ილუსტრაცია: Matt Kenyon

ფინანსური ვალდებულებების შეუსრულებლობის საფუძველზე იპოთეკით დატვირთული საცხოვრისიდან გამოსახლების შედეგად დამდგარი უსახლკარობის პრობლემა საქართველოში მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენს. დაურეგულირებელი ურთიერთობები საბანკო და საკრედიტო სუბიექტებთან, უმუშევრობის მაღალი მაჩვენებელი, განათლებისა და ჯანდაცვის სერვისების არასათანადო ხარისხი და სხვა სახის პოლიტიკების სისუსტე ან არარსებობა მნიშვნელოვნად ამწვავებს ამ კუთხით არსებულ მდგომარეობას - საქართველოში საბანკო ვალდებულებებზე დამოკიდებულების ზრდის მაჩვენებლები საგანგაშოა. სახელმწიფოს მიერ სათანადო მხარდაჭერის გარეშე დარჩენილი ოჯახები სესხის აღებას განიხილავენ, როგორც მძიმე ეკონომიური მდგომარეობიდან თავის დაღწევის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან გზას. აღნიშნულ მსჯელობას ამყარებს საქართველოს ეროვნული ბანკის მონაცემები,[i] რომლის თანახმადაც, 2018 წლის ივნისის მდგომარეობით, ფიზიკურ პირებზე გაცემული უძრავი ქონებით უზრუნველყოფილი სესხების რაოდენობრივი მაჩვენებელი 7 162 997 000 ლარია, მაშინ როდესაც 2013 წლის ივნისის მდგომარეობით, აღნიშნული მაჩვენებელი 1 727 354 000 ლარს შეადგენდა. საყურადღებოა მსოფლიო ბანკის 2016 წლის მონაცემებიც რომლის მიხედვითაც, საქართველოში ყოველ 1000 ადამიანიდან 724 პირს სასესხო ვალდებულება გააჩნია. აღნიშნული მკვეთრად უარყოფითი მაჩვენებლით საქართველო მსოფლიოში მესამე ადგილს იკავებს და მხოლოდ სინგაპურისა და თურქეთის მონაცემებს ჩამოუვარდება.[ii]

უდიდესი გამოწვევების ფონზე სახელმწიფოს მიერ გადადგმული ნაბიჯებიდან აღსანიშნავია ე.წ. საპოლიციო გამოსახლების აკრძალვა და უცხოურ ვალუტაში აღებული ცალკეული სესხების ლარში კონვერსიის პროგრამის განხორციელება. აღნიშნული ღონისძიებების ანალიზიდან ნათლად იკვეთება სახელმწიფოს მიერ გადადგმული ნაბიჯების არასაკმარისობა და, ზოგადად, შესაბამისი პოლიტიკის არაეფექტიანობა. გამოწვევაზე სათანადო პასუხის ნაცვლად, ცვლილებებმა პირთა საცხოვრისიდან გამოსახლების პროცედურები მხოლოდ გარკვეული ვადით - სასამართლოში საქმისწარმოების დასრულებამდე  - შეაჩერა. მეორე მხრივ, მთავრობის პროგრამამ, რომელიც გულისხმობდა გარკვეული ტიპის სესხების ლარში კონვერსიას, ვერ მოიცვა ბენეფიციართა მნიშვნელოვანი რაოდენობა, რადგან დაადგინა დროითი კრიტერიუმები,[iii] არ მოიცვა კერძო კრედიტორების მოვალე პირები და ის პირები, რომელთაც აშშ დოლარის გარდა სხვა უცხოურ ვალუტაში ჰქონდათ აღებული სესხები.

