სამოქმედო გეგმის, როგორც პოლიტიკის დოკუმენტის, კითხვა საჭიროა, რადგან ის სოციალურ ცხოვრებას მრავალი კუთხით განსაზღვრავს: მაგალითად, გენდერული თანასწორობის სამოქმედო გეგმა არა მხოლოდ სახელმწიფო პოლიტიკის ფორმირებისა და დაგეგმვის მექანიზმია, არამედ ის ასევე დიდწილად განსაზღვრავს სამოქალაქო აქტივიზმისა და სოციალური მოძრაობების ფორმას და შინაარსს. ამგვარ სამოქმედო გეგმებზე საუბრისას აუცილებელია, გავითვალისწინოთ საერთაშორისო ორგანიზაციების როლი. საერთაშორისო ორგანიზაციები მესამე სამყაროში განვითარებაზე პასუხისმგებლობას სახელმწიფოს აკისრებენ, მაგრამ მეორე მხრივ, წამყვანი როლის მქონედ მოიაზრებენ არა სახელმწიფოს, არამედ სამოქალაქო საზოგადოებას და ბიზნესს. შესაბამისად, საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ წარმართული გლობალური ნეოკოლონიური მმართველობა იწვევს საზოგადოების სპეციფიკურ სტრუქტურირებას განვითარებად ქვეყნებში – დაყოფას სფეროებად “პოლიტიკა”, “ბიზნესი” და “სამოქალაქო საზოგადოება”, სადაც ამ უკანასკნელში ძირითადად არასამთავრობო ორგანიზაციები (NGO-ები) მოიაზრება. გლობალური ნეოკოლონიური მმართველობა განვითარებად ქვეყნებში “სამოქალაქო საზოგადოების” ხელშეწყობას ერთ-ერთ ძირითად მიზნად სახავს, შესაბამისი პოლიტიკა კი აღნიშნულ ქვეყნებში NGO-ების ბუმს იწვევს. NGO აქტივიზმი სამოქალაქო აქტივიზმის მეინსტრიმული ფორმა ხდება.

გენდერული თანასწორობის საკითხზე სამოქმედო გეგმებს გვთავაზობენ ისეთი საერთაშორისო სამთავრობო ორგანიზაციები, როგორიცაა გაერო, ევროპის საბჭო და სხვა. სახელმწიფო ადგილობრივ დონეზე თავის სამოქმედო გეგმებს სწორედ ამ ორგანიზაციებთან თანამშრომლობით ან/და მათ დოკუმენტებზე დაყრდნობით ქმნის. ამრიგად, საერთაშორისო ორგანიზაციის პოლიტიკის დოკუმენტი და შემდეგ უკვე სახელმწიფოს პოლიტიკის დოკუმენტი არის ნეოკოლონიური მმართველობის განხორციელების ინსტრუმენტი, რამდენადაც სწორედ საერთაშორისო ორგანიზაციები – სახელმწიფოს გავლით – წყვეტენ, თუ როგორ უნდა მოხდეს პრობლემის ფორმულირება და შემდეგ უკვე, რა გზებით უნდა გადაიჭრას ის. საერთაშორისო და დონორი ორგანიზაციების სამოქმედო გეგმები ქმნის სამოქმედო ჩარჩოს ადგილობრივი აქტივიზმისთვისაც – დაფინანსების მიღებას და მუშაობას ის ორგანიზაციები შეძლებენ, რომლებიც დონორების მიერ გაწერილ ჩარჩოს უკეთ მოერგებიან. საერთაშორისო ორგანიზაციების ხედვით, განვითარებადი ქვეყნები (მათ შორისაა საქართველოც) დასავლეთის/გლობალური ჩრდილოეთის მოდელით უნდა განვითარდნენ. ამ ხედვაში არ არსებობს ადგილი დემოკრატიისთვის, მოდელისთვის, სადაც ადგილობრივი საჭიროებები, პრობლემები და მათი მოგვარების გზები ადგილობრივადვე განისაზღვრება.

ვფიქრობ, ადგილობრივი ფემინისტური დღის წესრიგის განვითარებისთვის გადამწყვეტია იმის შესწავლა, თუ რა გავლენას ახდენს გლობალური მმართველობა ადგილობრივი საზოგადოების სტრუქტურირებაზე, სახელმწიფო პოლიტიკასა და ფემინისტური მოძრაობის, როგორც წინააღმდეგობის მოძრაობის, ხასიათზე. მაგალითისთვის შეგვიძლია განვიხილოთ საქართველოს მთავრობის პოლიტიკის დოკუმენტი გენდერული თანასწორობის სფეროში, რომელიც გაეროს ქალთა ორგანიზაციასთან თანამშრომლობით მომზადდა. ეს დოკუმენტია “ქალთა მიმართ ძალადობის და ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლისა და მსხვერპლთა (დაზარალებულთა) დასაცავად გასატარებელ ღონისძიებათა 2016-2017 წლების სამოქმედო გეგმა”.1

როგორ შეიძლება წავიკითხოთ ეს დოკუმენტი?

