო.

ისტორიული შრომები ქროსდრესინგზე (კაცი მსახიობების მიერ ქალების როლის შესრულებაზე) ინდურ თეატრსა და ცეკვებში გვიან XIX/ადრეულ XX საუკუნეებში, ანუ იმ მომენტში, როცა მოდერნულობის დისკურსებმა ამ პრაქტიკის დელეგიტიმიზება დაიწყეს, აჩვენებს, რომ არგუმენტები გენდერული დამაჯერებლობის შესახებ გამოიყენებოდა იმისათვის, რომ დასრულებულიყო კაცების მიერ ქალების როლების შესრულების პრაქტიკა - ანუ [ამბობდნენ],  რომ ისინი საკმარისად ფემინურად არ გამოიყურებოდნენ. მაგრამ, ამავდროულად, ასეთი არგუმენტები ამჟღავნებდა შფოთვასაც იმის თაობაზე, რომ ქალი მსახიობები იმდენად ფემინურები იყვნენ, რომ შეიძლება „გარყვნილი აზრები აღეძრათ“ კაცებში! (Bhattacharay 2003). ფემინისტმა მეცნიერებმა აჩვენეს, რომ ქალების განსახიერება, ნაცვლად იმისა, რომ არაბუნებრივად წარმოჩენილიყო, სინამდვილეში წარმოქმნიდა „ქალის იერის ფართოდ გავრცელებულ სტანდარტს და ცვლიდა ფემინური ქცევის წესებს“ (Hansen 1999). მართლაც, ქალ მაყურებლებს ურჩევდნენ, ტრანსვესტიტი მსახიობის მაგალითისთვის მიებაძათ. ახალი, ნაციონალისტი, ბურჟუა ქალი სწავლობდა, როგორ ყოფილიყო  წესიერი ქალი კაცი მსახიობის წარმოებული, შესაფერისი ფემინურობის ყურებით.

ბინდუ მენონი (Bindu Menon) ჩვენს ყურადღებას მიაპყრობს ნაშრომს მალაიამის სცენის ქალების ლეგენდარული განმასახიერებლის, ოჩირა ველუკუტის,  შესახებ (Sreekumar 2006).  ბოლოდროინდელი წიგნი მალაიამის თეატრის ქალების ისტორიის შესახებ (Madathil 2010) ყვება შემთხვევაზე, როცა მაველიკარა პონამას, ერთ-ერთ პირველ ქალ მსახიობს მალაიამის სცენაზე, მიმართეს შემოთავაზებით, შეესრულებინა მშვენიერი ვასავადუტას როლი პიესაში „კარუნა“ - როლი, რომელიც შეასრულა და უკვდავყო ველუკუტიმ.  პონამა თავიდან ყოყმანობდა, რადგან ფიქრობდა, რომ ვერასდროს შესწვდებოდა ველუკუტის შესრულების სრულყოფილებას. მხოლოდ მაშინ, როცა მიიღო წერილი ველუკუტისგან (იმ დროს ავად მყოფისა და საწოლს მიჯაჭვულისგან), რომელშიც ის მხარს უჭერდა მას და ურჩევდა, შეესრულებინა როლი, პონამამ იგრძნო, რომ მისგან დალოცვილი იყო. ამის შემდეგ, ამბობს პონამა „ჩემი ხმაც კი შეიცვალა. მე გავხდი ველუკუტი, და შემდგომ ვასავადუტა“.

სხვა სიტყვებით, მენონი ამბობს, “ქალის სხეულის ქონა არ იყო საკმარისი სცენაზე ქალის როლის შესრულებისთვის. ფემინურობა ძლიერ კოდირებული პრაქტიკა იყო და ეს კოდები ველუკუტიმ და სხვა მსგავსმა ქალების განმასახიერებლებმა შეიმუშავეს“.[iii]

ეს ლიტერატურა, ცხადია, მხოლოდ მცირე ნაწილია იმ უამრავი ნაშრომისა, რომლებიც მიიკვლევენ გზებს, რომელთა მეშვეობითაც, პრეკოლონიური საზოგადოებების ფლუიდური იდენტობები და პრაქტიკები გადაიქცა ადვილად წასაკითხად კოლონიური მოდერნულობისთვის, მის მიერვე,  XIX საუკუნის ინდოეთში. თუმცა, ეს პროცესი არასდროს „დასრულებულა“ და სექსუალობის ჰეტეროგენული ფორმები აგრძელებენ „ნორმალური“ საზოგადოების გარეკანის ქვეშ თუხთუხს არადასავლეთში. ამას შემდგომაც ვნახავთ.

უნდა გვახსოვდეს, რომ მოდერნულობის პროცესებს ევროპაში უკვე განხორციელებული ჰქოდათ ეს ღონისძიება, სექსუალური იდენტობის ფიქსირება, XVI-XIX საუკუნეებში. შემდეგ, XX საუკუნეში, ევროპაში/აშშ-ში წარმოიშვა მნიშვნელოვანი ფილოსოფიური და სოციოლოგიური ინტერვენციები, ფემინისტურიც და არაფემინისტურიც, რომლებმაც დაიწყეს იმ საკვანძო კონცეპტების კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენება, რომლებიც უკვე სტაბილიზებულიყვნენ, როგორც „ბუნებრივები“ ამ დროისათვის - სხეულის, სქესის, სექსუალობის.

ვრცლად იხ. მიმაგრებულ ფაილში.

გაზიარება