ნათელია, რომ საქართველოში ფინანსური ვალდებულებების შეუსრულობლობის გამო დამდგარი უსახლკარობის მასშტაბის მიუხედავად, როგორც საკანონმდებლო, ისე ინსტიტუციურ დონეზე არ არსებობს პრევენციისკენ მიმართული ისეთი მყარი და განგრძობადი მექანიზმები, როგორიცაა, საბინაო პოლიტიკის შემუშავება და დახვეწა, უძრავი ქონებიდან გამოსახლებებზე მორატორიუმის გამოცხადება, საკონსულტაციო სერვისების დანერგვა და განვითარება, სოციალური საცხოვრისის ფონდების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა და ა.შ. რაც მნიშვნელოვნად ზრდის ფულადი ვალდებულების შეუსრულებლობის შემთხვევაში შინამეურნეობების მიმართ არსებულ მძიმე შედეგებს, მათ შორის, უსახლკარობის საფრთხეს. 

საერთაშორისო სტანდარტებიდან გამომდინარე, სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება, გაატარონ ეფექტიანი ღონისძიებები უსახლკარობის პრევენციისა და მისი მასშტაბების შესამცირებლად, ისევე, როგორც პირის საცხოვრისიდან გამოსახლების თავიდან ასარიდებლად, ან თუ ეს შეუძლებელია, მისაწვდომი რესურსების ფარგლებში პირთათვის ალტერნატიული საცხოვრისის უზრუნველსაყოფად.[iv] საერთაშორისო ვალდებულებების ჭრილში ასევე აღსანიშნავია სახელმწიფოთა მიერ ვალდებული მხარის მხარდაჭერის (მათ შორის, სამართლებრივი დახმარების/კონსულტაციის გზით) გაძლიერების მნიშვნელობა, ისევე, როგორც ფინანსური რესურსების მობილიზების აუცილებლობა სოციალური საცხოვრისებისა და საბინაო ფონდების სისტემის არსებობის/გაფართოების მიმართულებით.[v]

საერთაშორისო ვალდებულებების იმპლემენტაციის უზრუნველსაყოფად ქვეყნების საუკეთესო პრაქტიკა ფინანსური ვალდებულებების შეუსრულებლობის გამო უსახლკარობის პრევენციის ე.წ. სამდონიანი პოლიტიკის განხორციელებას გულისხმობს.

პირველი დონის პრევენციული ღონისძიებები

მოიცავს ზომებს, რომელიც მიემართება სახელმწიფოს მთლიან მოსახლეობას ან მის დიდ ნაწილს და მიზნად ისახავს საცხოვრისის დაკარგვისა და უსახლკარობის ზოგადი რისკების შემცირებას. აღნიშნული ტიპის ზომები გულისხმობს:

• ზოგადი ღონისძიებების განხორციელებას სოციალური პოლიტიკის მიმართულებით - მოიცავს სოციალური კეთილდღეობის სისტემების დახვეწას, პროგრესული და ჯანსაღი საბინაო პოლიტიკისა და ბაზრის შემუშავებასა და განხორციელებას. ეს უკანასკნელი გულისხმობს როგორც საცხოვრისზე საკუთრების, ასევე, მისი ალტერნატივების, მათ შორის, ქირავნობის, ინსტიტუტების გაძლიერებასა და მხარდაჭერას.[vi]
• ღონისძიებების განხორციელებას გადახდისუუნარობის პრევენციის მიმართულებით - მოიცავს საბანკო დაწესებულებების მიერ სესხის გაცემამდე გადახდისუნარიანობის ადეკვატური შემოწმებისა და შეფასების, ასევე, კრედიტის მომხმარებელთათვის რელევანტური პროცედურების შესახებ ინფორმაციის (მათ შორის, ვალდებულების შეუსრულებლობის შედეგების) მიწოდების ვალდებულებას,[vii] ასევე, სესხებზე დაბალი საპროცენტო განაკვეთის დაწესებას.[viii]

მეორე დონის პრევენციული ღონისძიებები

ძირითადად იმ პირებზეა ფოკუსირებული, რომლებიც გამოსახლებისა და უსახლკარობის პოტენციური რისკის ქვეშ იმყოფებიან და მოიცავს:

• სახელმწიფო საინფორმაციო/საკონსულტაციო სერვისების დანერგვასა და განვითარებას - აღნიშნული მიმართულება გულისხმობს ფინანსური ვალდებულებების შეუსრულებლობის რისკის ქვეშ მყოფ პირისათვის ინფორმაციის მიწოდებას იმ შესაძლო მექანიზმების შესახებ, რომლის გამოყენებამაც შესაძლოა შეასრულოს საცხოვრისის დაკარგვისა და უსახლკაროდ დარჩენის პრევენციის როლი ან სულ მცირე, შეამსუბუქოს აღნიშნული პირის მდგომარეობა საცხოვრისიდან გამოსახლების პროცესში. სახელმწიფოს ვალდებულების დონეზე დანერგილი სერვისების განმახორციელებლები ძირითადად ადგილობრივი მუნიციპალიტეტები არიან.[ix]
• ფინანსური სუბსიდიების ალოკაციას - აღნიშნული მიმართულება გულისხმობს მცირე სესხების ან/და სუბსიდიების გაცემას სოციალურად მოწყვლადი ოჯახებისთვის, მათ შორის, იმ პირებზე, რომლებიც გამოსახლებისა და უსახლკარობის საფრთხის წინაშე იმყოფებიან ფინანსური მდგომარეობის ცვლილების გამო.[x]
• გასხვისებული საცხოვრისიდან პირის გამოსახლების პრევენციის ღონისძიებების განხორციელებას - აღნიშნული მიმართულება გულისხმობს მოვალის საცხოვრისის გამოსყიდვას კერძო ორგანიზაციისა თუ მუნიციპალიტეტის მიერ, რის შედეგადაც მოვალე ბინის ქირის გადახდის საფასურად ინარჩუნებს საცხოვრისში დარჩენის უფლებას.[xi]
• საცხოვრისიდან გამოსახლებაზე მორატორიუმის დაწესებას - რელევანტური ღონისძიებების სამიზნე ჯგუფი და განხორციელების ვადები და პირობები სახელმწიფოების მიხედვით განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ამასთან, ისეთმა ქვეყნებმა, როგორებიცაა, ესპანეთი, საბერძნეთი, პორტუგალია, სლოვაკეთი და უნგრეთი, სხვადასხვა პერიოდში დროებითი მორატორიუმი გაითვალისწინეს ისეთი საცხოვრისიდან გამოსახლებებთან დაკავშირებით, რომელიც ოჯახისათვის წარმოადგენდა ერთადერთ საცხოვრისს, შესაბამისად გამოსახლება დიდი ალბათობით აღნიშნულ პირთა უსახლკაროდ დარჩენას გამოიწვევდა.[xii] ამასთან, საცხოვრისიდან გამოსახლების პროცედურების შეჩერების უფლებამოსილება მინიჭებული აქვს ზოგიერთი ქვეყნის მოსამართლეს.[xiii]
• მედიაციის მექანიზმის გამოყენებას - ეს მექანიზმი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მხარეებს შორის დავის მოგვარებისა და გამოსახლების ალტერნატიული გზების ძიების მიმართულებით.[xiv]
• იპოთეკური სესხის რესტრუქტურირებას - აღნიშნული მექანიზმი მოვალის ყოველთვიური ფინანსური ვალდებულების შემცირებასა და გადახდისუნარიანობის გაზრდას ემსახურება.[xv]
• საუკეთესო პრაქტიკის კოდექსების შემუშავებას - აღნიშნული ინსტრუმენტი აწესებს იმ ძირითად პრინციპებს, რომელთა გამოყენებაც მნიშვნელოვანია მხარეთა ინტერესების დასაცავად.[xvi]

მესამე დონის პრევენციული ღონისძიებები

მიმართულია იმ პირებისაკენ, რომლებმაც დაკარგეს საცხოვრისი და, პირველ რიგში, გულისხმობს უსახლკარო პირთა განსახლებას.[xvii] აღნიშნული ფუნქციის განსახორციელებლად ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანეს მიმართულებად სახელმწიფოს მიერ საბინაო და სოციალური საცხოვრისების სისტემის შექმნა და განვითარება რჩება.[xviii]