სამოქმედო გეგმის წინასიტყვაობაში ყველაზე ხშირად გამოყენებული ცნებებია:2 ქალებზე ძალადობა (12); ოჯახში ძალადობა (6); მთავრობის სამოქმედო გეგმა (4); სახელმწიფოს ვალდებულება (3); გენდერული თანასწორობა (2); სისხლისსამართლებრივი დევნა (2); CEDAW კომიტეტი (2).

დოკუმენტის წინასიტყვაობა შეგვიძლია შემდეგნაირად შევაჯამოთ: აქ პრობლემადაა წარმოდგენილი ქალებზე ძალადობა და ოჯახში ძალადობა, რაც ხშირად ერთობლიობაში ან ერთმანეთთან კავშირში განიხილება. გენდერული თანასწორობის მისაღწევად არსებითად მიიჩნევა ქალებზე ძალადობისა და ოჯახში ძალადობის დაძლევა, ამ მიზანზე მუშაობა კი გამოცხადებულია სახელმწიფოს ვალდებულებად. სახელმწიფო მიზნის მისაღწევად სამოქმედო გეგმების საშუალებით მუშაობს. მიზნის მიღწევის ძირითად გზად დანახულია სამართლებრივი მუშაობა, როგორიცაა შესაბამისი კანონმდებლობის მიღება, ძალადობის ფაქტებზე გამოძიების უზრუნველყოფა და საჭიროების შემთხვევაში სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელება, ანუ მოძალადის დასჯა. CEDAW კომიტეტი3 წარმოდგენილია, როგორც მთელი ამ პროცესის წარმმართველი ძალა და კურატორი ორგანო.

დოკუმენტის წინასიტყვაობა გვთავაზობს პრობლემის ფორმულირებას, რომელთან მიმართებაშიც შემდეგ შეჯამებულია საქართველოში დღემდე განხორციელებული პოლიტიკა და მოცემული სამოქმედო გეგმის მიმართულებები. სამოქმედო გეგმის დანარჩენი ნაწილი აგრძელებს პოლიტიკის დოკუმენტის ფორმატს, სადაც უკვე განსაზღვრულ პრობლემასთან მიმართებაში შემუშავებულია კონკრეტული სამოქმედო ამოცანები და მათი შესრულების ინდიკატორები. შესაბამისად, დოკუმენტის შინაარსისა და მიმართულების განმსაზღვრელი არის პრობლემის ფორმულირება და ამიტომ უპირატესი ყურადღება სწორედ მას უნდა მივაპყროთ. პრობლემად განსაზღვრულია “ქალთა მიმართ ძალადობა, როგორც ადამიანის უფლებათა დარღვევის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმა მთელ მსოფლიოში და არსებითი დაბრკოლება გენდერული თანასწორობის მიღწევის გზაზე”, რის გადასაჭრელადაც სახელმწიფომ გარკვეული პოლიტიკა უნდა აწარმოოს. აქ უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ქალთა საერთაშორისო ორგანიზაციების შექმნა ჯერ კიდევ მეცხრამეტე საუკუნეში დაიწყო და ისინი თავიდანვე თანამშრომლობდნენ ისეთ საერთაშორისო ორგანიზაციებთან, როგორიცაა ერთა ლიგა, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია და ბოლოს გაერო. ქალებზე ძალადობა ადამიანის უფლებების დარღვევად სწორედ გაეროში ინტეგრირებულმა ფემინისტებმა განსაზღვრეს. აქედან მოდის ზემოთ ციტირებული პრობლემის ფორმულირებაც, როგორც დამკვიდრებული და მიღებული პრაქტიკა. პრობლემის ამგვარ ფორმულირებას უკრიტიკოდ არ უნდა შევხედოთ იმის გამო, რომ მის შექმნაში მონაწილეობა ფემინისტებმა და ქალთა ორგანიზაციებმა მიიღეს. პირიქით, ეს გამოკვეთავს, რომ ფემინიზმის ზოგიერთი მიმართულება ნეოკოლონიური მმართველობის მონაწილეა და შეიძლება წინააღმდეგობაში მოდიოდეს განვითარებადი ქვეყნების საზოგადოებებისა და ქალების ინტერესებთან.