ნათელია, რომ მთელ რიგ სახელმწიფოებში მოქმედებს ეფექტიანი მექანიზმები, რომელიც მიზნად ისახავს პირებისათვის მიყენებული ზიანის შერბილებასა და მათი უსახლკარობის თავიდან აცილებას. აღნიშნულის ფონზე, საქართველოს მთავრობას არ გააჩნია უსახლკარობასთან ბრძოლის ერთიანი პოლიტიკა, რომელიც მოახდენდა უსახლკარობის მიზეზებისა და პირთა საჭიროებების  შესწავლასა და არსებულ სპეციფიკაციებსა და საჭიროებებზე დაფუძნებული ეფექტიანი ზომების გატარებას. სახელმწიფოს უმოქმედობა ასევე გამოიხატება პრევენციული პოლიტიკის არქონაში, მათ შორის, ფინანსურ ვალდებულებებთან დაკავშირებული მარეგულირებელი და საკონსულტაციო სისტემების არასათანადოობასა და არარსებობაში, ასევე ფინანსების არასათანადო გამოყოფასა და რელევანტური სახელმწიფო პროგრამების, მათ შორის, სოციალური საცხოვრისის სისტემის სისუსტესა და საბინაო პოლიტიკისა და საცხოვრისის გამოსყიდვის მექანიზმების არარსებობაში.

ფინანასური ვალდებულებების შეუსრულებლობიდან გამომდინარე გამოწვეული უსახლკარობისა და უსახლკარობის საფრთხის მაღალი რისკებიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია, საქართველოს მთავრობამ შექმნას და დანერგოს ეფექტიანი პრევენციისა და მხარდაჭერითი მექანიზმები. მათ შორის:

• მნიშვნელოვანია, საცხოვრისის დაკარგვის პრევენციისა და აღმოფხვრის მიმართულებით სახელმწიფოს პოლიტიკის (რომელიც, თავის მხრივ უნდა ემყარებოდეს რელევანტურ, სამართლიან და ობიექტურ კრიტერიუმებს) დაგეგმვასა და ცხოვრებაში გატარებას წინ უძღოდეს უსახლკარო პირთა და საცხოვრისის გარეშე დარჩენის წინაშე მყოფთა სოციალური და საბინაო საჭიროებების დეტალური ანალიზი.

• პრინციპულად მნიშვნელოვანია, სახელმწიფომ გადადგას მთელი რიგი ნაბიჯები საკანონმდებლო ბაზის სრულყოფის მიზნით, რომელიც, მათ შორის, მოიცავს უსახლკარო პირის დეფიცინიის ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად განმარტებას, სახელმწიფოს მიერ პირთა საცხოვრისით უზრუნველყოფის ვალდებულებისა და საცხოვრისიდან გამოსახლების პროცედურების დეტალურ გაწერას, სამართლებრივი და ინსტიტუციური მექანიზმების შექმნას ფინანსური ვალდებულებების შეუსრულებლობის გამო უსახლკაროდ დარჩენილი და საცხოვრისის დაკარგვის რისკის წინაშე მდგომი შინამეურნეობებისათვის;

• შესაბამისი მექანიზმების შემუშავება და დანერგვა რაც მოიცავს უსახლკაროდ დარჩენის საფრთხის წინაშე მყოფ პირებისათვის გარდამავალ პერიოდში სახელმწიფოს უწყვეტ და ეფექტიან ფინანსურ და სამართლებრივ მხარდაჭერას. მათ შორის, არსებული კონტექსტის ანალიზის საფუძველზე მნიშვნელოვანია სახელმწიფო პოლიტიკამ დანერგოს სხვადასხვა ბუნებისა და მიზნის შემარბილებელი და პრევენციული ღონისძიებები, რაც მათ შორის შესაძლებელია გულისხმობდეს კრედიტების პროცენტული განაკვეთების სამართლიან რეგულირებისა და შემცირების ზომებს, საცხოვრისის დაკარგვის წინაშე მდგარი პირებისათვის რელევანტური საკონსულტაციო სერვისების მისაწვდომობის უზრუნველყოფის ღონისძიებებს, დროებითი მორატორიუმის დაწესებას იძულებითი გამოსახლების შემთხვევებზე და ერთადერთი საცხოვრისის დაკარგვის პრევენციის მექანიზმებს.

გაზიარება