ქალებზე ძალადობის განხილვა უნივერსალიზებულ ადამიანის უფლებების დარღვევის კონტექსტში, როგორც ამას დოკუმენტის პრობლემის ფორმულირება გვთავაზობს, თავისთავად იწვევს ძალადობის წარმოდგენას უფრო ზოგადი სოციალური კონტექსტიდან ამოგლეჯილად, ასევე ადგილობრივი საჭიროებების უგულებელყოფას. ქალებზე ძალადობის პრობლემა ერთგვარი წინასწარ შემუშავებული, უნივერსალური ფორმულაა, რაც განაპირობებს იმას, რომ დოკუმენტში არსად ჩანს, რა მიზეზები შეიძლება ჰქონდეს ძალადობას. დოკუმენტი გამოთიშულია სტრუქტურული ანალიზიდან: ძალადობა განხილულია სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური კონტექსტიდან ამოგლეჯილად, განცალკევებულ პრობლემად, და ის საბოლოო ჯამში, დაიყვანება ინდივიდუალური მოძალადის პასუხისმგებლობამდე. ამაზე მიანიშნებს პრობლემის გადაჭრის ის მეთოდი, რასაც სამოქმედო გეგმა გვთავაზობს – შესაბამისი კანონმდებლობის შემუშავება და მოძალადეების დასჯა. მოძალადის დასჯა (იმ შემთხვევაში, თუ ეს პოლიტიკა ეფექტურად გატარდება) შეიძლება უზრუნველყოფდეს ქალის დაცულობას ძალადობისგან გარკვეული პერიოდის განმავლობაში მაინც, თუმცა პრობლემის ინდივიდუალიზაცია არ იწვევს სისტემურ და სტრუქტურულ გარდაქმნას, რაც ძალადობის პრევენციას ან აღკვეთას უფრო ეფექტურად მოახდენდა და უფრო სამართლიან საზოგადოებას შექმნიდა.

დოკუმენტში “ქალიც” უნივერსალურ კატეგორიად არის განხილული. ქიმბერლი კრენშოს მიხედვით, იდენტობის პოლიტიკის პრობლემა ის კი არ არის, რომ ის განსხვავებების გადალახვას ვერ ახერხებს, არამედ პირიქით, პრობლემაა ის, რომ იდენტობის პოლიტიკა შიდაჯგუფურ განსხვავებებს აიგნორებს. “ქალის” და მთელი მსოფლიოს ქალების ერთ, ჰომოგენურ კატეგორიად წარმოდგენაც ამის მაგალითია. სინამდვილეში, ქალებს გენდერული ჩაგვრის გარდა შეიძლება ეხებოდეთ რასობრივი, კლასობრივი ჩაგვრა, სექსუალური იდენტობის საფუძველზე ჩაგვრა, იმპერიალიზმი და სხვა. ჩაგვრების თანაკვეთა (ინტერსექცია) განსაკუთრებით გამოკვეთილია მესამე სამყაროს ქალების შემთხვევაში. მესამე სამყაროს ქალებისთვის გენდერული ჩაგვრა ჩვეულებრივ მხოლოდ ერთ-ერთი პრობლემაა და არა ერთადერთი.

გარდა ამისა, ფემინისტურ თეორიაში (იხ. მაგალითად, ნენსი ფრეიზერი) ჩაგვრის გადალახვისა და სამართლიანობის მიღწევის გზად განიხილება ერთი მხრივ, ბრძოლა ჩაგრული სოციალური ჯგუფებისთვის კულტურული აღიარებისა და თანასწორობის მოსაპოვებლად და მეორე მხრივ, რესურსების გადანაწილებისთვის. მიიჩნევა, რომ ეს ორი მიმართულება ერთობლიობაში უზრუნველყოფს სამართლიან საზოგადოებას, რაც ნიშნავს, რომ მის ყველა წევრს სოციალურ ინტერაქციებში ჩართულობისა და განვითარების საშუალება თანაბრად ექნება. ამ მსჯელობიდან გამომდინარე, სამართლიანობისა და თანასწორობის მისაღწევად საჭიროა მუშაობა როგორც აღიარებისთვის, ისე გადანაწილებისთვის. ქალებზე ძალადობა, როგორც “არსებითი დაბრკოლება გენდერული თანასწორობის მიღწევის გზაზე” არის პრობლემის იმგვარი ფორმულირება, რომელიც გულისხმობს, რომ ქალებს სოციალურ ცხოვრებაში ჩართულობისგან მათ მიმართ სისტემური ძალადობა აბრკოლებს. იგულისხმება, რომ თუ ეს პრობლემა მოიხსნება, გენდერულ თანასწორობას მნიშვნელოვნად მივუახლოვდებით. მეორე მხრივ, აქ სრულიად იგნორირებულია, რომ ქალებს სოციალურ ცხოვრებაში ჩართულობასა და განვითარებაში, აგრეთვე, ამ კუთხით კაცებთან გათანასწორებაში, ძალადობის გარდა შეიძლება ხელს უშლიდეს რესურსებზე და სიკეთეებზე წვდომის არქონაც. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, აქ იგნორირებულია სოციალური კლასის საკითხი.

ჩაგვრათა თანაკვეთის (ინტერსექციის) საკითხის გათვალისწინებით ასევე პრობლემურია ის, რომ დოკუმენტი ქალებს არ განასხვავებს გენდერული და სექსუალური იდენტობის მიხედვით. იქ ლესბოსელ, ბისექსუალ და ტრანსგენდერ (ლბტ) ქალებზე არაფერია ნათქვამი. შესაბამისად, ცალკე არ არის გამოკვეთილი, რომ ამ ქალების მიმართ ძალადობას შეიძლება სპეციფიკური ხასიათი ჰქონდეს, რაც სპეციფიკურ რეაგირებას საჭიროებს. ზოგადად, დოკუმენტში არ განიხილება ძალადობის გარდა სხვა პრობლემები, ჩაგვრის სხვა ფორმები და უთანასწორობა, რომლის წინაშეც რეალურად დგანან ქალები. მაგალითად, იქ აღნიშნულია, რომ “ახალი გეგმა სცდება ოჯახში ძალადობის საკითხებს და აგრეთვე ფარავს ქალთა მიმართ ძალადობის ისეთ სხვა ფორმებს, როგორიცაა სექსუალური ძალადობა და ადრეული ქორწინება”, მაგრამ ამას არ მოსდევს შესაბამისი ანალიზი, თუ ვის ან რა მიზეზებით შეიძლება ეხებოდეს აღნიშნული პრობლემები და როგორ შეიძლება მათთან დაპირისპირება. ეს პრობლემები ისევ ქალის უნივერსალურ კატეგორიასთან მიმართებაში განიხილება, თუმცა ლოგიკური იქნებოდა იმის დაზუსტება, თუ გენდერის გარდა რა ვითარება ხდის კონკრეტულ ქალებს მოწყვლადს მათ მიმართ. ამ ხარვეზის საფუძველი ისევ და ისევ დოკუმენტის პრობლემის ფორმულირებაა, სადაც ქალი და ქალებზე ძალადობა უნივერსალიზებულია. გამომდინარე იქიდან, რომ ეს ფორმულირება უგულებელყოფს ქალებს შორის განსხვავებებს, ჩაგვრების თანაკვეთას და ჩაგვრის სტრუქტურულობას, პოლიტიკა, რომელსაც ეს დოკუმენტი შექმნის, იქნება შინაარსითაც და ფორმითაც ვიწრო და შეზღუდული და სტრუქტურულ ცვლილებებს არ გამოიწვევს.

დასკვნა

სამოქმედო გეგმა გვთავაზობს პრობლემის ფორმულირებას, სადაც ქალებზე ძალადობა ადამიანის უფლებების დარღვევად და გენდერული თანასწორობის გზაზე  მთავარ დაბრკოლებად განიხილება. პრობლემა უნივერსალიზებულია, პრობლემის გადასაჭრელად კი განიხილება ასევე უნივერსალური, თუმცა ვიწრო და შეზღუდული მეთოდი (სისხლისსამართლებრივი დევნა), რომელსაც სტრუქტურულ ცვლილებებზე ორიენტირებულად ვერ განვიხილავთ. დოკუმენტის მიხედვით, ქალებს სჭირდებათ აღიარება, რომ მათ მიმართ ძალადობა უსამართლობაა და შემდეგ ამ ძალადობის აღმოფხვრაზე მუშაობა. დოკუმენტი იმპლიციტურად მოიცავს თვალსაზრისს, რომ ძალადობის აღმოფხვრა უკვე ნიშნავს თანასწორობას; რომ ძალადობისგან დაცულობა საშუალებას მისცემს ქალებს, თანასწორად ჩაერთონ სოციალურ ცხოვრებაში. დოკუმენტი “ქალს” უნივერსალურ, ჰომოგენურ კატეგორიად მოიაზრებს და ჩაგვრების მთელი რიგის გაუჩინარებით უშვებს, რომ ყველა “ქალი” თანაბარ სასტარტო პირობებში იმყოფება, ან უფრო მეტიც, ქალები და კაცები თანაბარ სასტარტო პირობებში იმყოფებიან. სოციალურ ცხოვრებაში ჩართულობისა და განვითარების ერთადერთ დამაბრკოლებელ ფაქტორად ძალადობის (თუნდაც სისტემური ძალადობის) წარმოდგენა მეტისმეტად ამარტივებს იმ სოციალურ მატრიცას, რომელსაც ჩაგვრათა თანაკვეთა ქმნის.

შინაარსზე პასუხისმგებელია სტუმარი-ბლოგერი და შესაძლოა არ გამოხატავდეს „ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრის (EMC)” პოზიციას.